Overzicht Feministisch Denken PDF

OVERZICHT FEMINISTISCH DENKEN Academiejaar 2024-2025 1. Feminisme en filosofie: blinde vlekken & paradoxen 25/09/2024 25-9-2024 | 1  INHOUD & OPZET Overzicht (hoorcolleges) + verdieping (discussiecolleges ) - Kennis en inzicht in belangrij...

OVERZICHT FEMINISTISCH DENKEN Academiejaar 2024-2025 1. Feminisme en filosofie: blinde vlekken & paradoxen 25/09/2024 25-9-2024 | 1  INHOUD & OPZET Overzicht (hoorcolleges) + verdieping (discussiecolleges ) - Kennis en inzicht in belangrijkste ideeën, debatten, concepten, evoluties, stromingen + context - Begrijpen en analyseren van actuele maatschappelijke ontwikkelingen - Ontwikkelen van een wetenschappelijk onderbouwde kritische argumentatie en visie Bredere relevantie: kritische denkkaders over rechtvaardigheid, wetenschap, identiteit … Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 2  “Without the reshaping of gender that has increasingly liberated us all from old patriarchal assumptions, I could not have lived my BREDERE RELEVANTIE life as a gay man married to another man, making a life, in public and private ways, together.” (Kwame Anthony Appiah, The Guardian, 29/09/2018) Feministische kritiek basis voor kritische reflectie over de betekenis van identiteit(en): “(…) identiteiten brengen allereerst benamingen met zich mee en ideeën over waarom en aan wie ze zouden moeten worden toegekend. In de tweede plaats bepaalt jou identiteit je gedachten over hoe je je zou moeten gedragen; en ten derde beïnvloedt zij de manier waarop andere mensen jou bejegenen. Tenslotte zijn al deze dimensies van identiteit betwistbaar, altijd vatbaar voor discussie (…) Dit beeld van identiteit is in feite een generalisatie van denkwijzen over gender waarvoor de weg bereid is door feministische wetenschappers." (Kwame A. Appiah, De leugens die ons binden. Een nieuwe kijk op identiteit, 2019, p. 32-33) 9/25/2024 3 OVERZICHT 1. Introductie 2. Feminisme en filosofie 3. Vroege voorlopers: van oudheid tot verlichting 4. Vrijheid, gelijkheid en … 5. Praktische info 25-9-2024 | 4 1. INTRODUCTIE “I’m not really sure people know or understand what a feminist is, but it’s very simple. It’s someone who believes in equal rights for men and women. (…) We need men and women to understand the double standards that still exist in the world, and we need to have a real conversation so we can begin to make changes (…) If you believe in equal rights, the same way society allows a man to express his darkness, to express his pain, to express his sexuality, to express his opinion—I feel that women have the same rights.” (Beyoncé, Elle Interview, 2016) Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 5 “It is a word that fills me with hope, with energy. It brings to mind loud acts of refusal and rebellion as well as the quiet ways we might have of not holding on to things that diminish us. It brings to mind women who have stood up, spoken back, risked lives, homes, relationships in the struggle for more bearable worlds. It brings to mind books written, tattered and worn, books that gave words to something, a feeling, a sense of an injustice, books that, in giving us words, gave us the strength to go on. Feminism: how we pick Click each other up.toSo edit muchMaster text history in a word, so much it too has picked styles up.” (Sara Ahmed, 2017, p. 1) ▶ Second level  The personal is political  The personal is institutional Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 6 bell hooks en Laverne Cox discuss “What is feminism?” (2014) https://www.youtube.com/watch?v=Kq_IIwueqPU Geen ‘anything goes’ -> ethisch-politieke agenda Basiswaarden? Universeel, relatief? Beleid, praktijken, vertogen? Intersectionaliteit? Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 7  FEMINISME(S)? “Feminism is the name given to a comprehensive critical response to the deliberate and systematic subordination of women (…) the concept (…) can be said to encompass both a system of ideas and a movement for sociopolitical change based on a refusal of male privilege and women’s subordination in any given society.” (Karen Offen, 2000, p. 20) Ideeën/theorie + beweging/activisme Eurocentrisch perspectief? Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 8 VAN ALLE TIJDEN? Gebruik term (cf. Hubertine Auclert, foto) + georganiseerde beweging vanaf 2de helft 19de e  Strijd voor stemrecht - niet enige strijdpunt  Negatieve connotatie Kritiek en verzet van alle tijden en plaatsten Gelijkheid, vrijheid, emancipatie: complexe ideeën + diverse strategieën Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 9 “Feminism or the feminist movement, is characterized by the fight for equal rights and/or activities aimed at ending male domination and privileging, a struggle for which arguments of women’s and men’s ‘equality’ as human beings, or of women’s ‘difference’ could be used.” (van Drenth & de Haan, 1999) 25-9-2024 | 10 FEMINISTISCHE GOLVEN Analytische relevantie: - Continuïteit & discontinuïteit: beweging bouwt verder op bestaande