PPT TAJAAJILA POOLISII HAWAASAA11 PDF

Kolleejjii Poolisii Oromiyaatti Inistitiyuutii Leenjii Ogummaa Poolisii Sanqallee BARUMSA TAJAAJILA POOLISII HAWAASAA LEENJIIFAMTOOTAA LEENJII OGUMMAA MARSAA 7FFAATIIF QOPHA’EE Kan Qopheesse:- Insp. Cherinet olani Mudde,2017 The Ev...

Kolleejjii Poolisii Oromiyaatti Inistitiyuutii Leenjii Ogummaa Poolisii Sanqallee BARUMSA TAJAAJILA POOLISII HAWAASAA LEENJIIFAMTOOTAA LEENJII OGUMMAA MARSAA 7FFAATIIF QOPHA’EE Kan Qopheesse:- Insp. Cherinet olani Mudde,2017 The Evolution of Policing 2  Qabiyyee Barumsichaa Maalummaa/Hiika Koominitii Qabiyyee Ijoo Koominitii Poolisingii Poolisiingii Qajeelfamoota Ijoo Kominitii Garaagarummaa Poolisii Poolisiingii Barmaatilee fi Koominitii Amaloota Bu’uuraa Kominitii Poolisiingii Poolisiingii Wal-ta’insa Hawaasaa Yaadoota Sababiiwwan Wal-ta’insa Bu’uuraa/Gurguddoo Koominitii Hawaasaa Poolisiingii Adeemsa Wal-ta’insa Hawaasaa Barbaachisummaa Yaada Sadarkaawwan Wal-ta’insa Rimee Koominitii Poolisiingii Hawaasaa ,Hiikinsa Rakkoo Kaayyoo fi Faayidaalee Gurguddoo Koominitii Poolisiingii Hojii irra Koominitii Poolisiingii Oolchuuf Muuxannoowwan Biyya Duudhaalee Koominitii Poolisiingii Alaa fi Biyya Keessaa  Galmaa Barumsa Koominitii Poolisiingii  Galmi barumsa Koominitii Poolisiingii bu’uura sirna tajaajila poolisii keessatti hawaasa hirmaachisuun nageenya fi tasgabbii hawaasaa mirkaneessuu dha.  Koominitii Poolisiingii kan kaayyoof amanamu, hojii poolisii fi hawaasa gidduutti walitti dhufeenya fi waliigaltee uumuu, rakkoolee nageenyaa fi yakka qorachuudhaan furmaata bu’a-qabeessa kennuuf ta’uun gumaacha olaanaa qaba.  Barumsi kun hawaasa keessatti beekumsaa fi dandeettii cimsee, hojii poolisii hawaasa waliin hojjachuu irratti xiyyeeffata.  Itti fufa…Galmaa Barumsa Koominitii Poolisiingii Xumura barumsa kanaan booda leenjiifamtoonni: Maalummaa yaada rimee Koominitii Poolisiingii ni ibsu, Qajeelfamoota fi amaloota Koominitii Poolisiingii ni tarreeessu, Qabiyyee ijoo lamaan Koominitii Poolisiingii addaan basaanii hojii irra ni oolchu, Muxaannoo biyyota alaa fi keessaa fayyadamudhan hojii kom/ poolisiingii ni raawwatuu  Kaayyoo Barumsa Koominitii Poolisiingii: Hawaasni hirmaannaa isaanii keessatti rakkoolee Hirmaannaa nageenyaa furuuf gahee guddaa qabaachuu isaanii Hawaasaa Cimsuu: hubachuun, poolisiin hawaasa waliin ta'uun rakkoolee jireenyaa fi sababa yakkaa qorachuu fi furuuf toftaa fi tajaajila bu’a-qabeessa ta’e kennu. Galmi barumsa kun hawaasa fi poolisii gidduutti Waliigaltee waliigaltee fi wal-amantaa cimaa uumuun, tasgabbii Hawaasaa fi Poolisii Uumuu: fi nageenya hawaasaa mirkaneessuuf tajaajila poolisii fooyya’aa fi bu’a-qabeessa ta’e kennuuf gochuu. Beekumsa fi Miseensota poolisii leenjii fi barnoota gahaa kennuun, Dandeettii Miseensota dandeettii fi beekumsaa isaanii guddisuun, akka hawaasa waliin Poolisii Cimsuu: hojjachuu fi nageenya hawaasaa irratti hirmaannaa gochuun cimsa.  Kaayyoo Barumsa KP:itti fufa Nageenya Hawaasni nageenya fi tasgabbii isaanii irratti hirmaannaa Hawaasaa isaanii ni gabbata. Koominitii poolisiingii nageenya hawaasaa Mirkaneessuu: mirkaneessuu fi sababa ka’umsa yakkaa to’achuu irratti xiyyeeffachuun bu’a-qabeessummaa fi tasgabbii fiduu irratti hojjechuu. Dhimma Tajaajila poolisii fi hawaasa gidduutti wal- Nageenyaa fi deegarsaa fi hojiirra ooluudhaaf, rakkoolee Hawaasa Waliin nageenyaa waliin hojjechuun tasgabbii fi nageenya Hojjechuu: hawaasaa irratti bu’a-qabeessa ta’uun gumaachuu. Furmaata Tajaajila poolisii hawaasa waliin hojjechuun, Rakkoolee rakkoolee nageenyaa fi yakka ilaalchisee Nageenyaa Fi qorachuudhaan, furmaata bu’a-qabeessa fi nageenya Babal’achuu waaraa mirkaneessuu. Ka’umsa Yakkaa:  Seensa: Koominitii Poolisiingii Koominitii Poolisiingiin tooftaa haaraa nageenya hawaasaa mirkaneessuuf fudhatama argateefi, hojii poolisii gara hawaasa waliin hirmaachuun hojjatuutti jijjiiruuf yaadamee dha. Yaad-rimeen kun tajaajila poolisii hunda hirmaachisuu kan ittiin mul’atu fi nageenya hawaasaa mirkaneessuuf waliigaltee uumuu irratti kan xiyyeeffatu dha. Hojii koominitii poolisiingii keessatti, poolisiin hawaasa, dhaabbilee mootummaa fi mit-mootummaa, manneen barnootaa, bakkeewwan amantaa fi hawaasa naannoo waliin hojii wal- deegarsaa taasisuun, rakkoolee nageenya balleessan saaxiluun furmaata bu’a-qabeessa kenna. Koominitii Poolisiingiin qooda hawaasaa hirmaachisuu fi sababa rakkoo nageenyaa qorachuudhaan, haala nageenya tasgabba’aa uumuu irratti hojjeta.  Seensa: itti fufa Imaammata mootummaa fi tajaajila bu’a-qabeessa ta’e irratti kan ijaarrame koominitii poolisiingiin, sababa ka’umsa yakkaa qorachuun, babal’achuu isaa ittisuuf gahee olaanaa qaba. Haaluma kanaan, miseensonni poolisii leenjii gahaa argachuun beekumsaa fi dandeettii isaanii guddisu; akkasumas hojii barmaatilee irraa gara tajaajila hawaasaa irratti fuuleffachuutti ni jijjiiru. Koominitii Poolisiingiin nageenya, dimokiraasii fi tasgabbii bu’uura godhachuudhaan hawaasa waliin hojjechuuf xiyyeeffannoo olaanaa kenna. Kunis wal-amantaa hawaasaa fi poolisii cimsuun nageenya waaraa mirkaneessuuf shoora guddaa taphata.  itti fufa  Koominitii Poolisiingiin ummata, sababa ka’umsa yakkaa fi amala yakkamaa, dhaabbilee mootummaa fi mit-mootummaa dhimma hawaasaa irratti hojjetan (Manneen barumsaa,bakkeewwan amantaa, naannoo jireenyaa fi kkf) wajjiin tooftaa poolisiin hawaasa waliin hojii wal- deegarsaa fi toftaa hiikinsa rakkoo itti hojjetuudha.  Kun immoo karaa poolisiin dimokiratawaan ittiin ibsamu yoo ta’uu biyyaa keenya kessaatti karaa kallattiin tajaajjiillii poolisummaa itti kennamuu fi imaammata mootummaa ta’aa dhufeedha.  Itti fufa Bu’a qabeessummaan tajaajjila poolisummaa itti qufinsa fedhii hawaasaatin akka madalamuu ni godha. Tajaajjilli kunis yakka ittisuu irrra darbee sababa fi babal’achuu ka’umsa yakkaa irratti ni hojjeta. Haaluma kanaan miseensa poolisii koominitii poolisiingii irratti leenjiisuun beekumsaa fi dandeetii karaa ittin tajaajjilli poolisummaa hirmaannaa ummataatiin cimu kan uumu yoo ta’uu akkasumas qajeelfamoota irraatti hunda’udhaan hoji-mata poolisii barmaatilee irra gara koominitii poolisiingiitti akka jijjiiramuu taasisa..  BOQONNAA TOKKO Yaada Rimee, Barbaachisummaa, Qajeelfama fi Amala Koominitii Poolisiingii Kominitii poolisingiidhaaf hiika wal-fakkaatuu,gababaa fi Koominitii sadarkaa isaa eggatee tokko kaa’uun ni rakkiisa, poolisiingii kanaafuu,hiika irratti walii galtee tokko kan qabuu miti. jechuun Haayyoonni adda addaa hiika garaagaraa itti haa kennan maal jechuudha? malee akka walii galaatti hiikkoo idilee ta’ee sadarkaa isaa eggatee kan fudhatama argatee jiru hiikkoo Roobart Freedmaan kennaniidha.  itti fufa  KP : jechuun ummata hirmaachisuudhaan dursanii hojiin ittisni yakkaa itti raawwatamuu, ka’umsawwan yakkaa beekuu fi jijjiruudhaan haala ga’umsaa fi bu’aa qabeessa ta’een too’achuun kan itti danda’amu, Hiikaa  Sodaa yakkaa hir’isuudhaan haala jireenyi Koominiitii hawaasichaa itti fooyya’uu uUmuu, kenniInsiI Poolisingii fi seera qabeessummaa tajaajila poolisii kan Roobart itti fooyya’uu, itti gaafatamummaan raawwii Freedmaan hojii poolisii ummataaf kan itti dhiyaatu, ga’ee murteessummaa fi hirmaannaan ummataa raawwii hojii poolisii keessatti kan itti calaqqisu,  Mirgii fi bilisummaan namoomaa xiyyeeffannoo guddaa kan keessatti argatan imaammataa fi tarsiimoo kaayyeeffatee dha  Itti fufa  Poolisiin hawaasaa yakkaa fi jeequmsa hawaasummaa irratti kan xiyyeeffatu tajaajila poolisii gama seera kabachiisuu aadaatiin, akkasumas ittisa, rakkoo furuu, hirmaannaa hawaasaa, fi tumsa of keessatti kan hammateedha. Hiikaa  Moodeelli poolisii hawaasaa deebii kennuu, Koominiitii waamicha tajaajilaa fi furmaata rakkoo dursee Poolisingii sababoota yakkaa fi jeequmsaa irratti xiyyeeffatee kan hojjetuudha.  Poolisiin hawaasaa poolisii fi lammiileen akka michuutti akka walitti makaman(wliin jiraatan) gaafata.  Namoonni Jiroojanowikizi fi Boku'eroksii jedhaman bara 1996tti jalqaba kominitii poolisiinigii akka ibsanitti qabxiileewwan saddeet armaan gadiitti ka'amanin kan ibsaniidha. Isaanis:-  Falaasama tajaajila hojii guutuu,  Itti amanuu ykn kan ofii gochuu,  Dursanii ittisuu,  To'annaa fi hojjettoonni naannoon wal fakkaachuu, Qabxiilee  Bu'uura dhaabbataa saddettan KP ibsuu  Hojiin Poolisii kan hin waaltofne(humna poolisii Danda,an qofaarratti xiyyeeffachuu hin qabu),  Hawaasa waliin sharikuu fi rakkoo addaan baasuu fi  Rakkoo furuu ykn hiikuu,  Walumaa galatti KP jechuun…  Poolisiin Hawaasaa falaasama, akkaataa bulchiinsa, fi dizaayinii jaarmiyaa kan sababoota yakkaa fi sodaa akkasumas dhimmoota hawaasaa biroo furuuf rakkoo furuu dursee fi tumsa hawaasa poolisii jajjabeessuudha.  Rakkoo furuun adeemsa madaallii fedhii poolisii hawaasaa qindoomina qabuun rakkoolee fi dursa kennaman adda baasuu agarsiisa; odeeffannoo rakkoo ilaallatu haala walxaxaa ta’een ta’uu baatus gadi fageenyaan walitti qabuu fi xiinxaluu; deebii kalaqaa fi haala barbaadamuun qophaa’e qopheessuu ykn haala mijeessuu - rakkoo sana dhabamsiisuu ykn hir’isuuf dandeettii hunda caaluun hojjetamee fi dhumarratti, deebii kenname madaaluun bu’a qabeessummaa isaa murteessuu fi akka barbaachisummaa isaatti fooyyessuu.  Walta’iinsi hawaasaa jecha jijjiiramaa yoo ta’u, walnyaatinsa naannoo, jiraattota, manneen barnootaa, waldoota, dhaabbilee daldalaa, dhaabbilee hawaasa irratti hundaa’anii fi dhaabbilee mootummaa rakkoolee adda baafaman kanneen fedhii isaanii irratti dhiibbaa geessisan furuuf poolisii waliin tumsaan hojjechaa jiran kan agarsiisudha.  POOLISII HAWAASA Hiika Poolisii Hawaasaa Qaamolee Poolisii Hawaasaa Walta’iinsa Hawaasaa Rakkoo hiikuu Jijjiirama Jaarmiyaa Walta’iinsa walta’iinsaa qaama seera kabachiisuu fi namoota dhuunfaa fi Adeemsaa fi bu’aan furmaata 1. Hoggansa Ejensii rakkoo sadarkaa tokkoon tokkoon 2. Hoggansa dhaabbilee nama hawaasa keessatti adeemsa furmaata rakkoo irratti 3. Murtee Kennuu qooda qabu kamiyyuu tajaajilan ykn madaalamuu qaba. 4. Karoora Fi Imaammata hammatan gidduutti. 5. Madaallii Jaarmiyaa 1. Ejensiin dhaabbilee mootummaa 6. Itti Gaafatamummaa Ejensii 1.Mala Rakkoo Furuu biroo, gareewwan bu’aa hin 7. Iftoomina argannee fi hawaasaa, dhaabbilee Waliigalaa 8. Caasaa Jaarmiyaa daldalaa, miidiyaalee, fi namoota 2.Adeemsa Rakkoo Furuu 9. Ramaddii Teessuma Lafaa Qondaala dhuunfaa dabalatee michoota 10. Caasaa Jaarmiyaa Diriirsuu 3.Scanning gochuu hawaasaa agarsiifaman waliin tumsa 11. Qabeenyaa Fi Faayinaansii 4.Xiinxala 12. Hojjetoota ogummaa hedduu qaba. 5.Deebii 13. Qaxarrii, Qacarrii Fi Filannoo 2. Walta’iinsi jiru qabeenya 6.Gamaaggama 14. Madaallii Fi To’annoo Hojjettootaa barbaachisaa fi sadarkaa kutannoo 15. Leenjii hojii poolisii hawaasaa fida. 7.Dandeettii Waliigalaa 16. Sirna Teeknooloojii/Odeeffannoo Rakkoo Hiikuu 17. Walqunnamtii/Daataa Argachuu 3. Sadarkaa walqunnamtii dhaabbata 18. Qulqullinaa Fi Sirrummaa Daataa seera kabachiisuu fi michoota hawaasaa gidduu jiru: qunnamtii, 17 qindoomina, ykn tumsa.  Itti fufa  Akka falaasama ykn yaadaatti sirna dimookiraasii kamiyyuu keesatti dhaabanni poolisii:-  Mirga namoomaa fi Dimookraasii kabachisuuf kan dhaabbate,  Fedhii Uummataa giddu galeessa godhachuun kan karoorfatu fi kan raawwaatu,  Bu’aan tajaajilaaf raawwii hojii dhaabbata poolisii kan madaalamu itti quufinsa fi Amantaa ummataatiin ta’u,  Dhaabbatichis humnumaadhaan (police Force) osoo hin taane tajaajiila keenuttumadhaan kan hiriire ta’u qaba yaada jedhu irratti kan bu’uureefateedha. Qabxiiwwan ijoo hiika koominitii poolisingii keessatti argaman  Poolisii fi ummannii qunnamtii ykn walitti dhufeenya gaarii waliin uumanii hojjechuu,  Rakkoo qabatamaa ummata yaaddeessan irratti xiyyeeffachuu,  Sodaa yakkaa fi jeequmsa hawwaasummaa maqsuu fi hiikuu,  Jireenyaa fi walitti dhufeenya hawaasummaa gaarii ummata keessatti fi ollaa gidduu tti uumuu,  Toftaa ykn mala bulchinsaa,  Jijjiirama ijaarsaa (የአዳረጃጀት ለዉጥ) fi kkf yaada rimee kan of keessatti qabateedha.  Barbaachisummaa Yaada Rimee Koominitii Poolisiingi Barbaachisummaan yaada rimee koominiitii poolisiingii sababoota lama armaan gadii irraa burqa; Falaasamni kun hawaasa waliin ta’uun hojii poolisii waligalteerra bu'aa taasisuu fi nageenya fi tasgabbii hawaasaa mirkaneessuuf hojii walitti dhufeenya cimaa fi hirmaannaa uumuuf gargaara. Falaasama(phil Ummanni yaada fi hirmaannaa irratti hunda'uun rakkoolee fi osophical) yakka furuuf of-eeggannoo fi sochii poolisii waliin ta'uu qaba. Walitti dhufeenya fi tokkummaa hawaasa fi poolisii keessatti akka bu'ura ta’uun, qajeelfamoota fi toftaa dhugoomsuu irratti xiyyeeffata. Falaasamni koo miniitii poolisiingii hirmaannaa fi faayidaa hawaasummaa irratti hundaa’a. Haala qabatama raawwii keessatti, poolisiin hawaasa waliin ta’uun hojii sirrii fi bu’a- Haala qabeessa taasisuuf, hawaasaaf gargaarsa kennuuf qajeelfama, tarsimoo fi tooftaa Qabatama ittiin hojiirra oolaniidha. Raawwii Hawaasa fi poolisii gidduutti waliigaltee fi walta’iinsa bu’uuraa kan ta’e, poolisiin (Pragmatic) rakkoolee fi sababoota yakkaa furuuf toftaalee fi qajeelfamoota fayyadamuun hojii sirrii fi bu’a-qabeessa hojjeta. Hojii bu’uura ta'ee, hawaasni akkasumas poolisii waliin ta'uun hojii tarsiimoo fi toftaa bu'uura cimaa uumuun yakka fi rakkoolee hawaasaa keessaa bahuuf gargaara.  Itti fufa  Kun bara 1970 asitti muuxannoo Awurooppaa irraa kufaatii raawwii hojii irraa argameedha.  Kunis akka hojii poolisii ammayyatti ilaalamee kan turee moodeela baratame (traditional model) kan jedhamuudha..  Kaayyoon isaa dhiphoo kan ta’ee fi seera raawwachisuu qofa irratti kan murtaa’e (Law enforccment) ta’u,  Erga rakkoon uumamee dhaamsuuf fiiguu kallatti kan qabatee(reactive demand driven) ta’u isaa,  Aadaa poolisii uummata irra adda baasuu (alienation police culture) kan diriirsee ta’uu isaatii,  Sababa dhimma baajataa, kunis sirna dimookraasii keessatti uummannii karaa bakka bu’oota isaatiin baajanni mootummaa ramaduu haala kamini fi hojii maali irra akka oole gaafachuuf mirga qaba.  Kanaafuu dhimmoonnii kanaa fi kk.f yaada rime koominitii poolisiingii akka burquu fi hojii irra oolu sababa ta’anii jiru Hiikoon tajaajila poolisii hawaasaa /kominitii poolisiingii/ kamiyyuu yoo xiqqaate wantoota hiikamuu qaban sadii (3) of keessatti qabaachuuqaba. Fedhii jijjiiramaa Walta’insaan hojjeechuu Rakkoo hiikuu/furuu  Itti Fufa *Fedhiin jijjiirama alaa fi keessaa jiraachuu qaba. Fedhii jijjiiramaa *Kunis poolisiinii fi uummatni tajaajila poolisii /willingness to hawaasaa /komintii poolisiingii/ gama ilaallatuun change/:- gahee ulfaataa isaan irratti gatame fiixaan baasuuf jijjiiramaaf fedhii qabaachuu qabu. *Poolisiinii fi ummatni akka shaarika /partnership/ wal- Wal-ta’insaan qixa ta’anitti wal-wajjiin hojjachuu fi tokkoo tokkoon hojjechuu/part isaanii gahee isaanii dammaqinaan raawwachuu qabu. nership/ *Poolisiin salphaatti akka tajaajila poolisii barmaatileetti miidhaa gahee eeruu ykn ibsuu qofa osoo hin taanee Rakkoo hiikuu *Ka’umsa bu’uura rakkoolee uummataa adda baasuuf ykn furuu shaarikummaa /wal-ta’insa/ miira wal-gargarsa qabun (problem qaamoota hawaasaa dhimmamtootaf /community stake solving): holders/ hunda waliin hojjechuu qaba.  Jijjiramoota Tajaajila Poolisii Hawaasaa Keessatti Barbaachiisan A. Jijjirama caasefamaa B. Jijjiramaa aadaa hojii C. Jijjiramaa tarsiimoo D. Jijjirama qajeelchummaa E. Jijjirama Leenjii fi Ogummaa F. Jijjiirama qajeelfamootaa fi imaammata G. Jijjirama Miidhiyaalee fi Tajaajiloota Teknooloojii  Jijjirama Hojimaata fi caasaa hojii sirnaan qindaaʼaa fi buʼa qabeessa taasisuuf jijjirama keessatti galchuu. caasefamaa Kun, haala itti caasaan hojii tokko tokko wal- 1 qabsiisanii tajaajila buʼaa qabeessa kennuu dandaʼan irratti kan xiyyeeffatu dha Jijjiramaa Aadaa hojii haaraa fi buʼa qabeessa taʼe mulʼisuu. aadaa hojii Kun keessatti aadaa ogummaa, qulqullina hojii, fi wal-qixxummaa tajaajilamtoota waliin gochuu 2 irratti kan xiyyeeffatu dha. Jijjirama Tarsiimoo hojii fi karoora dhaabbata poolisii Tarsiimoo fooyyessuu, rakkoolee hawaasaa hiikuuf furmaata 3 waaraa dhiheessuu irratti xiyyeeffachuu.  Jijjirama Leenjii ogummaa poolisii fi hawaasa waliin hojjechuu irratti xiyyeeffate kennuu. Leenjii fi Ogummaa 4 Poolisoonni gocha hawaasaa hubachuun nagaa fi walitti bu’insa tasgabbeessuufogummaa barbaachisu akka horatan taasifuu. Imaammata koominiitii poolisiingii bifa haarayaatiin qopheessuu fi hojii irra 5 Qajeelfamootaa fi Imaammataa: oolchu. Qajeelfamoota seera-qabeessa fi hawaasaa waliin waliigalteerra gahuu danda’an diriirsuu.  Qajeelcha hojii fi sirna bulchiinsa seera- qabeessa fi naga-qabeessa mirkaneessuuf, Jijjirama qajeelfamoota haaraa diriirsuu fi hojii irra qajeelchum maa 6 oolchuu. Sirna bulchiinsaa keessatti qabeessummaa fi iftoomina mirkaneessuu. haqa- Poolisoonni seera kabachiisuu fi hawaasa tajaajilu irratti akka waliin deemaniif ilaalcha jijjiiruu Teeknooloojii itti fayyadamuun Jijjirama odeeffannoo hawaasa irraa guuruu fi Miidhiyaalee fi Tajaajiloota Teknooloojii 7 deebii saffisaa kennuu. Miidiyaalee hawaasaa fi daandii odeeffannoo akka tooftaa hojii poolisiingii itti fayyadamuu.  Jijjirama Caaseffamaa Poolisii Barmaatilee Irraa Gara Tajaajila Poolisii Hawaasaa Lak. Poolisii barmaatilee Tajaajila poolisii hawaasaa 1 Gidduu galeessummaa caasee Qaama uummatatti dhiyaatuuf angoo ffamaa(centeralized structure) murteessummaa kennuu(decentralized) 2 Ogummaa addaa irratti ilaalcha Ogummaa walii gala fi ogummaa guddaa kennuu(excessive addaaf ilaalcha wal qixa tahee kennuu(a specialization) , balance betwen universality and specialization), 3 Gidduu galeessummaa wal xaxaa Gaggeessummaa sirna ummata fi gaggeessaa oftulaa ta’ee mari’achisuu fi hirmaachisu \authocratic command and control /participative and consultative style style and management\, of management\,  Jijjirama Caaseffamaa Poolisii Barmaatilee Irraa Gara Tajaajila Poolisii Hawaasaa Lak. Poolisii barmaatilee Tajaajila poolisii hawaasaa 4 Gidduu galeessummaa wal xaxaa Gaggeessummaa sirna ummata fi gaggeessaa oftulaa ta’ee mari’achisuu fi hirmaachisu \authocratic command and control /participative and consultative style of style and management\, management\, 5 Haala barame irratti qofa kan Jijjirama haaraa ta’ee fi galma yeroo hundaa’uu fi galma yeroo dheeraa irratti kan xiyyeeffatuu, gabaabaa irratti kan xiyyeeffatuu, 6 Ga’umsa leenjii looltummaa, Ga’umsa leenjii looltummaa, barumsa ogummaa hojii poolisii fi barumsa ogummaa poolisii fi seeraa leenjii seeraa qofa irratti kan itti dabaluun haala dursanii hundaa’ee fi murtaa’ee ta’uu isaa, beekuudhaan yakka ittisuu, ga’umsa walitti bu’insaa fi waldhabde hikuu, ga’umsa rakkoo hawwaasichaa hiikuu fi umanii hojjachuu,  Jijjirama Caaseffamaa Poolisii Barmaatilee Irraa Gara Tajaajila Poolisii Hawaasaa Lak. Poolisii barmaatilee Tajaajila poolisii hawaasaa 7 Qajeelfamaa fi ajaja waajjira Waajjira mummichaa qaama mummichaa burqaa hojii deeggaraa fi kallatti tarsiimoo kaa’uu, godhachuu, akkasumas cimsannaa humnaa tiif burqaa tahuu, 8 Ga’umsa hojii poolisii madaaluuf Ga’umsa hojii poolisii madaaluuf lakkoofsaan ibsuu. Fkn:- tajaajila poolisiin kennuu haala  Baay’inaa fi lakkoofsa namoota saffiisaa fi qulqulliina qabuun, hidhamaniin, baay’ina galmee fedhii fi tajaajillii poolisiin kennuu qorannaa yakkaa lakkoofsa isaanii qubsaa tahuu fi furmaannii poolisiin fi k.k.f dha. kennuu galmii isaa haala hawwaasichi barbaaduun ta’uu qaba.  