tradities, maar legt telkens andere accenten -> evoluties, verschuivingen, oorzaken, verbanden etc. Beperkingen: Onzichtbaarheid van bewegingen & sleutelfiguren buiten deze periodes Simplificatie van ideeën en strijdpunten, suggestie van interne homogeniteit Westers perspectief: centreert prioriteiten en strijd van specifieke groep Karen Offen (2000, p. 25): alternatieve metafoor -> lavastroom: een vloeiende, potentieel bedreigende onderstroom die op bepaalde momenten tot uitbarsting komt en de heersen patriarchale orde doet wankelen 25-9-2024 | 11 GENDER? Vrouwenstudies: vanaf jaren ’70, 20 ste eeuw Kritiek op biologisch determinisme -> sekse versus gender Sociale constructie van mannelijkheid en vrouwelijkheid + impact op machtsrelaties Transversaal + interdisciplinair: verschillende op elkaar inwerkende niveaus (cf. Joan Scott, gelaagdheid van gender) Epistemologische kritiek -> standpuntdenken Genderstudies: vanaf jaren ‘90 Kritiek op binaire genderconstructie Intersectionele machtsverhoudingen Queerstudies, transstudies, postkoloniale theorie, critical race theory Epistemologische kritiek -> postmodernisme Judith Lorber, The New Gender Paradox (2021): genderfluïditeit + patriarchale machtsstructuur Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 12  TOT SLOT Indeling in feministisch golven nuttig om evoluties, tendenzen, verschuivingen etc te duiden, maar kritisch benaderen: meerdere referentiepunten (geografisch, historisch, sociaal), geen lineair proces van vooruitgang, diversiteit bewegingen Theorie + activisme: focus op begrijpen én aanpakken van genderongelijkheid voorbij binaire indeling + intersectioneel perspectief kritiek op bestaande ongelijkheden + constructief project -> verbeelding van een alternatieve wereld, waardenperspectief centraal Gender als analytisch concept (individuele, interactionele, institutionele en symbolisch/normatieve niveaus) vs algemeen taalgebruik (cf. anti-gender beweging, genderideologie …) Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 13 2. FEMINISME & FILOSOFIE “La philosophie est le bastion le plus solide, parce que le plus symbolique, d’une suprématie masculine. (…) le titre de philosophe me fut et m’est encore contesté (…) On glisse toujours en premier “historienne”, l’air de dire que je raconte des faits plutôt que je ne manipule des concepts. (…) Avant même la personne, c’est bien l’objet de pensée (sexe/genre, égalité des sexes, sexuation du monde) qui fait problème. Restait donc l’aventure: l’aventure de la transdisciplinarité (…): faire feu de tout bois pour construire les bonnes problematiques et pratiquer l’échange comme une nécessité méthodologique; participer à l’histoire, au Mouvement de liberation des femmes notamment. “La rue et la bibliothèque” ont donc coexisté dès le depart.”(Geneviève Fraise, Féminisme et Philosophie, 2019, p. 63) 25-9-2024 | 15 2.1. FILOSOFEN OVER HET SEKSEVERSCHIL Was Plato (5-4 de e. v.o.t) de eerste feminist? Politeia (ideale samenleving/staat): vrouwen als filosofen & behoeders van de staat maar kunnen mannen niet overtreffen (tenzij mannen uit lagere klassen) Publieke domein: autonoom, eigen regels, vrij van biologische werkelijkheid Dualisme: (geslachtsloze) ziel versus (geslachtelijk) lichaam => geschikt (gelijk) maar minder goed presteren (anders) Timaus (scheppingsmythe): mannelijke mensensoort, vrouwen degeneratieve mutatie: “Of the men who came into the world, those who were cowards or led unrighteous lives may with reason be supposed to have changed into the nature of women in the second generation.” (Plato, Timaus, geciteerd in Tuana, 1992) Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 16 Aristoteles (4de e. v.o.t): sekseverschil als tekort -> vrouwen minderwaardig op elk vlak (anatomisch, ethisch, politiek) Zelfde menselijke vorm, maar kwantitatieve ongelijkheid: Vrouwenlichaam is ’onaf’, ‘ziekelijk’ ‘zwak’, ‘inferieur’, minder ontwikkeld (bijv. minder gespierd, minder behaard, minder diepe stem, kleinere voeten, kleinere hersenen …) Reproductieve rol: mannen “verwekken” (actief, geest en vorm) & vrouwen “baren” (passief, lichaam en materie) Vrouwelijke aard wordt getypeerd door onvolmaaktheid (t.o.v. mannelijk model): bijv. borsten -> grotere omvang, maar minder gespierd Veroorzaakt door tekort aan warmte: bijv. menstruatiebloed (= ongekookt sperma) vs sperma (= gekookt bloed  Politieke en ethische consequenties: “(…) the male is by nature fitter for command than the female, just as the elder and full-grown is superior to the younger and more immature.” (Aristoteles, Politics, p. 19) “(…) the courage of a man is shown in commanding, of a woman in obeying (…)” (Aristoteles, Politics, p. 21) Tegengesteld deel van groter geheel: (vrije) mannen -> polis (gelijken – wetten - perfectie) vrouwen -> oikia (hiërarchie – behoeften - reproductie) Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 18  Bizarre redeneringen, maar eeuwenlange invloed op biologie, filosofie, religie, geneeskunde, recht, politiek … “Laissons l’anatomiste, aveugle en sa science, D’une fibre avec art calculer la puissance, Et du plus et du moins inférer sans appel Que sa femme lui doit un respect éternel” (Constance de Théis, Epitre aux femmes, 1797) Grondprincipes niet helemaal verdwenen … referentie naar ‘natuurlijke standaarden’ om ‘afwijkingen’ bij sommige groepen (bijv. queerpersonen, transpersonen) te onderlijnen (mannelijke) basismodel in kunst, geneeskunde, architectuur etc. Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 19 VERLICHTING? ca 17-18de e. -> filosofische verbeelding van ‘de mens’ -> ‘rede’ centraal Androcentrisch perspectief: “When the Man of Reason is extolled, philosophers are not talking about idealizations of human beings. They are talking about idealizations of manhood.” (Geneviève Lloyd, 1984) Verbeelding van ‘de vrouw’ (object) vanuit een éénzijdig mannelijke gezichtpunt (subject) Gegenderde dualismen: rede/emotie, cultuur/natuur, autonoom/heteronoom, objectief/subjectief, publiek/privaat, … (…) philosophical norms like reason and objectivity are defined in contrast to matter, the irrational or whatever a given philosopher associates with women and the feminine.” (Charlotte Wit & Lisa Shapiro, 2018) 25-9-2024 | 20 Paradoxale ontwikkeling: declaratie van menselijke mondigheid (cf. Kant, Sapere Aude!) en “redelijke” opvattingen over gelijkheid, mensenrechten, democratie, wetenschap … affirmatie van “vrouwelijke onmondigheid” Kant (Anthropology, 1798): ongeacht hun leeftijd blijven vrouwen minderjarig -> rechtvaardiging van patriarchaal gezag Eileen O’Neill, Disappearing Ink: Early Modern Women Philosophers and Their Fate in History (1998) weggeschreven uit het canon + ondergebracht bij andere ‘genres’ CF. Gilles Ménage, Mulierum Philosopharum Historia (1690): biografieën van 65 vrouwelijke filosofen in Oudheid tot Middeleeuwen Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 21 “Women are capable of education, but they are not made for activities which demand a universal faculty, such as the more advanced sciences, philosophy and certain forms of artistic production. (…) The difference between men and women is like that between animals and plants. (…) When women hold the helm of government, the state is at once in jeopardy, because women regulate their actions not by the demands of universality but by arbitrary inclinations and opinions.” (Hegel, Rechtsfilosofie, §166, 1821) 2.2. FEMINISTISCHE FILOSOFIE? Kritiek op androcentristisch bias in westerse filosofie Correctie beeldvorming door vrouwelijke filosofen in verschillende periodes zichtbaar te maken Herinterpratie/toe-eigening van concepten en ideeën voor feministische doeleinden, bijv. objectivering (Kant), erkenning (Hegel) Methodologische reflectie: alternatieve bronnen, methodes, benaderingen enz. Paradoxaal gegeven (exclusie - inclusie- transformatie) Interactie met andere uitsluitingen: filosofisch canon is te mannelijk, wit, westers. Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 23 HET CANON HERSCHRIJVEN? Hoe vrouwelijke filosofen (en andere gemarginaliseerde stemmen) (her)integreren in een door (witte, westerse) mannen gedomineerd veld? “add women and stir”: inpassing in geldende standaarden “best supporting actress”: waardering van specifieke bijdrage “criteria veranderen”: gemarginaliseerde stemmen ook een ‘hoofdrol’ laten spelen Elke strategie biedt mogelijkheden en beperkingen –> complementair gebruiken (Witt, 2021) of onwenselijk - simpelweg onhoudbaar? Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 24 WAT IS FILOSOFIE? Mary Warnock (1924-2019) – compilatie van vrouwelijke filosofen van 17de – 20 ste eeuw - “genderneutrale” definitie van filosofie “(…) the great subjects of philosophy (...) must be concerned with ‘us’ in the sense in which ‘we’ are all humans. The truths which philosophers seek must aim to be not merely generally, but objectively, even universally true. Essentially, they must be gender indifferent. Those who deny that any such truth is possible – who argue – as postmodernists, that there is an infinite variety of points of view, no one to be preferred to any other; that there is no common shared world, but that we each construct our own world and use what metaphors we choose to explain that construction – are engaged, it seems to me, not in philosophy but in a species of anthropology.” (Mary Warnock, 1996, p. xxxiii-xxxiv) 25-9-2024 | 25 GEMEENSCHAPPELIJKE DELER? “(…) the project of philosophy and that of feminist thinking have a fundamental structure in common, an art of (…) objectifying and analyzing surrounding thought, of regarding beliefs as objects that must be scrutinized, when the supposedly normal attitude is to submit to what social life erects as doctrine. Nothing goes without saying, including what people think about the roles which have come down to men and women”. (Michelle Le Doeuff, 1991, p. 6) Les 1 - Een paradoxale verhouding 25-9-2024 | 26 CATCH 22? “Feminist philosophers have had to choose sides – either they will be considered feminist philosophers, and thus not completely philosophers, or they will couch their feminist ideas in carefully worded phrases so as not to be written off by the mainstream philosophers of their chosen field.” (Ann Cudd & Robin Andreasen, 2005, p. 2) Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 27 ALTERNATIEF CANON Algemene definitie: “Filosofen zijn voor ons diegenen die een bijdrage leveren aan de grondslag van het denken. Zij reflecteren op de meest fundamentele vragen over het menselijke bestaan, de plaats van de mens binnen grotere verbanden en de aard van de natuur en de kosmos.” (Caroline Ceton e.a. 2012) Maar ook aandacht voor verschillen: specifieke bronnen (bijv. brieven, conversaties, commentaren, historische verwijzingen, …), methoden (bijv. reflectie op eigen ervaringen, literair werk), thema’s (bijv. liefde, lichamelijkheid, spiritualiteit … ) Ook grenzen en beperkingen, bijv. westerse tijdsindeling, enkel individuele auteurs Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 28 2.3. ONDERVERTEGENWOORDIGING VANDAAG: PERFECT STORM? Meer zichtbaarheid, dankzij feministische onderzoekers Encyclopedia of Philosophy (1967) -> 3 vrouwelijke vs 900 mannelijke filosofen Stanford Encyclopedia (2017) -> 25 vrouwen Diskwalificatie en/of marginalisatie in afzonderlijk subdomein of toewijzing aan andere disciplines -> cf. “That’s not philosophy” (Jenkins, 2014) Nochtans cruciale bijdrage in diverse domeinen (ontologie, ethiek, epistemologie)-> nieuwe inzichten, thema’s, methoden Filosofie versus andere disciplines in humanities/social sciences weinig onderzoek STEM mogelijke verklaringen: (impliciet) seksisme, different voice, perfect storm? 25-9-2024 | 29 Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 30 “I think that academic philosophy has become an extraordinarily inward-looking subject, devoted not to exposing and examining the implications of the way we think about the world, but to exposing instead deficiencies in the arguments of other philosophers. If you pick up a professional journal now, you find little but nitpicking responses to previous articles. Women tend to get more easily bored with this than men.” (Mary Warnock, 2015) Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 31  “In graduate school I was told by one of my teachers that he had “never seen a first-rate woman philosopher and never expected to because women were incapable of having seminal ideas.” (…) I don’t think we need to scratch our heads and wonder what on earth is going on that keeps women out of philosophy. In my experience it is very hard to find a place in philosophy that isn’t actively hostile towards women and minorities, or at least assumes that a successful philosopher should look and act like a (traditional, white) man.” (Sally Halslanger, 2008) Intersectionele discriminatie: cf. Anita Allen, Keynote Black Women Philosophers Conference, 2019 ( https://vimeo.com/345077832) 32 PERFECT STORM? Louise Anthony (2012): ondervertegenwoordiging gevolg van convergentie, interactie en intensificatie van meerdere factoren: Implicit bias (onderwaardering als gevolg van onbewuste genderschema’s) versterkt door “over- confidence bias” (sterk vertrouwen in onfeilbaarheid van het eigen oordelen) Moeizame work/life balance versterkt door “jobspecifieke eigenschappen” (belang van langdurige geconcentreerde aandacht) Double bind (“damned if you do and damned if you don’t”) versterkt door “hardere” discussiecultuur + sterkere onderwaardering van dienstverlening Les 1 - Een paradoxale verhouding 25-9-2024 | 33 TOT SLOT: FUNDAMENTELE VRAGEN EN UNIVERSELE WAARHEDEN? If there are major social groups that are underrepresented in philosophy, then the collective understanding achieved by philosophy will express the perspectives only of those groups that are well represented.” (Friedman, 2013, p. 35) “(…) how does philosophy’s claim to represent a kind of cultural and human wisdom fare in view of the still narrow representation of humanity in the ranks of its practitioners, and the class, race, and gender composition of its elite?” (Jenkins & Hutchison, 2013, p. 5) 25-9-2024 | 34 “ 3. VROEGE VOORLOPERS: VAN OUDHEID TOT VERLICHTING 3.1. OUDHEID: PRAGMATIEK EN NON-CONFORMISME Antieke Griekenland -> vrouwelijke filosofen soms grote bekendheid (bijv. Hypatia), actieve rol in filosofische gemeenschappen (cf. school van Pythagoras) Weinig directe bronnen, (geseksualiseerde) representaties van geschiedschrijvers (cf. vrijgevochten, hetaire) Aspasia Van Milete, ca. 450 v.o.t. - Athene (zgn. Gouden Eeuw maar niet voor vrouwen & metoïken): onderwerp van dialogen, gedichten, romans, toneelstukken bron van spot (cf. “hoer” van Pericles) Ook buiten mediterrane regio, maar nog weinig onderzoek bijv. Gargi Vachaknavi - India (ca 700 v.C): filosofische betogen in de Oepanishaden Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 36  School van Pythagoras (6de e. v.o.t): bijv. Themistoclea, Theano I, Arignote, Myia, Damo, Aesara of Luciana, Perictione, Phintys van Sparta, … Streven naar harmonie (universum, leefgemeenschap, huishouden) centraal -> complementariteit & dubbele standaarden Plicht tot dienstbaarheid (echtgenoot, familie, gemeenschap …) kuisheid, zelfbeheersing, verdraagzaamheid Bijv. Perictione 1, (ca 4de e. v.o.t.): praktische adviezen binnen geldende beperkingen aanmoediging om te filosoferen maar ifv zelfcontrole + waarschuwing voor valkuilen van fysieke schoonheid geen kritiek op ongelijke rollen en macht Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 37 “She must put up with everything from her husband, even if he is unlucky, if he errs through ignorance or sickness of drunkenness, or lives with other women. For while this error is forgiven in men, it is never forgiven in women (…) she should be prudent and arrange everything just as he likes it. For when a woman is dear to her husband and acts honourably towards him, harmony rules and loves the whole house and makes outsiders well disposed to the house.” (Perictione, On the Harmony of Woman, geciteerd in Plant, 2014, p. 77) Ban Zhao: China, (ca. 48 – 118): geboden voor mijn dochters -> vrouwelijke deugden Complementariteit (cf. yin-yang) -> nederigheid + onderwijs voor meisjes 25-9-2024 | 38  Hipparchia van Maroneia (ca. 300 v.C.), beweging van Cynische filosofen = levenswijze in teken van soberheid, onafhankelijkheid, medemenselijkheid, ‘schaamteloosheid’: “I, Hipparchia have not followed the habits of the female sex, but with manly courage, the strong dogs (Cynics). I have not wanted the jewel or the cloak nor binding for my feet, no headties scented with ointment; rather a stick, barefeet and whathever covering cling to my limbs, and hard ground instead of a bed.” (geciteerd in Kennedy, 1999, p. 50) Gelijkwaardigheid ( hiërarchie man/vrouw, rijk/arm, vrij/slaaf): “Any action that would not be called wrong if done by Theodorus, would not be called wrong if done by Hipparchia” (geciteerd in Kennedy, 1999 p. 49) Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 39  Hypatia van Alexandrië (ca. 355 – 416/7): hoofd filosofische school - grote bekendheid - publieke lezingen Wiskunde, astronomie, neoplatonisme: eenwording van de ziel met hogere werkelijkheid (unio mystica) Ascetische levensstijl, studie en contemplatie, afkeer voor het lichamelijke (cf. ‘dit is waar je verliefd op bent, niet op iets moois’) Tragische marteldood -> symbool voor Verlichting (cf. Voltaire) feminisme (cf. tijdschrift) & nu zelfs anti-woke! Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 40 3.2. MIDDELEEUWEN: TUSSEN GELOOF EN KETTERIJ Buiten & binnen kerkelijke hiërarchie: Geen toegang tot theologisch onderricht (scholastiek) Geleerde vrouwen in abdijen en kloosters en spiritueel leiderschap in religieuze en lekenbewegingen (begijnen) Alternatieve tekstvormen (brieven, gedichten, liederen) en geschriften in volkstalen (ruimere verspreiding) Vrouwelijke mystiek: fascinerend en bedreigend – diepere religieuze beleving, lichamelijke extase, geestelijke vrijheid Soms ‘heilig’ (bijv. Hildegard Van Bingen), soms ‘ketters’ (bijv. Marguerite Porete) 25-9-2024 | 41  Hildegard von Bingen (1098-1179): abdis, auteur (15 boeken), componist (89 composities) …. Inspiratiebron feministische theologie: positieve en centrale rol van vrouwen in het Christendom Holistische gezondheidsleer -> controversiële thema’s zoals menstruatie, orgasme, conceptie, geboorte, menopause Combinatie van traditionele (seksualiteit ifv voortplanting) en progressieve elementen (beleving van de vrouw) Visoenen over de schepping & werking van de natuur, dubbelzinnige profilering: “Ik, arm en gebrekkig wezen, begon dus met sidderende hand te schrijven” “Omwille van het heil der mensen, leg de pen niet neer! Teken op wat je innerlijk zicht heeft gezien, je innerlijk gehoor heeft vernomen! Opdat de mensen hun Schepper leren kennen!” (Hildegard Van Bingen geciteerd in Regnier-Bohler, 1991, p. 420) 12/16/2024 25-9-2024 | 42 “(…) to be a female prophet was to confirm women’s inferiority, rather than to deny it. In this way Hildegard was able to participate in the field of theological writing by disclaiming any intention of operating on the same terms as those (men) who had appropriated it. But soon after this ground was conceded Hildegard began to adopt other apostolic prerogatives (…) Thus we find her writing letters of advice, preaching, visiting monasteries, exorcizing, and healing.” (Flanagan, 1998, p. 11) 25-9-2024 | 43  Heloïse (1095-1164), abdis, eigen kloostergemeenschap, vnl. bekend door briefwisseling met Abélard -> klassieke lezing als tragisch liefdesverhaal Feministische lezing (bijv. Nye, 1992): Heloïse als vernieuwend denker ( scholastische filosofie): Intentie-ethiek, menselijke ervaringen als uitgangspunt van reflectie en belang van wederzijdse begripsvorming Kritische vragen over toepasselijkheid van algemene kerkelijke regels voor vrouwelijke religieuzen Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 44 12/16/2024 25-9-2024 | 45  Hadewijch, 13 de eeuw Brabant: liederen, brieven en visioenen, volkstaal, mystiek, begijnenbeweging “de hoge minne” - “innerlijke zien en voelen” - intimiteit (bruidsmystiek) overgave, extase: “Daarna quam Hi selve te mi, ende nam mi altemale in sine arme ende dwanc mi ane Hem; ende alle die lede die ic hadde gevoelden der siere in alle hare genoegen ma miere begerten na miere menscheit. (…) Hierna bleef ic in enen vervaarne in mijn Lief, dat ic al versmalt in Hem, ende mi mijns selves niet en bleef.” (geciteerd in Rudy, 2002, p. 96) Begijnen: christelijke (vaak armere) vrouwen, samenlevend in een gemeenschap of rondzwervend, actieve rol in de samenleving ( gesloten kloosterordes) Onafhankelijkheid van gezag kerk en paus ( vrouwenkloosters), maar op gespannen voet (kritiek op bewegingsvrijheid & prediking) 25-9-2024 | 46  Marguerite Porete (ca. 1250 – 1310) - Henegouwen – begijnen – Beweging van de Vrije Geest ‘Spiegel van de eenvoudige zielen die teniet zijn gegaan’ (1290): boek over spirituele zoektocht, waarin ‘Rede & Minne’ met elkaar debatteren, en volmaaktheid wordt bereikt door de eigen wil ondergeschikt te maken aan de wil van God Veroordeeld tot de brandstapel: misverstand, machtsstrijd of té subversief? pleidooi voor geestelijke vrijheid kerkelijke hiërarchie lekentaal –> ruime verspreiding en invloed weigert visie aan te passen vrouwelijkheidsideaal 25-9-2024 | 47 Les 1 - Een paradoxale verhouding 25-9-2024 | 48  Islamitische mystiek, bijv. Rabi’a van Basra (ca 720-801), geen rechtsstreekse bronnen Diverse volgelingen, grote bekendheid & invloed (Soefisme) Liefdesmystiek: ‘mahabba’ - zuivere, alomvattende, belangeloze liefde Persoonlijke relatie tot God, klemtoon op innerlijke beleving & contemplatie & ascetische levensstijl (armoede, vegetarisme, celibaat) Belangrijke spirituele inspiratie voor vrouwen in Arabische wereld 12/16/2024 25-9-2024 | 49 CHRISTINE DE PIZAN (1364-1430) Omvangrijk oeuvre, grote bekendheid Kritiek op misogyne aanvallen van schrijvers: “Maar het zien van dit boek, ook al had het geen enkel gezag, had mij toch op een nieuwe gedachte gebracht, die gevoelens van grote verbazing bij me opwerkte, als ik me afvroeg wat toch de oorzaak kon zijn dat zoveel verschillende mannen, geleerde klerken en anderen, zozeer geneigd waren en het nog zijn, om in woord en geschrift zoveel duivelse dingen over vrouwen te zeggen en uiting te geven aan hun afkeer voor vrouwen en het vrouw-zijn.” (geciteerd in Stuip, 2012, p. 118) “Livre de la Cité des Dames” (1405): toevluchtsoord voor vrouwen tegen vrouwvijandige aanvallen van schrijvers en filosofen Nieuwe maatschappij gebouwd door Vrouwe Rede, Rechtvaardigheid en Recht 25-9-2024 | 50  Proto-feminisme: vrouwen als actieve deelnemers & bestuurders van de samenleving, belang van onderwijs, pleidooi voor meer (maar geen volstrekte) gelijkwaardigheid Cruciale bijdrage aan ‘Querelle des femmes’: einde ME – Renaissance polemisch debat over de rol en status van vrouwen kritische bespreking van bestaande sekseverhoudingen Via briefwisselingen, romans, traktaten, pamfletten, theater... In dialoog- en gespreksvorm, retorische stijlvormen (bijv. omkering van vrouwonvriendelijke argumenten) Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 51 3.3. RENAISSANCE 15de e., Italiaanse steden, meer ruimte voor bijdragen van vrouwen in publieke fora (hoven, salons, theater…) Breuk met scholastische filosofie -> humanistisch kennisideaal (filosofie, literatuur, kunst, geschiedenis, politiek …) Individu centraler -> zelfonderzoek, subjectieve ervaringen, kritische reflectie ( religie) Nieuwe thema’s (bijv. liefde) en vrijere stijl van filosoferen (bijv. Montaigne ‘Essais’, 1580) Diverse intellectuele, artistieke vrouwen in stedelijke elites –> deelname aan publieke debat – querelle des femmes Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 52 LAURA CERETA (1469 – 1499) Humaniste, moraalfilosofe – brieven, redevoeringen, pamfletten, filosofiecolleges over diverse thema’s (de dood, de wil, het lot, het huwelijk…) “Ik ben een onderzoeker en een leerling die in slaap is gewiegd door het zwakke vuur van een te nederige geest. Ik heb me te vaak verbrand, en mijn verwonde geest heeft te veel passie opgebouwd; door zichzelf te kwellen met de verdediging van onze sekse, zucht mijn geest, zich bewust van haar plicht. Want alles – zowel de dingen die diep in ons zijn geworteld als die buiten ons liggen – wordt onze sekse aangewreven. Waar ik de deugd altijd in hoog aanzien heb gehouden en privékwesties van ondergeschikt belang heb geacht, zal ik uit alle macht met mijn pen praatzieke en van valse trots opgeblazen mannen bestrijden. Ik zal onophoudelijk hun verraderlijke valstrikken aan de kaak stellen. En ik zal wraak nemen op hen die alles met lawaai vullen […] en in kwaadaardige toon hun tanden ontbloten naar de republiek der vrouwen, die juist verering verdient.” (uit: Verdediging van het Liberale Onderricht aan Vrouwen, geciteerd in Mondelli, 2012, p. 134) Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 53 MODERATA FONTE (1555 – 1592) Pseudoniem, publiceerde anoniem vanwege “de Venetiaanse tirannieke overtuiging dat vrouwen alleen in het huishouden mogen excelleren” ‘Il merito delle donne’: dialoog tussen 7 Venetiaanse vrouwen over de verhoudingen tussen de seksen: “Och, Als mannen konden geraakt worden door de kracht van woorden!’ zei Leonora. ‘Als ze dat konden zou ik een publieke rede van een demonstratief karakter proberen’ (…) ‘Oh, dat zou werkelijk iets zijn om te horen!’ zei Corinna. ‘Zou jij echt voor al die censors durven te staan, die betweters, zij die niets anders doen dan zeuren, uitjouwen en honen? Je kunt je beste logische argumenten, dialectische sluitrede en retorica inzetten, maar het zou allemaal tevergeefs zijn. Je kunt prachtige concepten vormen, en presenteren met mooie woorden, je stem aanpassen, je stijl variëren, alle juiste zegswijzen aanwenden om je argumenten op te bouwen, wetten bewijzen en voorbeelden aanhalen, maar je zou je zaak nog steeds al verloren hebben voor je begon. En zelfs op het moment dat je begint aan je inleiding, zou je merken dat je verhaal en je epiloog al voor je uitgestippeld zijn.” (Geciteerd in Tijhoff, 2012, p. 167) 25-9-2024 | 54 LUCREZIA MARINELLA (1571 – 1653) Venetië, religieuze en profane werken, romans, poëzie Intellectuele en morele gelijkheid ‘Le nobilità, et eccellenze delle donne, et i difetti e mancamenti degli huomini’: reactie op vrouwonvriendelijke geschrift & ironische omkering van Aristoteles’ theorie -> vrouwen zijn net ‘warmer’ en volmaakter: “Mijn verlangen is om voor iedereen de waarheid zichtbaar te maken dat de vrouwelijke sekse grootmoediger en meer voortreffelijk is dan de mannelijke sekse. Ik hoop dit aan te kunnen tonen met argumenten en voorbeelden, zodat elke man, maakt niet uit hoe koppig, gedwongen zal worden het met zijn eigen mond te bevestigen.” (geciteerd in Vons, 2012, p. 179) Niet alleen aanklacht, maar ook praktische aanzet tot verandering: zelfde opleidingskansen & actieve deelname aan het politieke leven Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 55 MARIE LE JARS DE GOURNAY (1565-1645) Vooruitstrevend denken, diverse romans en essays, kritiek op corruptie (kerk, gerecht, adel) en seksisme: “Diegene die dertig absurditeiten vertelt, zal nog steeds de prijs winnen, met dank aan zijn baard” (Voorwoord bij de Essais van Montaigne, geciteerd in Bijl; 2012, p. 171) Sekseverschillen gevolg van sociale omstandigheden, ongelijke kansen en vooroordelen Egalité des hommes et des femmes (1622) Weerlegging van mannelijke superioriteit op basis van fysieke kracht Ziel heeft geen sekse, ook God niet (-> kerkelijke ambten openstellen voor vrouwen) Combinatie van humanistische en theologische argumenten, verwijzingen naar antieke filosofes (Theano, Aspasia, Sappho, Hypathia.. ) 25-9-2024 | 56  “Bienheureux es-tu, lecteur, si tu n’es point de ce sexe, qu’on interdit de tous les biens, l’interdisant de la liberté ; ajoutons, qu’on interdit encore à peu près, de toutes les vertus, lui soustrayant les charges, les offices et les fonctions publiques : en un mot, lui retranchant le pouvoir, et la moderation duquel la plupart des vertus se forment, afin de lui constituer pour seule félicité, pour vertus souveraines et seules, l’ignorance, la servitude et la faculté de faire le sot.” (Marie Le Jars de Gournay, Grief des dames, 1626, geciteerd in de Gournay, 2018) 12/16/2024 57  17de e. - ‘nieuwe filosofie’ (Descartes, 1596-1650, 3.4. NIEUWE TIJDEN: 17-18 EEUW “Cogito ergo sum”) Lichaam/geest dualisme -> filosofisch alternatief voor Aristoteles misogyn beeld: vrouwen als autonome, rationeel denkende wezens, Radicale twijfel & vrij denken -> fundamentele kritiek op sekseongelijkheid Vrouwelijke geleerden & filosofen: Anna-Maria Van Schurman (1607 – 1678): universiteit, maar afgeschermd Elena-Lucrezia Cornaro Piscopia: eerste doctoraat in filosofie - Universiteit van Padua (1678), aanvankelijk geweigerd (‘de vrouw is gemaakt voor het moederschap, niet voor de wetenschap’) & mocht nadien niet doceren Intellectueel mijnenveld & voorwerp van spot en laster (Bvb. Molière, Les Femmes Savantes, 1672) 25-9-2024 | 58 CHRISTINA VAN ZWEDEN (1626 – 1689) Koningin, mannelijke socialisatie/klederdracht, grote invloed Vrijwillige troonafstand om zich te wijden aan filosofie -leerling/correspondent van Descartes Geslachtsloze ziel: “There are men who are as much women as their mothers and women who are as much men as their fathers, because the soul has no sex.” Belang van onderwijs: “Temperament and education can explain all the differences one can observe between the sexes.” Maar ook: “If in the past there were queens who gloriously reigned, these examples are so rare that we shouldn’t rely on such miracles” (Christina of Sweden, Reasonable Sentiments, geciteerd in Conley, 2016) Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 59 FRANÇOIS POULAIN DE LA BARRE (1647 – 1723) De l’égalité des deux sexes (1673); De l’éducation des dames (1674) Invloed van Descartes: “l’esprit n’a pas de sexe": “Les femmes sont aussi nobles, aussi parfaites et aussi capables que les