Jijjirama Caaseffamaa Poolisii Barmaatilee Irraa Gara Tajaajila Poolisii Hawaasaa Lak. Poolisii barmaatilee Tajaajila poolisii hawaasaa 9 Gulantaa fi Aangoo haala Hirmaannaa ummataa guddisuu, barbaachisaa hin taanen kabajuu fi uumanii hojjachuu fi hojimaata haaraa xiyyeeffannoo guddaa kennuu, waliin wal simanii hojjachuuf iddoo guddaa kennuu, 10 Kabaja addaa fi guddaa ta’ee Tajaajila fooyya’aa fi saffiisaa ta’ee qajeelfamaa fi danbii dhaaf kennuuf haala dandeessisuu akkasumas ejjannoo gogaa qorachuudhaan seeraa fi qabaachuu fi haala hin taaneen qajeelfamaaf bitamuu, haala qixa sirrii bitamuu, ta’een fi faallaa hin taaneen yaadaa fi ilaalcha garee fi dhunfaa gaarii tahaniif xiyyeeffannoo guddaa kennuu,  Jijjirama Caaseffamaa Poolisii Barmaatilee Irraa Gara Tajaajila Poolisii Hawaasaa Lak. Poolisii barmaatilee Tajaajila poolisii hawaasaa 11 Ajajaa fi qajeelfama kallattii Kallattii hundaanuu ajajnii fi tokkoon kan gadii bu’uu ta’ee qajeelfamnii kan gadii bu’uu. Fkn, gubbaa dha gara gad-jallaa tti , Gaaraa gadii, jalaa gubbaa, gara cinaattii, akkasumas qaamoota alaa waliin qunnamtii fi hariiroo gaarii uumuu, 12 Iftoomaa fi itti gaafatamummaa Iftoomaa fi itti gaafatamummaan kan hin qabnee fi hir’ina kan sirna itti diriiruu, qabuu, 13 Tokkummaa keessaa kan cimsuu\i Ogummaa alattii mul’atuu\External nternal solidarity\. professionalism\  Waluaagalatti garaagarummaan isaanii:- Tajaajila Poolisii Poolisii barmaatilee- hawaasaa- Kaayyoon isaa bu’uuraan yakka Kaayyoon isaa walitti dhufeenya to’achuu fi seerota caban irratti hawaasaa fi poolisii jajjabeessuun yakka tarkaanfii fudhachuu dha. daangessuuf hawaasa waliin hojjechuu  Poolisiin aadaa hojii isaa yeroo dha. baay’ee kan ilaalu akka hojiirra Kun rakkoo bu’uura jiru qorachuu fi oolmaa seeraa (“law enforcement”) furmaata waaraa ta’e argamsiisuuf qofatti. xiyyeeffata. Yeroo baay’ee hojii irratti Rakkoo yakkoota hin uumamne ittisuuf xiyyeeffachuun tarsiimoo tarkaanfii dursee carraaquu, rakkoo hawaasaa fudhachuu fi deebii hatattamaa bu’uuraatti jiru hiikuuf hawaasa waliin kennuu irratti kan hundaa’e dha. hojii tokkummaa taasisa. Poolisoonni karaa sagalee (“patrol”) Poolisiin hawaasummaa hawaasichatti ykn erga yakkamaan argame booda gadi bu’uun sababa rakkoo hubachuu fi irratti qofa hojii isaanii guddisu. kallattii sirrii irratti hirmaannaa hawaasaa Rakkoo uumame itti ni jajjabeessa. gaafatamummaan isaa poolisoota Tajaajilli kun bakka bu’aa tarsiimoo qofa irra jira jedha. hirmaannaa hawaasaa ti. Sarara Poolisii Hin Qaxxaamuran  Qabiyyee Barumsa Guyyaa 2ffaa Jijjirama tarsiimoo poolisii barmaatilee irraa gara tajaajila poolisii hawaasaa Jijjirama akkaataa qajeelchummaa\Bulchinsa\poolisii barmaatilee irraa gara tajaajila poolisii hawaasaa Amala Miseensota Tajaajila Poolisii Hawaasaa tiif Barbaachisaan  Jijjirama Tarsiimoo Poolisii Barmaatilee Irraa Gara Tajaajila Poolisii Hawaasaa maammataan, kaayyoo fi qajeelfama bal'aa dha. Kunis, dhaabbata ykn Imaammata mootummaa tokko keessatti seera, qajeelfama, fi tarsiimoo raawwachiiftuu ta'ee hojiirra oolchuuf karoorfame. Kaayyoon imaammataa, haala yeroo ammaa fi fuulduratti mul'atuuf bu'uura uumuudha. Imaammataan, hawaasa ykn dhaabbata tokko keessatti rakkoolee furuuf yaada bal'aa qaba. - Fakkeenya: Imaammata nageenyaa, imaammata dinagdee, fi imaammata hawaasummaa. Tarsiimoon, haala qindaa'aa ta'een kaayyoo tokko galmaan gahuuf Tarsiimoo karoorfame. Kunis, imaammata keessatti hojiirra ooluuf yaada fi toftaalee ifa ta'eedha. Jijjiirama tarsiimoo poolisii jechuun, adeemsa hojii poolisii dhaabbilee garaa garaa irratti xiyyeeffatu irraa gara hawaasaaf bu’aa qabeessa ta’e, hirmaannaa fi walitti dhufeenya hawaasaa Jijjiirama irratti kan hundaa’e, tajaajila poolisii hawaasaa (community tarsiimoo policing) jalqabuu fi dagaagsuuf taasifamuudha. poolisii Kana hojiirra oolchuuf muuxannoo addunyaa, haala naannoo, fi yaada bu’uuraa jijjiirama keessatti ilaallaman ni argamu. Lak. Poolisii baratame Tajaajila poolisii hawaasaa 1 Ga’ee fi ittii gaafatamumaa Ga’ee polisii seera kabachiisuu fi poolisii seeran kabajichiisuu fiyakka ittisuu dabalatee kana irra kan yakka ittisu qofa jechuun bal’atu, rakkoo hawaasicha hiikuuf dhiphisanii ilaaluu, haala mijeessuu, tajaajila fedha uummmata irratti hundaa’e kennuu, 2 Yakkoota gurguddoof qofa Uummata hirmaachisuun hojjiwwan xiyyeeffana guddaa kan kennuu, dursi kennamuufi qabu adda baasuun itti xiyyeefachuu fi sodaa uummata hiiikuu,  Jijjirama Tarsiimoo Poolisii Barmaatilee Irraa Gara Tajaajila Poolisii Hawaasaa Lak. Poolisii baratame Tajaajila poolisii hawaasaa 1 Waantoota uumaman karaa Haalawwanii fi akkaataa itti bittinnaa’een qabachuu ykn ilaaluu dhimmootni kun uumaman adda /dealing with incidance in a baasuun ka’umsa isaanii irratti fragemented way/ , xiyyeeffachuu /identification of tendencies patterns and hot spots and trying to address the causes/, 2 Adeemsa raawwii hojjii poolisii Poolisiin ummata waliin wal- ummata arguun wal- irraa fagaatee hordofuu/impersonal mari’achuun fi waliin hojjechuu/consu policing removed from the ltaion and personal liaison with the community/, community/,  Jijjirama Tarsiimoo Poolisii Barmaatilee Irraa Gara Tajaajila Poolisii Hawaasaa Lak. Poolisii baratame Tajaajila poolisii hawaasaa 1 Hidhuu fi himachuu akka Hawaasa bal’aa, dhaabilee adda fala hundee qabeessaattii addaa fi k.k.f keessatti poolisii fudhachuu, wajjiin hojjechuuuf kaka’umsaa fi fedhii hundee qabeessa akka uumamuu gochuu,  Jijjirama Tarsiimoo Poolisii Barmaatilee Irraa Gara Tajaajila Poolisii Hawaasaa Lak Poolisii baratame Tajaajila poolisii hawaasaa. 1 Ilaalcha uummatti pooolisiii irratti Adeemsa raawwii tajaajila poolisii qabusabqunnamtiidhaanfooyyessuuf hawaasaa bu’aa qabeessa ta’ee yaaluu, uumuun ilaalcha uummata irratti jijjiirumsa hundee qabeessaa fiduu, 2 Dhimmoota hojjetaman sirriitii Dhimmoota sirrii hojjechuu/an hojjechuu kan jedhu irratti emphasis on effectiveness doing the xiyeeffachuu/an emphais on right things. efficiency doing things right.  Jijjirama Tarsiimoo Poolisii Barmaatilee Irraa Gara Tajaajila Poolisii Hawaasaa Lak. Poolisii baratame Tajaajila poolisii hawaasaa 1 Adeemsa birookraasittiin Tarsiimoo bulchinsaa jijjirumsaaf gaggeessuu fi eggattummaa ta’uu, haala mijeessuu, Caaseffamaaf iddoo guddaa Akkaataa haala qabatamaa ta’een wal kennuu, simsiisanii hojjachuu, Hojii bulchinsummaaf iddoo Gara gaggeessummaa fi bulchinsa gudda kennuu. ummataa bu’aa qabeessa ta’etti ce’uu fi dabruu. Amala Miseensota Tajaajila Poolisii Hawaasaa tiif Barbaachisaan Amaloota Bu’uraa Tajaajila Poolisii Hawaasaa jechuun sirna hojii poolisii hawaasaa keessatti iddoo ol’aanaa qaban, bu’uura hojii isaanii ta’an fi nageenya hawaasaa mirkaneessuuf miseensotni poolisii irratti hojjetan dha. Amaloonni kun hojii poolisii hawaasaa irratti milkaa’ina akka argamsiisan ni gargaara.  Amala Miseensota Tajaajila Poolisii Hawaasaa tiif Barbaachisaan: itti fufa… Amala Miseensota Tajaajila Poolisii Hawaasaa" (Community Policing) jechuun kallattiin haala, akeeka, fi tooftaa hojii poolisii kan qindoomina hawaasummaatti xiyyeeffateedha. Kana keessatti, miseensotni poolisii hawaasa waliin hojjechuudhaan nageenya eegsisuu fi rakkoo furuuf mala waaraa fi haqa qabeessa akka ta'u adeemsa ittiin socho‘aniidha.  Kunis tajaajila hawaasaa irratti kan fuuleffate ta'uu isaatiin, gahee fi sadarkaa poolisiin hawaasa keessatti qabu kan calaqqisiisuudha. Amaloonni miseensonni TPH gonfachuu qabanis kanneen armaan gadiiti:  Itti fufa Walitti Amalli miseensota tajaajila poolisii hawaasaa Dhufeenya hawaasa waliin walitti dhufeenya jabaa uumuuf iddoo Hawaasaa fi guddaa qaba. Miseensotni poolisii hawaasa isaanii Poolisii beekuu fi rakkoo isaanii hubachuu danda'uun, Jabeessuu amantaa fi tumsa hawaasaa ni cimsu. Furmaata Rakkoo Miseensotni poolisii hawaasa keessatti socho'uun Nageenyaa sababoota rakkoo nageenyaa adda baasuun furmaata Bu'uuraa waaraa irratti hojjechuuf qooda ol'aanaa qabu. Qopheessuu Tajaajila poolisii hawaasaa irratti xiyyeeffachuun Falmii fi walitti bu’iinsa hawaasaa hir’isuuf bu’aa guddaa qaba. Rakkoo Hawaasumm Poolisiin hawaasa irratti hundaaye dhimma hunda itti aa Hir'isuuf makamee furuu danda’a.  Itti fufa Poolisiin haala onneerraa maddeenii fi dhiibbaa hawaasummaatti dhimma ba’uudhaan seeraa fi sirna kabajuu akka cimsu gargaara. Kunis amantaa hawaasaa kan guddisu yoo ta’u, seera kabajamuu irratti rakkoo xiqqeessa. Amalli miseensota poolisii hawaasaa hawaasa isaanii keessatti hirmaachisuu fi gahee isaanii akka taphatan gochuun qooda ol’aanaa qaba. Hirmaannaa hawaasaa guddisuun milkaa’ina hojii nageenya mirkaneessuuf barbaachisaa dha.  Walumaagalatti Amaloonni Miseensota Tajaajila Poolisii Hawaasaa tiif Barbaachisaan:- Tajaajillii poolisiin kennuu uummata bira gahuu qaba, Marii fi deeggarsi uummataa kan wal irraa hin cinnee ta’u qaba, Poolisiin deeggarsa kamiyyuu ummataaf godhamu irr atti hirmaachuu qaba, Dursanii yakka ittisuu qabu, Rakkoolee ummataatiif ilaalcha qixa ta’e kennuu fi Tajaajilli poolisii gahaa fi qulqulluu ta’u qaba. Amaloota Bu’uuraa Tajaajila Poolisii Hawaasaa 1. Kallattii Tajaajiila kennuu irratti Kan xiyyeeffate/service oriented/:- 2. Walta’insaan ykn sharikummaan Hojjachuu /partnership/ 3. Dursanii ittisuu fi rakkoo hiikuu /proactive and problem solving/: 4. Itti gaafatamummaa poolisii /police accountability/:- 5. Iftoomina tajaajiila poolisii (transparency and openness of police servise) 6. Al-Loogummaa /Impartiality/ 7. Seera qabeessumaa /legitimacy/ 8. Tajaajila poolisummaa fedhii irratti hunda’e kennuu(policing by consent) 9. Bilisummaan ogummaa fi bulchinsaa jiraachuu (professional and adminstrative freedom)  Amaloota Bu’uuraa Tajaajila Poolisii Hawaasaa Hawwaasaa akka maamiilaatti siimatee poolisiin 1 tajaajila Kan kennuu ta’uu isaa amanee fudhaachuu Kallattii Tajaajiila qaba. Kennuu Irratti hojii poolisii tajaajila hawaasaa irratti fuulleffachuun Kan Xiyyeeffate (Service Oriented hawaasaaf bu’a-qabeessummaan tajaajila kennuu fi Policing) rakkoo isaanii furuuf carraaqqii cimaa gochuu dha.  Kana jechuun poolisiin hojii isaa dirqama humnaa olii hojjachuu osoo hin taane, hawaasa tajaajiluu fi fedhii isaanii bu’uura godhachuudhaan hojjechuu qaba. 2 Kaayyoon guddaa kallatti kanaa wal jijjiirraa yaadaa gochuun fedhii hawaasaa tartiiba tajaajila poolisii irraa qabu addaan baasuun itti waamama, iftoomaa fi ga’umsa poolisii dhaabuufiidha. Bifa kanaan hojiin poolisii rakkoo naannootiif furmaata naannoo kennuu irrattii kan hunda’ee akka ta’uu fi uummata mari’achisuun yaaddoo yakkaa walii gala addaan baasuun fi ittisuun nagaa fi tasgabbii mirkanneessu dha Miseensi Poolisii tokkoon-tokkoon isaa waajjira isaatiif quunnamtiin hawaasaa gaarii ta’uu akka danda’u amalootaa fi dandeettiiwwan qabaachuu qabu:-  Haala dinagdee, hawaasummaa fi xiin-sammuu uummataa tajaajilamaa ta’e hubachuuf kan tattaafatuu fi hawaasa waliin hojjechuuf fedhii kan qabu,  Dandeettii barsiisuu, gurmeessuu fi qajeelchuu kan qabu,  Dandeettii gaafatee hubachuu kan qabu,  Dandeettii nuffii malee yaada namootaa fudhachuu kan qabu,  Amaloota Bu’uuraa Tajaajila Poolisii Hawaasaa 3 Iddoowwan Gochii Yakkaa Itti Baay’atuu, Bifa Yakkaa, Qindeessitoota Yakkaa Fi Deggertoota, Dursanii ittisuu fi Poolisiin rakkoo dura qaqqabuu danda’anii beekanii rakkoo hiikuu ittisuuf tarkaanfii fudhachuu fi rakkoolee jiruuf /proactive and problem furmaata waaraa kennuu irratti xiyyeeffachuu dha. solving/: Karaa kanaan, poolisiin nagaa eeguu fi hawaasa waliin dhimma isaanii qindeessee hojjechuu danda’a. 4 Itti gaafatamummaa poolisii jechuun qaamni poolisii hojii isaa keessatti seera eeguu, nagaa mirkaneessu, fi qajeelfamoota raawwatuuf itti gaafatamaa ta'uu isaa mul’isuudha. Hojii fi murtiilee isaa irratti qaama of ilaaluuf, hawaasaaf, mootummaa fi qaamota biroo seer-qabeessaaf itti gaafatamummaa qabaachuun murteessaadha. Itti gaafatamnii poolisii dhugaa Kan ta’u tajaajila poolisiin hawwaasaaf keennuun waan ta’eef tajaajilli kennamu fedhii hawwaasaa irratti kan hundaa’ee ta’uu qaba.  Amaloota Bu’uuraa Tajaajila Poolisii Hawaasaa Hawwaasni tajaajila poolisiitti quufuu isaa Kan madaalu 4 itti fufa hawwaasuma mataa isaati. Tajaajilichis seera qabeessa ta’uu ykn ta'uu dhabuu isaa ragaa kan ta’uu hawwaasa mataa isaati waan ta’eefis tajajiillii poolisii hawwaasa hin quubsinee fi seera qabeessa hin taanee itti gaafatamummaa hordofsiisa.Itti gaafatamnis sadarkaa Nama dhunfaatti ykn jaarmiyaatti ta’uu danda’a. 5 Poolisiin ummata wajjiin yoo hojatee hojiin hojjatuu hundii ummataan ifaan ni beekama, kan hin beekamnes yoo ta’ee gabaasaan ykn sab-qunnamtiin /media /dhan ibsamu fi haawaasnis yaada itti keennuu qaba. Karoorawwaan hojii yemmuu ba’aniis ummatni irratti mara’atee yaada mormii fi deegarsaa itti keennee akkasumas, rakkoowan jiran dursa addaan baasee teesisuun karoora poolisii fi ummataa godha.  Amaloota Bu’uuraa Tajaajila Poolisii Hawaasaa Poolisiin madaallii kaminuu enyuufuu loogii osoo hin 6 raawwatin tajaajiila poolisummaa isaa wal- qixxummaan haawaasaaf kan keennuu ta’u isaa agarsisa.  Ilaalcha loogii,fi jibbinsaa irraa bilisa ta'uun hojii hojjechuu fi murteewwan kennuu dha. Kun bu'aa gaarii fi haqaa fiduu danda'uuf Al-Loogummaa miseensotni poolisii fi namoota tajaajila hawaasaa /Impartiality/ kennan irratti xiyyeeffatanii hojii isaanii hojjechuu akka danda’an taasisa. Garaagarummaa amantii, saba, saala, umurii, fi sadarkaa hawaasummaa irraa bilisa ta'uu. Yaada dhuunfaa fi gara-laafina ykn jibba nam- tokkeen wal qabate hojii keessatti akka hin mul’anne of eeggachuun barbaachisaadha.  Amaloota Bu’uuraa Tajaajila Poolisii Hawaasaa 7 Jechuun hawaasni; qaamni seeraa ykn mootummaan tokko sirnaanii fi qajeelaatti aangoo qabachuu fi hojii isaa hojjachuu danda’a jedhee amanuu fi fudhachuu isaa ibsa. Seera qabeessummaan nageenya, tasgabbii, fi hirmaannaa hawaasaa mirkaneessuu keessatti gahee olaanaa qaba. Seera Hojimaatni poolisii qajeelfama seera qabeessumaa qabeessummaa irratti kan hundaa’edha. /legitimacy/ Mirgootni bu’uuraa lammiiwwanii heera mootummaa fi seerota biroo irratti kabajaman poolisiidhanis kabajamuu qabu, Gocha seeraan alaa ittisuuf ykn seera kabachisuuf jedhamee seerrii poolisiidhan cabuu gonkumaa hin jiraatu jiraachus hin qabu, Seera qabeessummaan qajeelfama hojii poolisii ta’uu qaba.  Amaloota Bu’uuraa Tajaajila Poolisii Hawaasaa 8 hunda’e kennuu(policing by consent) Tajaajila poolisummaa fedhii irratti hunda’e Tajaajila poolisummaa fedhii irratti kennuu jechuun, poolisii tajaajila kennamuun aangoo fi hojii isaanii hawaasni fudhatee fi deeggaru irratti ijaaramuu dha. Hojimaanni kun mootummaa ykn qaamni seeraa humna irraa qofa utuu hin taane waliigaltee fi amantii hawaasaa irratti kan hundaa’ee akka hojjetu akeeka. Tajaajilii poolisummaa eyyamaa fi feedhii ummataa bu’uura kan godhatee ta’uu qaba. Sababni isaas tajaajiillii poolisii kan hundaa’uu waligaltee haawaasaa fi poolisii /police social contract/ irratti ta’uu waan qabufidha. Poolisiin hojii isaa irratti hawaasa akka abbaa dhimmaa fi deeggartootaatti ilaaluu qaba.  Amaloota Bu’uuraa Tajaajila Poolisii Hawaasaa 9 Bilisummaan Ogummaa fi Bulchinsaa Jiraachuu (Professional and Administrative Freedom) jechuun qaamni tokko hojii isaa ogummaadhaan ykn bulchiinsa keessatti walabummaan hojjechuu danda’u Bilisummaan jechuudha. ogummaa fi Kunis tarkaanfiilee murteessoo fi hojiiwwan bulchinsaa adeemsifaman keessatti dhiibbaa alaa fi gufuulee hin jiraachuu barbaachisne irraa bilisa ta'uu danda'uu mul'isa. (professional Tajaajila poolisii hawaasaa hojii irraa olchuuf and poolisiin bilisummaa ogummaa fi bulchinsaa adminstrative qabaachuu qaba. freedom) Hojjiiwwan poolisii teeknikii ta’an jidduu seenummaa enyuuyyuu osoo isaan hin barbaachisne karaa seera bu’uura godhateen hojetamuu qabu.  Qajeelfamoota Ijoo Tajaajila Poolisii Hawaasaa  Kenninsii tajaajila poolisii fedhii fi yaada ummataa irratti kan hundaa’ee ta’uu (polincing by consent rather than by coercion),  Poolisii fi ummatni waliin hojjechuu,  Poolisiin ummataaf iftoomaa fi itti gaafatamummaa qabaachuu,  Adeemsa gidduu galeesuumaa hin eegnee hordofuu,  Hojiin Poolisii hojii seera kabachiisuu irraa kan bal’atuu fi dhaabbanni poolisii jijjirama dhabbatummaa keessa fi alaa gochuu kan qabu ta’uu dha. Save Our Community Thank You Qabiyyee Barumsaa Guyyaa 3ffaa 2. Tajaajila Poolisii Hawaasaa (Community Policing) Hojii Irra Oolchuuf Muuxannoo Biyyoota Alaa Fi Keessaa  Muuxannoo Biyyoota Alaa:  Muuxannoo Biyyaa Amerikaa  Muuxannoo Biyya Ingliizii Muuxannoo Biyya Afrikaa kibbaa  2.1.Muuxannoo Biyyoota Alaa Muuxannoo Biyyaa Amerikaa:-. Biyyi Ameeriikaa gara tajaajila poolisii hawaasaa (kom/Poolisiingii) dhufuu kan dandeesee sub-quunamtii fi wal-taiinsa /public relation partnership/ keessa darbuun yoo ta’uu tooftaan isaan fayyadaman caasaa gidduu galeesuumaa hin eegne (decenteralization/ fi gad jalaa irraa gara gubbaatti (Bottom to up) dha. Akkasumas rakkoowan uumaman akkataa qabatamaa naannoo isaaniitiin akka hiikkamu kan jedhuudha.  Itti fufaa…  Akkasumas rakkoowan uumaman akkataa qabatamaa naannoo isaaniitiin akka hiikkamu kan jedhuudha. Fakkeenyaaf, Magaalaa Kansaasitti eegumsa lafoo (Foot patrol) Magaalaa keleweer poolisingii garee (team policing) Magaalaa Niiwus paartniiwu itti poolisii rakkinaalee irratti xiyyeeffatuu /problem Oriented polcing) Magaala Teeksaasitti eegumsa naannoo (neighbour hood policing) fi k.k.f kan hordoffanii dha.  Biyyaa Ameerikaa Irraa Muuxannoowwan Fudhatamuu Qaban  Projektoota ittisa yakkaa adda addaa hojii irra oolchuu A. Ummata barsiisuun, kakaasuu B. Qondaaltoota tajaajila poolisii hawaasaa barsiisuun C. Yaada rimee rakkoo hiiktummaa fudhachuun D. Aadaa hojii tajaajila fedha maamilaa giddu galeessaa godhate fiduun E. Akkaataa haala qabatamaa rakkoo magaalotaatti tooftaa adda addaa hojii irra ooluun F. Karoora irraatti uummata hirmaachisuun fi k.k.f hojii irra kan oolchudha  Muuxannoo Biyya Ingliizii Akkaataa seenaa kilaboonni poolisii Ingliiz ibsaniiti falaasamnii tajaajila poolisii hawaasaa (kominitii poolisingii) hirkata seeraa kan argatee bara 1984 A.L.H tiin (police and criminal evidance act) jedhamuun yoo ta’uu:- Biyya Ingliizitti Poolisii fi Ummataa akka walitti dhufanii hojii yakka ittisuu hojjetan gochuu. Duula sab-quunamti (public relation) banuu fi itti fayyadamuu Karoora eegumsa naannoo fi ollaa (Neighborhood watch scheme) hojjii irraa oolchuu. Waldaawwan wal gargaarsa (self help Assocation) qondaala qe’ee /naannoo (Beat policing) k.k.f fayyadamanii jiru. Biyya kanatti hirmaannaan uummataa gaggeessaa ykn hoggansa Poolisii keessatti ni calaqqisa. Fakeenyaaf:- Dhaabannii seeraa mana mare gad jallaa (magistrates) harka 1/3 keessaa kan walitti bobba’an gaggeessitoota poolisii (police Authority) qaamni jedhamuu jira. Qaamni kun karooraa fi baajata poolisii qopheessaa. Bara 1998 kan ba’ee (criminal & disorder Act) qaamolee Biroo deebisanii dhaabuu fi kkf yakkoota naannoo isaanitti raawwataman daataa sassaabuun nageenyaa ummataa /Community safety/, Tarsiimoo waggaa 3 baasuudhaan yakka ittisuu irraatti deeggarsa akka godhan tumamee jira. Tarsiimoon tajaajila poolisii hawaasaa yeroo ba’us ergamaa fi mula’ta bulchiinsaa waliin walsimatee ta’a. Poolisiin tarsiimoo fi karoora baafatee hojii irra oolchuuf uummannii itti gaafatamummaa qaba, kanaafis fooramiin uummataa /Community forum/ uumamee jira. Fooramiin (forum) kun baatii 3tti yeroo 1(tokko) wal-ga’ee sochii poolisii, deeggarsa bulchiinsaa fi k.k.f qoratee kallattii kaa’aa deema.  Muuxannoo Biyya Ingliiziirraa Wanta Barannu A. Tajaajila poolisii hawaasaa hirkata seeraa “Police and criminal Evidence Act “qabaachuu isaa. B. Ummannii raawwii hojii poolisii sirriitti karaa ittin qoratuu. C. Dhaabbilee fi Biirooleen mootummaa tokko tokkoo yakka ittisuu irraatti akka hirmaatan seeraan tumamuu isaa. D. Bulchiinsi raawwii hojii poolisii keessattii haallii itti hirmaatuu jiraachuu. E. Uummatni deeggarsa poolisiif taasisee haalli itti qoratamuu jiraachuu. F. Tajaajilli poolisii hawaasaa halkan tokkotti kan dhufuu otoo hin taanee adeemsaan, garuu immoo otoo walii irraa hin kutiin itti fufiinsaan kan hojjii irra olchaa dhufan ta’uu dha.  Muuxannoo Biyya Afrikaa Kibbaa Kenninsa tajaajilaa fedhii ummataa irraatti hundaa’ee kennuuf kan dandeesisuu caaseffama dirriirisuun tajaajila poolisii hawaasaa hojii irra oolchuuf hirkata seeraa baasuun hojii irra kan oolchitee dha. Waajiraalee poolisii hunda keessatii fooramiin tajaajila poolisii hawaasaa (community policing forum) haala itti hundaa’u bara 1993 ALA. Keessa Heera yeroo /interim constitution Act No. 2000 of 1993/ keessaatti kan tumamee dha. Ergasii asittis bara 1995 ALA ttii seera kenninsa tajaajila poolisii hawaasaa seera Afrikaa kibbaa keessaatii deeggarsa seeraa akka argatuu taasisee jira. Heera mootummaa bara1994, 1996 ALA ba’e fi k.k.f tajaajila poolisii hawaasaa (koominitii poolisiingii) kan cimsaniidha. Walumaagala tajaajila poolisii hawaasaa (koominitii poolisingii) Afrikaa kibbaa keessattii qabxiilee gurguddoo Shan irratti xiyyeeffannoo akka kennamuu godhameera. 1. Xiyyeeffannoo kenniinsa tajaajilaa /Service Orientation/ Tajaajila ogummaa fedha uummataaf deebii kennuu fi gammachiisuu irraatti hundaa’e. Kana guutuuf uummataaf itti gaafatamummaa kan qabu ta’uu dha. 2. Wal-ta’iinsa /wal-deggersa/ (partener ship)/ Rakkoowwan hiikuuf wal- ta’insa poolisii fi uumataa sadarkaa olaanaatti ol guddisuu sirna wal marii’achuu gabbisuu.  3. Rakkoo hiiktummaa (problem solving) Sababa fi ka’umsa rakkoo yakkaa ummata waliin adda baasuun waliin fala ka’uu fi tarkaanfii fudhachuu. 4. Aangessuu (empowerment) : Uummatni fi poolisiin waliin yakka ittisuuf kan dandeesisuu ga’ee fi itti gafatamummaa waliin uumuu. Qaama ykn caasaa ummataa gadi buusuu fi deeggaruu. 5. IttiGaafatamummaa /Accountability/ Poolisiin fedhaa fi yaada uummataa guutuu fi sana hordofee hojjachuuf aadaa itti gaafatamummaa haala itti qabaatuu uumuu. Poolisiin uummataaf gaafatamuu fi deeggarsa hunde qabeessa ummata biratti ijaaraa adeemuu fi k.k.f dha. Muuxannoon Biyya Afrikaa Kibbaa Irraa Fudhatamu: Tajaajilli poolisii hawaasaa labsii hundeeffama poolisii fi heera mootummaa keessa kan galeef xiyyeeffannoo hirkata seeraa kan argate ta’uu. Yakka ittisuuf murteesummaa hirmaannaa uummataa kan itii amanan ta’uu. Yakka ittisuuf, rakkoo hiikuu irraatii poolisii fi uummatni aangoo fi itti gaafatamummaa waliinii akka qabaatan gochuu. Imaammata ifa-ta’e diriirsuu fi hordofuu isaanii Tajaajila poolisii hawaasaa hojii irra oolchuuf aadaan hoj-maataa fi adeemsii gaggeesummaa akka jijjiramuu qabu ifatti kaa’uu isaanii. Tajaajila poolisii hawaasaa hojii irra oolchuuf boordii ykn fooramii gorsituu /community policing forum/ hundeessuu fi k.k.f.dha.  Kolleejjii Poolisii Oromiyaatti Inistitiyuutii Leenjii Ogummaa Poolisii Sanqallee BARUMSA TAJAAJILA POOLISII HAWAASAA LEENJIIFAMTOOTAA LEENJII OGUMMAA MARSAA 7FFAATIIF QOPHA’EE Kan Qopheesse:- Insp. Cherinet olani Mudde,2017  Qabiyyee Barumsaa Guyyaa 4ffaa Tajaajila poolisii hawaasaa hojii irra oolchuuf Muuxannoo Biyya keenyaa Itiyoophiyaa Muuxannoo Tajaajila Poolisii Hawaasaa Naannoo Oromiyaa Ijaarsaa Fi Wal-ta'insa hojii tajaajila poolisii Hawwaasaa (Community Partnership) Wal-ta’insa Hawaasaa Sababiiwwan barbaachisummaa Wal-ta'insa Hawwaasaa Akkaataa Hawwaasa Ofitti Fidan Adeemsa Walta'insaa/Partnership Process/ Adeemsa Walta'insaa/Partnership Process/  Tajaajila Poolisii Hawaasaa Hojii Irra Oolchuuf Muuxannoo Biyya Keenyaa Itiyoophiyaa Poolisiin biyya keenya keessatti bifa haaraan akka biyyooleessaatti bara 1934 kan hundeefame ta’uus, har’as yemmuu ilaalamu guddinnii fi gahee dhaabbatumaa isaa ba’ee kan deeme hin fakkaatu. Mootummaanis kanuma hubachuudhaan Koominiitii poolisingii akka hojii irra oolu tattaaffii gochaa jira. Haata’u malee, yeroo kana jedhamu sochiin waggoota darban keessa godhamaa ture rakkoo adda addaa qabaatus jecha /koominitii poolisingii/ dhaga’uun garuu miseensa poolisii biratti haaraa miti. Sochii karaa yakka ittisuun godhamee tures akka salphaattii kan ilaalamu miti.  Itti Fufa Yaad-rimee tajaajila poolisii hawaasaas waggoota 15’n dura gara biyya keenyaatti akka gale dubbatamus sababoota adda addaatiin qixa barbaadamuun hojii irraa ooluu hin dandeenyee. Sababiin isaas:- Yaada-rimee tajaajila poolisii hawaasaa (koominitii poolisiingii) gaggessitoota irraa jalqabee hubannoon ga’aa dhabuutu ture. Imaammatni caaseffamaa fi adeemsi tajaajila poolisii hawaasaa hojii irra oolchuu dandeessisu diriiruu dhabuu fi k.k.f dha. Haaluma kanaan waggoota 10(kudhan) dura poolisii Feederaalaa fi poolisii naannoolee tokko tokkoo fakkeenyaaf; Amaara, Tigiiraayi fi Oromiyaatti karoorri tajaajila poolisii hawaasaa qophaa’ee sochiin jalqabameera.  Muuxannoo Tajaajila Poolisii Hawaasaa Naannoo Oromiyaa Naannoo keenya keessatti tajaajila poolisii hawaasaa hojii irra oolchuuf sochii godhamaa ture ilaalchisee bal’inaan ilaaluuf xiinxaala mataa isaa danda’e kan barbaachisu ta’us, akka ka’umsaatti gabaabinaan gabaasaa fi haala ture irraa waan jiru kaasuu dhaaf waggoota dhiyoo darban keessa: Ijaarsa ilaalchisee:- Sadarkaa Kutaa Olaanaatti ramadamee kan jiru ta’uu fi haaluma kanaan gara Godinatti kan gadi bu’u ta’uu,  Itti Fufa  Godina irratti Itti Gaafatamaa Bulchiinsaa Fi Nageenyaatiin kan gaggeeffamu qaamota hawaasaa adda addaa keessaa kan walitti bobba’e koreen tokko ijaaramee kan ture ta’uu, Gadi bu’ee sadarkaa Gandaa fi Gooxiittis Koreen Tajaajila Poolisii Hawaasaa/Koomunitii Poolisingii/ ijaaramee kan ture ta’uu (Gooxii irraatti akkuma bal’ina isaatti nama ( 5-30tti), Ijaarsa koree gooxii Nama 5 ta’e, dura taa’aa, itti aanaa, sub- quunnamtii, damee nageenyaa, damee haqaa fi damee hawaasummaa kan of keessaa qabu ture.  BOQONNAA SADII 3. IJAARSAA FI WAL-TA'INSA HOJII TAJAAJILA POOLISII HAWAASAA (COMMUNITY PARTNERSHIP) Seensa Barumsa boqannaa kanaa keessatti kan argaman: Mata dureewwan walta’iinsaa hawaasaa, Sababiiwwan walta’iinsa, adeemsa walta’insaa, Sadarkaawwan walt’insaa fi mata dureewwan xixiqqoo of keessatti kan hammatee dha. Mata-dureewwan barumsa kana keessatti tuqaman barumsa itti aananiif bu’uuraa fi ka’umsa kan ta’aniidha.  Itti Fufa Leenjifamtoonnis waa’ee walta’insaa akka waliigalaatti beekumsa/hubannoo isaanii dabaluun alatti faayidaa walt’iinsa poolisii fi ummata jidduu jiru ni hubatu, Faayidaa fi miidhaa inni qabu addaan baasuudhaaf isaan fayyada. Kana malees: Sadarkaa walta’insaa, hirmaannaa ummataa fi adeemsa walta’insaa addaan baasuudhaaf isaan fayyada. Rakkoof furmaata kennuu (rakkoo hiikuu),sharikummaa /walta’iinsa/ hawaasaa fi rakkoof furmaata kennuun hojii ijoo tajaajila poolisii hawaasaa ta’uu ni hubatu.  3.1. Wal-ta’insa Hawaasaa Falaasamni tajaajila poolisii hawaasaa rakkoo hawaasaaf furmaata kennuu yaada jedhu cimsuuf Poolisiin walitti dhufeenya qaama hawaasaa hunda wajjin jiru guddisuu gaafata. Hiikoon rakkoof furmaata kennuu bu'aa qabeessa akka ta'u Poolsiin Walta’insa hawaasaatiif xiyyeeffannaa kennuu qaba. Hawaasa, walta'insaa fi walta'insa hawaasaa jechoota jedhaniif dursanii hiikoo kennuun barbaachisaadha.  Itti Fufa 1. Hawaasa:- Garee hawaasaa afaan tokkoo dubbatan, aadaa , faayidaa fi fedhii tokko waliin qabanii fi k.k.f dha. 2. Wal-ta'insa:- Gargaarsa ykn walta'insa kallattii hedduu Poolisii fi hawaasa gidduu jiruudha. 3. Wal-ta'insa Hawaasaa :- Yaada bakka bu'insa kallattii hedduu Poolisiingiif ta'u Poolisiinii fi qaamoleen ilaallatan kan itti walta'anii rakkoowwan yakkaa, sodaa yakkaa fi gaaffii qulqulllinaa haala jireenya hawaasichaa: Fkn; Hiyyummaa, hojii dhabiinsaa fi doofummaa itti hubatanii fi furmaata kennaniidha.  Sababiiwwan Barbaachisummaa Wal-ta’insa Hawwaasaa Pooliisiin qofaa isaa hojjachuu waan hin dandeenyeef, Lakkoofsi hawaasa tajaajilamaa fi poolisii walgituu dhabuu, Poolisii Dandeettii (beekumsa) gama hundaa hawaasaa ol qabaanneef Meeshaan ykn Qabeenyi /resources/, poolisiin qabu muraasa ta’uu fi gahaa ta’uu dhabuu’ Hojii Poolisii amansiisaa fi salphaa ta’a, Fuullee (addaa fi addatti ) wal-arguu dandeessisa, Jiraattonni haala jireenya naannoo isaanii fooyyessuuf ni kaka’u Sababni isaas rakkoo fi itti gaafatamummaa jiruuf abbummaadhaan kan hirmaatan ta'uusaanii ni hubatu.  Akkaataa Hawwaasa Ofitti Fidan Hawaasa Wajjin dubbachuu, dhaggeeffachuu fi walgargaaruu Qunnamtii gaarii gochuu- qunnamtiin hawaasaa hiika kan qabu ta'uun dirqamadha. Odeeffannoo wal-jijjiiruu fi rakkoowwan mudataniif odeeffannoo sirrii waliif kennuu "Ni hojjennaaf" kan jedhu "Waliin Hojjenna" kan jedhuun bakka buusuu. Poolisiingii akka "Tajaajilaatti" fi Lammiiwwan akka "Maammilaatti" ilaaluu Adeemsa Walta'insaa/Partnership Process/ Quunnamtii Dhugaa (Sincere communication):- Rakkoo Hiikuu (problem solving) :- Waliin - Hojjachuu /Walgargaaruu/ (Cooperation):- Amanamummaa (Trust):- Galatoomaa !!! Save Our Community Thank You  Kolleejjii Poolisii Oromiyaatti Inistitiyuutii Leenjii Ogummaa Poolisii Sanqallee BARUMSA TAJAAJILA POOLISII HAWAASAA LEENJIIFAMTOOTAA LEENJII OGUMMAA MARSAA 7FFAATIIF QOPHA’EE Kan Qopheesse:- Insp. Cherinet olani Mudde,2017  Qabiyyee Barumsaa Guyyaa 5ffaa SadarkaaleeWalta'insa Hawaasaa uumuuf barbaachisan (Steps ToCommunity Partnership) Sadarkaa 1ffaa Shaarikootaykn deegartootaa keenya adda baafachuu / Identify Your Partners / Sadarkaa 2ffaa Haala Seenaa Hawwaasaa itti Beekan Cimsu Sadarkaa 3ffaa Mariidhaaf kakaasuu fi marii cimsuu/initiate dialogue/  Sadarkaalee Walta'insa Hawaasaa Uumuuf Barbaachisan Ijaarsa walta'insa hawwaasaa keessatti tajaajilli poolisii hawaasaa akka waliigalaatti sadarkaawwan 8 qaba. 1.Sadarkaa 1: Deeggartoota (kan nu waliin ta’an) adda baafachuu (Identify your partners/ 2.Sadarkaa 2: Haala (Seenaa) hawaasichaa beekuu / Develop a community profile) 3.Sadarkaa 3: Marii cimsuu / Initiate dialogue / 4.Sadarkaa 4: Wal-gahii Hawwaasaa qindeessuu (ijaaruu) / Organize community Meetings) 5.Sadarkaa 5: Dhimmoota / Yaada/ addaan baafaachuu /Identify issues/ 6.Sadarkaa 6: Karoora baasuu /Formulate a plan) 7.Sadarkaa 7: Tarkaanfii fudhachuu / Take action / 8.Sadarkaa 8: Deeggarsa gochuu (Eeguu, gargaaruu, kununsuu, k.k.f)  Sadarkaa 1ffaa Shaarikoota Ykn Deegartootaa Keenya Adda Baafachuu Deeggartoota (sharikoota) adda baafachuudhaan garee (team) ij aaruu.  Toftaa yaadaan wal-falmisiisuutti (brainstorming) fayyadamuu dha. Toftaanyaadaanwalfalmisiisuu kun yaada ariitiidhaan burqisisudh aaf adeemsa yaada haaraa uumu nu jajjabeessuu danda'udha. Kanaafuu, adeemsi Kun deebii sirrii ykn dogongoraa hin qabu. Walumaagalatti tajaajila poolisii hawaasaa /kominitii Poolsiingii/ hojii irra oolchuudhaaf gareewwan barbaachiisan ni jiru. Isaanis;  Kutaa ( Wajjira) /Department / Poolisii Sadarkaa hundattuu:- Jiraattoota hawwaasaa:- Qajeelchotaa fi Lammiilee kamiyyuu Mootummaa:- Federaalaa fi naannoo ( federal and local) Hawwaasa daldalaa:- kan gurmaa'ani fi xixiqqaa kilabii hawwaasaa, dhabbilee amantii, garee hawwaasaa fi gareewwan dargaggootaa Dhaabbilee mitii-mootummaa (NGO's) Miidiyaa:- Rakkoo jiruu fi bu'aa argame ibsuu.  a) Akkaataa Deeggartoota Wajjin Hojjatan Deegartoota Tajaajila poolisii hawaasaa(Kominitii Poolisiingii) wajjin hojii bu'aa qabessa ta'e hojjachuuf beekumsi adda addaa barbaachisaa dha. Jiraattoota /Hawwaasa / community Residents / Beekumsaa fi dandeettiin socho'uun duula manaa fi manaa adeemsisuu Mariidhaaf barreeffama qopheessuu /Cimsuu/ Gaaffii hawwaasaaf deebii kennuu  Itti fufa Mootummaa (government ) Adeemsa Seera baastotaa hubachuu Dandeettii ( Beekumsa) abbaa aangoo wajjiin itti waligalan qabaachuu (Lobbying skills ) Manneen Barumsaa, Dhaabbilee Amantii fi Garee Hawaasaa Qabxii ykn ajandaa garee irratti walii galuu Akkaataa itti hawwaasaarraa barumsa argatan barachuu Miidiyaa (media) Ummata Haasofsiisuu Bu'aa maxxansaa ummataaf raabsuu Dandeetti beekumsa gaaffii fi deebii ( Interview skills ) cimsuu  Sadarkaa 2ffaa Haala Seenaa Hawwaasaa itti Beekan Cimsu Deeggartoota keenya erga addaan baafannee booda beekumsa haala (seenaa) hawwaasaa guddisuun (fooyyessun) barbaachisa dha. Haalli (seenaan) hawwaasaa waraabbii waliigalaa hawwaasichaati qu'annaa gochuun maatii keessattis ta'u hawwaasa keessatti haala jiru ni burqisiisa. Haalli (seenaan) hawwaasaa odeeffannoo Istaastiksii bu'aa qabeessa ta'e deeggara. FKN:- Baay'ina Ummataa, Sadarkaa Galii, Sadarkaa barumsaa, Haala Ijaarsa Gosaa ykn sanyii, Baay'ina hojii dhabinsaa, Istaatiksii Yakkaa, Kaartaa teessoo / Argama lafaa / Maqaa daandiiwwanii fi Lakkoofsa kaartaa. Qoo'annaan murteessaa kan ta'eef lakkoofsa qofa irratti osoo hin ta'iin karuma wal-fakkaatuun ilaalcha jirus ni madaala. Qoo'annaan sirrittii yoo karoorfame yaadni ummata keessa jiru maal akka ta'e hubachuudhaaf nu gargaara. Kuniis wa’ee:- Kutaa ykn Waajjira ( Department ) Poolisii, Mootummaa Naannoo, Bakka bu'oota tajaajilaa hawwaasaa, Gareewwan hawwaasaa, Jiraattoota ollaa beekuf nu dandeessisa.  Sadarkaa 3ffaa Mariidhaaf kakaasuu fi marii cimsuu(initiate dialogue) Mariin waliin hasa'uu ykn dubbachuudha, gaaffii ni gaafatta, maal hojjachaa akka jirtu ni ibsita, maaliif hojechaa akka jirtu fi kanneen maal jechuu akka qaban sirritti dhaggeeffachuu ilaala. Jiraattoonni muraasni sitti amantaa hin gatan ta'a akkasumas ati jiraattotatti amanuuf sitti hin tolu ta'a. Naannoon tokko jiraattota dhibbatti lakkaa'aman qabaachuu danada'a garuu qofaa kee guutumaan guututti itti makamta ta'a. Kanaafuu amala yakkaa raawwachuu kan qabanii fi naannoo lammiiwwan seera kabajanii jiraatan ni jiru  A.Marii hundeessuu fi adeemsiisu 1. Daawittii/Qaruraa ijaa/Sun glass/ of irraa fuudhuu:- Walitti dhufeenya ykn ilaalcha gaarii jaalala qabu uumuu. 2. Qunnamitii ijaa kallatti ta'ee gochuu:- Namoonni maal jechaa akka jiru hubachuuf fedhii jiru agarsiisa. 3. Afaaniin, qaamaan fi sochii gaarii dhaan ibsuu:- Harka kee hin dachaasin ykn gochoota afaanii gadhee fi mallattoo qaamaa jecha hiikkoo yaraa uuman hin fayyadamin. 4. Falimii ykn mormii dhiisuu / avoid dialogue/:- Namoota gar malee falman daangessuu.  Sadarkaa 4ffaa Wal Gahii Hawaasaa Gurmeessuu (Organize Community Meeting) Deeggartoota hawaasaa (kan nu waliin ta’an) erga qunnamnee booda wal gahii jiraattota naannoo /safaraa/ ijaaruudha. Achitti namni tokkoon tokkon isaa rakkoo naannoo isaa jiru irratti mari'achuu ni danda'a. Akkasumas rakkoowwanii fi furmaata kennuu irratti mari'achuu ni eegalu. Wal- gahichi gama biraatinis hawaasan kan qindaa'ee ykn jiraattonni naannoo yeroo jalqabaaf kan itti wal- qunnaman ta'uu danda'a. Wal-gahichi hubannoo /yaada/ gaarii kutaa ykn waajjirrii kee hawaasaaf keennuuf murteessa dha.  B. Dandeettii Dhaggeeffachuu /Listening Skill/ 1. Xiyyeeffachuu:- Yaada kee namni biraa maal jechaa gara jiruutti xiyyeeffadhu. 2. Addaan kutuu Dhiisuu:- Deebii kennuu ykn gaafachuu keen dura namni dubbii isaa akka xumuru godhii. 3. Jalqabaa hanga xumuraatti gaaffii banaafii Ifa ta'e gaafadhu. 4. Mata duree irratti hunda’uu :- Gaaffileen fi komiin kee mata duree fi yaada dubbbii keessatti qabame wajjin kan wal qunnamu ta'uu qaba. 5. Hiikkaa Kennuu:- Yaada namni jedhee yoo hubaachuu dadhabde kan namni jedhe akka siif galetti ibsuudhaf yaal. 6. Yeroo mariin adeemsifamu kabaja namaaf kenni:- Mariin ykn haasaan wal-qunnamiti/communication/ adeemsa gama lamaati.  Kolleejjii Poolisii Oromiyaatti Inistitiyuutii Leenjii Ogummaa Poolisii Sanqallee BARUMSA TAJAAJILA POOLISII HAWAASAA LEENJIIFAMTOOTAA LEENJII OGUMMAA MARSAA 7FFAATIIF QOPHA’EE Kan Qopheesse:- Insp. Cherinet olani Mudde,2017  Qabiyyee Barumsaa Guyyaa 6ffaa Sadarkaa 4ffaa Wal Gahii Hawaasaa Gurmeessuu /Organize Community Meeting/ Sadarkaa 5ffaa Dhimmoota irratti mari’atamuu qaban adda baasuu /Identiy Issues/  Sadarkaa 4ffaa Wal Gahii Hawaasaa Gurmeessuu /Organize Community Meeting/ Deeggartoota hawaasaa (kan nu waliin ta’an) erga qunnamnee booda wal gahii jiraattota naannoo /safaraa/ ijaaruudha.  Achitti namni tokkoon tokkon isaa rakkoo naannoo isaa jiru irratti mari'achuu ni danda'a. Akkasumas rakkoowwanii fi furmaata kennuu irratti mari'achuu ni eegalu. Wal- gahichi gama biraatinis hawaasan kan qindaa'ee ykn jiraattonni naannoo yeroo jalqabaaf kan itti wal- qunnaman ta'uu danda'a. Wal-gahichi hubannoo /yaada/ gaarii kutaa ykn waajjirrii kee hawaasaaf keennuuf murteessa dha. Wal- gahiin galma gahiinsa akka argatu sirriitti kan ijaaruu Wal-gahiin galma akka gahu (bu'aa qabeessa akka ta'u) mirkaneeffachuuf qabixiilee kallattii nu agarsiisan armaan gadii irratti karoora baafachuuf yeroo keenya aarsaa gochuu qabna. I. Iddoo wal-gahii of eeggannoodhaan filuu:- Naannoo jiraattotaa keessatti iddoo filuu, Lakkoofsa ummata walitti qabamu sanaa, iddoon teessoo waliin kan qabatu ta'uu isaa mirkaneeffachuu. II. Meeshaalee argamuu danda'an qabachuu. Sagalee guddistuu /Microphone/, Teessoo, Minjaala, Ibsaa fi k.k.f. III. Namoota argaman salphaan too'achu:- V. Geejjibaaf addaan baasun qopheessuu:- Lammilee angafoota ykn manguddoota /senior citizens/  Itti fufa Ijoollee of eeggannoon barbaachisu:- Dubartoota, da’imaan xixiqoo fi k.k.f. IV. Keessummeessuu:- wal gahii jaalatamaa fi gaarii gochuu. Bakki isaa afaan oromoo namoota dubbatan kan hin qabne yoo ta'ee (ykn afaan biraas) nama afaan hiikuu qopheessuu. Poolisiin sirritti akka argamu haala mijeessuu:- Poolisoonni ykn hooggantoonni hedduun akka hordofan jajjabeessuu, jiraattoota naannichaa keessa akka makaman fi hubannoo ykn miira gaarii uumi, akkasumas marii hawaasaa hundeessi /jalqabi/. Wal irra bu’iinsa guyyaa wal- gahii hambisuu (avoid scheduling conflicts):- Akka waan biraa barbaachisaa ta'e tokkootti wal-gahii yeroo tokko wal irra buusuu / beellamuu dhiisuu/. Fkn, Dorgomii fi wal gahii.  Itti fufa VII. Qabxii Marii Qopheessuu /Set an Agenda/ Akkaataa yeroo waliin deemuu wal-ga’iin dura ykn yeroo wal-ga’ii raabsuu, Barbaachisummaa yeroo beekuun itti fayyadamuu, Qabxii marii irratti hunda’uu. VIII. Dursanii itti Qophaa’uu /prepare Ahead of Time/ Yaadaa fi gaaffiiwwaan jiran dursanii beekuu, Haala ykn seenaa hawasichaa beekuu, Gabaasa oduu duraa irratti qopha’ee hordofuu, Waa’ee jiraattoota naannoo miseensoota eegumsaa haasofsiisuu /dubbisuu/,Wal-ga’ii itti aanuuf yeroo murteessuu.  Itti fufa B) Dadammaksuu /Kakaasuu/ (Getting Good Turnout) Wal-ga’ii beeksiisuun dadaamaqina gaarii uumuuf nu garagaara, Wal-ga’ii xixxiqqaa afaanin itti himuu, Hawaasichaaf iddoo ifa ta’eetti waraqaa waamichaa gabatee irratti maxxansuu,Manaa fi manarra deemanii itti himuu, Miidiyaa xixxiqqaa wal-ga’ii guddaa irratti fayyadamuu. Adeemsi dadamaqinni godhame dadhabaa ta’ee yoo argame tooftaa rakkoo hiikuu fayyadamuun sababiiwwaan jiran adda baafachuu fi irratti hojechuudhaaf nu garagaara.  Itti fufa C) Bu’aa maxxansaa raabsuu /Drafting a press Release/ Maxxansaa raabsuu ykn qopheessuun waan shan of keessatti qaba. 1. Kutaalee ykn dhaabbilee biroo adda baasuu ilaala 2. Galmee adeemsisuu 3. Mata duree fi guyyaa raabsamu 4. Keewwattoota odeeffannoo qaban 5. Tarreeffama meeshaalee barbaachisan kan irratti galma’an  Itti fufa D) Beeksisa tajaajila ummataa raabsuu (Drafting a Public Service Announcement / Akkuma maxxansaan raabisameetti raadiyoon ykn TVn ifa ta’u akkasumas dubiifaman qophaa’uu qaba ykn kutaa gaazeexaa raawwii hawaasa keessatti ibsamu qaba. Beeksisni tajaajila ummataa wantoota sadii of keessa qaba. Kutaalee ykn dhaabbilee ispoonsarii kan biraa adda baafachuu Odeeffannoo raawwii/gochoota/ Galmee adeemsisuu  Sadarkaa 5ffaa Dhimmoota Irratti Mari’atamuu Qaban Adda Baasuu. Wal-ga’ii jalqabaa irratti sadarkaa 1ffaa bu’aa qo’annaa dhiyeessuu dha. Namoonni wal-ga’ii irratti hirmaatan waan isaanitti dhaga’amee akka ibsan gochuu fi dhimma barbaadan kamiyyuu kaasanii akka irratti mariiyatan taasisuu. Sanaan booda falaasama komunitii poolisingii barsiisuun ni danda’ama. Kominitii poolisingiin waa’ee rakkoo hiikuu akka ta’e akka beekan gochuu dha. A.Rakkoowwan irratti xiyyeeffachuu/Focusing on problems/ Dhimmoota hawwaasicha ilaallatan adda baasuu. Dhimmoonni akkami hawwaasichaaf barbaachisaa akka ta’an poolisii irraa baruudhaaf wal-ga’ichii akka meeshaa bu’aa qabeessatti tajaajila. Baay'ee barbaachisaa kan ta'e qaamni biraa dhimmaa /yaada/ isaanii kan qooddatan ta'uu isaa qabeenyi jirus dhimmi isaanii hojii irra oolchuuf kan deeggaruu ta'uu hawaasni dhugoomsuu. Dabalatan fedhii hawaasa hubaachuun qaama gudda falasama komunitii poolisingiiti.  Itti fufaa... Rakkoowwan gurguddaa nu qunnaman keessaa rakkoowwan isaanii maal akka ta’an hawaasichi ibsuu dhiisuudha.Kanaafuu adeemsi wal-ga’ii wantoota ijoo ta’an lama qaba. 1. Marii cimsuu 2. Dandeetti dhageeffachuu Dhimmoota isaan ilaalatan dhaga’uuf hawaasicha dhageefachuun barbaachisadha. Haala wal-fakkatuun wal-ga’iichi bu’aa qabaeessaa ta’uu isaa fi hundinuu dhaga’uu isaanii cimsuun mirkaneefachuun nu irraa eegama. Wal-ga’ii gareedhaan qoodan maariyaachiisuun baayyee kan nu gargaaruudha. B. Hojiiwwaan addaan Baasuu(Identifying Tasks) Dhimmoota ka’an hunda tartibaan kaa’uu/galmeessuu/. Sana booda iddoo lamatti qoodun, isaniis wantoota irratti hojjechuu dandessuu fi hin dandeenye dha. Mala kamin yoo jalqabde irratti xiyyeefachuuf humna siif kenna. Jalqaba hanga ta’e irratti yoo walii galtee waan tokko hojjechuuf kan nama dandeesisaniif dursa kennuudha. Tartibaan dursa ta’usaa hundinuu hubachuu isaanii mirkanneefachuun barbaachisaadha. Tarkanfii fudhachuun yeroo mija’a, qabeenya fi irra caala namoota fedhii qaban irratti hunda’a. Ummanni baay’ee isaanii deegarttoota osoo hin ta’iin mormittoota/reactive than proactive/ waan ta’aniif of eegannoo gochuudha. Jiraattooni gara jeequmsatti galuu/goruu/ danda’u. Rakkoon adda bahee osoo hin jiraatiin keessa galuuf sababiin akka hin jiranne yaadu danda’u. Adeemsi wal-ga’ii mul’ata waliin rakkoowwan jiraattoota walii gala maal akka ta’anii fi furmaata kennuuf akkamitti akka deemnu duubarra nuuf ibsa. C.Wal-ga’ii irratti maaltu hojjatamu ykn raawwatamu akka qabu 1.Hoggantooni/miseensonni/ poolisii qofaatti akka walitti hin qabamne mirkanneessuu, 2.Hoggantoonni/ miseensoonni poolisii/ walii galtee gaarii kan qaban ta’uu isaa mirkanneefachuu, 3.Eebifame kan ba’u itti gaafatamummaa kan qabuu fi kan jijjiiramu ta’usaa, 4.Miseensoonni poolisii ummata walitti qabame keessa bittinna'anii taa’uu, 6.Saganticha irratti yoo xiqqaatee miseensi poolisii tokko argamu isaa mirkanneefachuu, 7.Wal-ga’iicha irratti kabajamtoota tilmaama/yaada/ keessa galchuu, 8.Dhimmoonni balleessitoota dargaggoo fi kashalaboota ilaalatan qabxii irratti qabamuu isaanii mirkanneefachuu 9.Jiraattooni naannoo tokko tokkoon isaanii qabxii marii argachuu isaanii mirkanneefachuu  Qabiyyee Barumsaa Guyyaa 7ffaa Sadarkaa 6ffaa Karoora Baasuu /Formulate A Plan/ Sadarkaa 7ffaa Tarkaanfii fudhachuu /Take Action/ Sadarkaa 8 ffaa Walitti dhufeenya gochuu /Maintenance/ Gufuuwwan wal ta'iinsa hawaasaa (Barriers to Community partners) Gufuuwwan kunis kan hammatan  SADARKAA 6FFAA KAROORA BAASUU /FORMULATE A PLAN/ Mul’ata jiraatoota hojii qabatamatti jijjiru.Wantoota afur raawwachuu barbaada. Fedhii ummata irratti kan hunda’ee kaayyoo ifa ta’e hundeessuu Kaayyoo tokko tokkoo isaanii bira ga’uudhaaf hojiiwwan barbaachisa tartibaan kaa’uu Hojii kun xumura akka argatu qajeelchoota adda baasuu keenya mirkaanneefachuu,Hojiicha keessatti namota fedhii qabaniif itti gaafatamummaa hiruufi  A) Kaayyoowwan (Objectives) Yeroo wal-ga’ii jiraattoonni gaaffii haala jireenyaa kaasu danda’u.Fkn. Rakkoon yakkaa rakkoo adda akka ta’eetti kaasuu danda’u, kanaafuu walga’iicha gara sirrii ta’etti adeemsisuun gahee hoggannaa wal-ga’ichati. Garuu rakkoowwaan jiran lammilee kan ilaalatan ta’u isaa hubachisuun barbaachisaadha. Rakkoo isaanii haala hamilee isaanii tuquu danda’un ibsuun barbaachisaa miti. Lammileen yaada sirrii yoo qabatan hojii keenya galmaan ga’uudhaf carraa ol’aanaa qaba. B) Fedhii kan Qaban /Volunteers/ Rakkoo jiraattoota naannoo hiikuuf jiraattoota kakaasuun hojii ulfata komunitii poolisiingii keessa isaa tokkodha. Rakkoowwaan adda baasuun ummatni fedhii isaanitiin akka kaka’an/dadamaaqaanif nu gargaara. Rakkoowwaan jiran sana cabsuudhaan gara hojii raawwatamu danda’amutti jijjiruun warri fedhii qaban fuuldurati akka hojjataniif ni gargaara.  C. Karooricha mata isaatiin/The plan Itself/  Karooricha xumuruu fi qajeelchu/sirreessuu/ kan dabalatu hojii tokko tokko isaatiin kaayyoo yeroo gabaabaa fi galma yeroo dheera irratti kan walii galluu ta’a. Namni kamiyyuu maal jechu akka barbaade dhageefachuun barbaachisa dha. Ummanni karaa adda addaatiin rakkoowwanin miidhamu, akkasumaas maaltuu godhamu akka qabu irratti yaada adda addaa qabachuu danda’u. Deebii sirrii ta’e fudhachuun, akkasumaas karoora hojii irra ooluu danda’u akkaataa haala jijjirama jiru wajjiin hojjachuun barbaachisa dha Sadarkaa 7ffaa Tarkaanfii fudhachuu /Take Action/ Erga karoorfatteen booda tarkaanfii fudhaachuudhaf qophii ta’uudha. Karoora hojiitti hiikuun adeemsa rakkoo hiikuu keessatti gahee murteessadha. Yaada hawaasa keessa jiruu madaluudha. Karoora hojii raawwii irratti xinxaaluu dha. Tarkaanfii fudhatame xinxaallawwan kanaan irraa deebi'anii huubachuun ni danda’ama, odeefannoo dabalataan sassaabuu ykn dhimmoota irraa deebi’anii hiikuu, karoorrii rakkoo hiikuu kallatti hin egamneen dhiibbaa hordofsiisuuf of eggannoo gochuu.  Sadarkaa ffaa 8 Walitti Tajaajila poolisii hawaasaa bu’aa dhufeenya qabeessaa, gochuu waliti dhufenya /Maintenance/ hawaasa amansiisaa taasisuuf sochii wal irraa hin cinnee barbaada. Dhimma kana ilaalchiisee wal irraa osoo hin kutin hojjachu barbaada. Kuni haala gaaridhaan kan irra ga’amuu xinxalaa fi walitti dhufeenya wal irraa hin cinneeni. Ummanni waa’ee dhimma ofiti fi naannoo isaa biliisummaadhan akka mari’atuu haala mija’aa umuudhaaf ciminaan hojjachuun barbaachisaa dha. Gufuuwwan walta’iinsa hawaasaa (Barriers to Community partners) Aadaa poolisii keessatti ilaalchi nuhii fi isaan jedhuu gabbachuu. Poolisii mataa isaatiin itti gaafatamuummaa yakkaa keessatti hirmaachuu. Poolisiin ummata isaa irraa tajaajila argatuu baruudhaf baay’ee tattafachuu dhabu. Hawaasniis gahee poolisiin isaan keessatti qabuu salphisee ilaaluun  Poolisiin yeroo baay’ee hojiin poolisii tajaajila ta’uu fi lammiiwwanis maamiiltoota ta’uu hubachuu dhabuu. Bakka bu’oonni mootummaa tajaajila irraa eggamu kennuuf fedhii dhabuu ykn tajaajila barbaadamu kennuu dadhabuu, Falaasamnii deeggarsa siyaasaa waan isa hafuuf baayinaan paarlaamaa baajata kan ramaduu hojii poolisii gidduu galleesatiif waan ta’ee fi k.k.f.dha  Gahee Hawaasaa Naannoo Hojii Tajaajila Poolisii Hawaasaatti Tajaajila poolisii hawaasaa keesstti gaheen hawaasaa haala salphaan kan ilaalamu miti. Haa ta’u malee garuu gabaabumatti yeroo ilaaluu:- Yeroo ammaa bakka garaa garaatti dhaabbata poolisii faana hiriiruun waajiraa fi manneen garaagaraa ijaaranii poolisiif kennuu, Konkolaataa fi meeshaalee hojii tajaajila poolisii hawaasaaf oolan arjoomuu, Yakka raawwateef yakkamaa dabarsanii kennuu fi raga ba’uu, Yakki osoo hin raawwatiin odeeffannoo poolisiifis ta’ee waliif kennuu, Erga yakki raawwatees booda odeeffannoo poolisii fi qaama dhimmichi ilaalltuuf kennuu. Midhaa yakkaa beekuun ollaan wal eeguuf tattaaffii taasisuu, Hubannoo waliif kennuu fi olaan wal ijaaruu duula ittisa yakkaa irratti bobba’uu fi kkf dha.  BOQONNAA 4 Adeemsa karooraa Raawwii hojii tajaajila poolisii hawaasaa Seensa Falaasama tajaajilli poolisii hawaasaa erga gara hojiitti jijjiireen booda haala rawwii isaa to’achuu fi galma ga’insa isaa hordofuuf itti karoorsuunii fi madaluun hojii irra oolma isaaf barbaachisa dha. Kanaafuu boqonnaa kana keessatti sagantaa karoora, madallii, galma jijjirawwan keessa sakkata’uun madallii gochuu irratti hubannoo gaha ta’e akka qabataaniif kan qopha’ee dha.. Sagantaa Madaallii Karoora Tarsiimoowaa Karoorri tarsiimoo’aa kanneen armaan gadii kan of keessatti qabatuu dha. I. Galma II. Kaayyoo III. Yeroo raawwii (time schedule) IV. Jijjiirama keessaa fi alaa fi humna namaa barbaachisan ramaduu 4.2. Galmaa fi itti gaafatamummaa Madaallii raawwii hojiif bu’uuraa ka’u dha. Dadhabbina hooggansaa fi ka’umsa rakkoowwan fi gufuuwan jirani addaan baasuuf nu gargaara. Guddina (fooyya’insa) jiran chaartiidhaan agarsiisuun raawwii jiran dookimeentiidhaan qabaachuuf nu  Jijjiirama keessaa sakatta’uu (Assesing internal change) Imaammata fi raawwii gidduu addaa addumaan guddaa jiraachuu ni danda’a. Kanaafuu ofiisarri tajaajila poolisii hawaasaa (Koominitting Poolisiingii) gaaffiiwwan armaan gadii osoo wal irraa hin kutiin gaafachuu qaba. Isaaniis: Raawwannaan hojii tajaajila poolisii hawaasaa (Koominitii Poolisiingii) akkamiin raawwatamaa jira? Akkaataa karooraan deema jiraa? Rakkoowwan maal-faatu uumamanii? Gargaarsa gosa kamitu barbaachisaa? Kanaan dura tattaafiin poolisii Kan madaalamu haala dhiphaa ta’ee fi karaa madaallii baratameen (traditional) ture. Fakeenyaaf:- Hir’ina istaastikii yakkaa Baay’ina waamicha bilbilaa Yeroo gaaffiiwwan ittiin deebiin kennamu Baay’ina shakamtoota to’annaa jala oolaniin. Tajaajila poolisiii hawaasaa keessatti bu’aa qabeessaummaa hojii poolisii qabatamaadhaan ragaawwan agarsiisan.FKN:- Sodaa yakkaa irraa ummata bilisa ta’u arguun, Kanaafuu, qajeelfamoota istraatejii /tarsiimoo/ tajaajila poolisiii hawaasaa fi kenninsa tajaajila hojii Poolisii irratti ummannii gammaduu (tajaajila gaarii argachuu isaa bifa (haala) lamaan safaruu (madaalu dandeenya). (Lakkoofsaan) /Quantitative/ Qulqullina Baay’inaan (Qualitative) Bu’aa qabeessummaa istraatejii /tarsiimoo/ tajaajila poolisii hawaasaa safaruuf (madaaluf) baay’inaa fi qulqullina hojii argameen waan taheef qabxiwwan sadan  1. Bu’aa qabeessuummaa (Effectiveness) 2. Qusannaa Nagaa (Effeciency) 3. Wal-qixummaa (Equity) Kaayyoon tajaajila poolisii hawaasaa jiraataa naannichaatiif tajaajila hojii poolisii qulqullina qabuu dhiyeessuudha. Kanaaf kenninsa tajaajilaa qulqulina qabuu madaallii isa duraa fi bu’aa qabessummaa ti. Bu’aa qabeessuummaa tajaajila poolisii hawaasaa madaaluudhaaf kallattiiwwan argachuudhaaf qabxiwwan armaan gadii yaada keessa galuu qabuu. Baay’inaa fi gosa rakkowwan hikkamanii Rakkoo kana hiikuudhaaf yaadota burqanii fi baay’ina isaanii Qusannaa nagaa (Efficeicency) Dandeetti qabeenya jiruu (Nama, meeshaa, maallaqa, haala gaariidhaan fayyadamanii hojii guddaa hojjachuu danda’uu dha. Qusannaan nagaa kan armaan gadii taa’uu qabu:- Qabeenya dhaabbataa (waajira) poolisiiDhaaba mootummaa fi ummataa naannoo keessatti argaman Rakkoo naannichaa hiikuudhaaf kan armaan olitti caqafaman hunda hanga danda’aametti fayyadamun barbaachisaa dha. Tajaajila poolisii hawaasaa haala gaariidhaan hojii irraa akka oolu duraan dursa ummata waliin walitti dhufeenyaa fi walii galtee gaarii umuun barbaachisaa dha. Caaseffama dhaaba poolisii hanga gaditti dirirsuudhaan qabxiwwan bu’uuraa armaan gadii akka babal’atan taasisuu. Rakkoo hikuu Murteewwan sadarkaa sadarkaa dhaan kennuu. Itti gaafatamummaa mirkaneessuu  Eessaa jalqabamuu qabaa? Akka biyya keenyaatti rakkoowwan mul’achaa turan, Yaada rimee kana hojii irra olchuuf fedhii fi ilaalchii ummannii, mootummaa akkasumas jijjiramnii dhaaba keessa jiruu, Eessaa akka jalqabamuu qabuu irratti marii Tajaajila poolisii hawaasaa hojii irra olchuuf duraan dursa wanta yaadamuu fi xiyyeeffannaan itti Kennamuu taasisuu. qabuu Adeemsa wal irraa hin cicciinne hordofuu,  MOODELA MALA HIIKINSA RAKKOO /Problem Hiikinsi rakkooSolving Method/ adeemsaalee SARA afur of keessatti kan qabu yoo ta’u, isaaniis:- model 1. Rakkoo addaan baasuu /scanning/ 2. Balbaloomsuu /Rakkowwan addaan hiikuu/analysis 3. Deebii itti kennuu /response/ 4. Bu’aa isaa qorachuu (gamaagamuu) Sadarkaa 1ffaa:- Rakkoo addaan baasuu Rakkoo kana maaltuu Uume? Wantii tokko rakkoo dha jedhamee kan fudhatamuu madaalliiwwan lamaan armaan gadii yoo guute dha, -Rakkinichii lakkoofsaan deddeebi’ame yaamicha kan qabuu ykn balaawwan walitti dhufeenyaa fi tokkummaa qaban kan of keessaa qabuu yoo ta’ee, -Rakkinichii rakkoo Poolisii fi jiraataa naannichaa (hawwasicha naannoo) tiif yoo ta’uu danda’ee dha. Gargaarsa poolisii argachuuf yaamichii kan deddeebii’ame taasifamu yoo ta’ee ykn balaawwan tasaa ta’aan waliin walitti dhufeenya kan qabu yoo ta’ee rakkoodha madaalli isa jechisiisuu waan guutuuf adeemsa hiikiinsa rakkootiin hikkamuu kan qabu ta’ee fudhatamuun dirqama ta’a. Rakkinicha eenyutu addaan baasaa? Rakkoowwan qaama armaan gadiiti ibsamaniin addaan bahuu danda’u. a.Poolisii b.Uummata c.Odeeffannoo/ragaawwan dhaabbiilee mootummaa, mitii mootummaa fi namoota dhunfaa adda addaa irraa argaman. Sadarkaa 2ffaa:- Rakkoo balballoomsuu/Qoo’achuu Rakkoon erga addaan bahamee booda qaamni fi rakkoon dursa kennamuufi qabu erga murtaa’ee booda sadarkaan itti anuu oodeeffannoo dabalataa sassabuu fi qo’achuudhaan qorannaa gochuun barbaachisaa dha. Kanaaf, rakkoo qoo’achuun kaayyoowwan armaan gadii qaba. Ka’umsa rakkoo baruu fi murteessuudhaaf Wantoota rakkoo kanaaf ka’umsa ta’an baruu fi Rakkinicha yemmuu qo’annuu fi hiiknu Qajeelfamoota hordofuu qabnu:- Rakkinicha balbalamsuudhaaf/qo’achuuf odeeffannoo barbaachisaa ta’aan argachuudhaaf kan nu gargaaruu yaaddannoo (checklist) qabaachu qabna. Adeemsa sassaabbii odeeffannoo yemmuu gurmeessinu kan armaan gadii irratti xiyyeeffachuu qabna. Hirmaatoota rakkoo keessatti hirmaatan, Midhamtoot, Yakka raawwattoota Odeeffannoowwan (ragaalee) Sadarkaa 3ffaa:- Deebii gahaa itti kennuu Rakkoon addaan bahee yoo baramee, odeeffannoon yoo sassaabbame fi erga hojiin balbalumsuu/qo’achuu/ xumurame booda hojiin itti aanu naga /input/ barbaachisan fayyadamanii haala kenninsa deebii istiraateejii ta’ee karoorfachuu dha.Karoorrii kenniinsa deebii istiraateejii qaama (qabiyyee) wiirtuu hikiinsa rakkoo yemmuu ta’uu sadarkaa afur qaba. Isaaniis:- A. Sadarkaa/Steepii/ 1ffaa:- Galma ijaaru (dhaabuu) B. Sadarkaa/Steepii/ 2ffaa:- Kallattii furmaataa hojiirra olmaa addaan baasuu C. Sadarkaa/Steepii/ 3ffaa:- Dandeetti kallattii furmaataa filatamee qorachuu (gamaagamuu) D. Sadarkaa/Steepii/ 4ffaa:- Karoora hojii baasuu Istiraateejii hiikinsa rakkoo qorachuun fi barbaachisummaan qorannaa kanaatiis sababaa adda addaa qaba. Qorannaan istraateejii hiikiinsa rakkoo kan barbaachiseef istiraateejiin tokkoo hojjechuu fi dhiisuu isaa baruudhaaf kan jedhu isaan kana irra sababa guddaa fi gahaa qaba. Bu’aa qorachuu keessatti kutaaleen qorannaa lama haala duree ta’uudhaan fayyadu.Isaaniis:- -Hojiin osoo hojjatamaa (adeemsa) irra jiruu (Process evaluation), A. Adeemsa hojii irratti qorannaa godhamu:- Karoorri hojii erga hojii qabatamaa irra ooluu jalqabee qorannaa itti fufiinsaan godhamuu dha. Karoorrii qixa sirrii ta’een hojii irra ooluu isaatiif karoorrikun ni murteessa. Gaaffiiwwan itti aananis gosoota gaaffii ka’anii dha. Sadarkaawwanhojiihojjatamanjedhamaniihojimaa takaroorichaa keessatti ta’an haala sirrii ta’een hojjatamaa jiruu? Karoorrii hojiirra jiruu irra deebi’ame fooyya’uu B. Faayidaa qorachuu (impact evaluation):- Istiraatejiin bahee kun rakkoo umameef furmaataa fi bu’aa innii fidee kan ittiin ilaalluu dha. Qorannaan faayidaa irratti hundaa’ee kun hawwaasa ijoo fi ka’umsa gochuudhaan qaama biraa qo’annaan irratti godhamuu waliin wal-dorgomsiisuu dhaan bu’aa fi furmaata argame kan ittiin madalamuu fi ilaalluu dha. Qorannaa godhamu keessatti gaaffiiwwan ka’uu qaban kan armaan gadii ti, isaaniis:- Bu’aan karoorichii fidee haala galma taa’eenii dhaa? Dogongoora maaltu umame turee? Maaliif?