hommes.” Kritisch onderzoek van heersende opvattingen (oa vgl tussen seksisme en geocentrisme) “Tout ce qui a été écrit par les hommes sur les femmes doit être suspect, car ils sont à la fois juge et partie.” Natuurlijke gelijkheid & gelijke capaciteiten -> pleidooi voor gelijke kansen -> toegang tot kennis & goed onderwijs, zelfstandig oordelen Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 60 MARY ASTELL (1666 – 1731) Bekende filosofe, auteur van diverse boeken Dualistische metafysica (lichaam/ziel): rede cultiveren bij vrouwen, vooroordelen ontmaskeren via redelijk denken Moraliserende dimensie: “Ignorance and a narrow education lay the foundation of vice, and imitation and custom rear it up.” Maar geen strikt dualisme ( Descartes) “We know and feel the Union between our Soul and Body, but who amongst us sees so clearly, as to find out with Certitude and Exactness, the secret ties which unite two such different Substances, or how they are able to act upon each other?” (Astell, 2002, p. 148) Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 61  A Serious Proposal to the Ladies (1694) -> vrouwen moeten opkomen voor hun waardigheid: “How can you be content to be in the world like tulips in a garden, to make a fine show and be good for nothing?” “Women need not take up with mean things, since (if they are not wanting to themselves) they are capable of the best.” Some Reflections upon Marriage (1700) -> huwelijk is slavernij “If all men are born free, how is it that all women are born slaves?” “Why is slavery so much condemn’d and strove against in one case, and so highly applauded and held so necessary and so sacred in another?” Eerste Engelse feministe? Belang van onderwijs en concrete lotsverbetering -> inspiratie voor latere feministen Maar vormingsideaal ifv verbetering rol als echtgenote -> politiek - religieus conservatief Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 62 BEVRIJDEND RATIONALISME? “Cogito ergo sum” -> vrouwen als autonoom denkende rationale wezens Nieuwe denkmethode: ‘feitelijke’ m/v verschillen via rationele weg kritisch onderzoeken en verklaren -> gevolg van socialisatie en ongelijke kansen Lichaam/geest dualisme: basis voor intellectuele gelijkheid, religieuze (Astell) of niet- religieuze (de la Barre) basis Maar abstract denk- & wetenschapsideaal contrasteert met praktische levensrealiteit en voorgeschreven rollen van vrouwen 25-9-2024 | 63 ”(…) the life I am constrained to lead does not allow me enough free time to acquire a habit of meditation in accordance with your rules. Sometimes the interests of my household, which I must not neglect, sometimes conversations and civilities I cannot eschew, so thoroughly deject this weak mind with annoyances or boredom that it remains, for a long time afterward, useless for anything else.” (Elizabeth of Bohemia to Descartes, 1643, geciteerd in Lloyd, 48-49) Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 64 “Despite Descartes’ protestations that women are capable of reason, the image he presents of the rational person – active, controlling, independent, transcendent – is in tension with the accepted image of women, a conception Descartes was not concerned to actively undermine. The man of reason is not gender neutral. Should a woman wish to pursue the rational life, she would have to deny all that is seen as female – attachment to individuals, private interests, maternal feelings. She would have to learn to be cool, dispassionate, impersonal, distant, detached. She would have to deny the many voices of her upbringing and culture whose definition of her would preclude her success in the arduous training required for the life of reason, for all the traits needed for this life are stereotypically masculine. (…) Descartes’ sharp opposition of mind and body, reason and emotion, thus has the effect of masculinizing rationality. A woman who wishes to attain the rational life must put aside all that identifies her as female. She must become male.” (Nancy Tuana, 1992, p. 41) Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 65 DE VERBEELDING VAN DE ANDER: ORIENTALISME & EXOTISME Vergelijkingen tussen culturen en landen (kolonisatie & wereldhandel) Onderscheid ‘natuur’ en ‘beschaving’ -> socio-culturele variatie in sekseverhoudingen Exotisme (cf. ‘le noble sauvage’): Europese vrouwen onderdrukt door patriarchaal huwelijkssysteem, vrouwen ‘vrijer’ in andere samenlevingen (bijv. Diderot) Oriëntalisme: Europese vrouwen ‘vrijer’ dan in het Oosten (bijv. Buffon) Satirische literatuur –> kritische spiegel voor ongelijke sekseverhoudingen (cf. Lettres Persanes, Lettres d’une Péruvienne) Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 66 4. VRIJHEID, GELIJKHEID EN … 17-18 de eeuw: toenemende deelname van vrouwen aan het culturele en intellectuele leven Meer systematische analyses, aansluiting bij radicale politieke filosofieën/revoluties (cf. Olympe De Gouges, Mary Wollstonecraft) Gelijkheidsdenken (abstract individualisme): Bvb. Nicolas de Condorcet – Sur l’admission de femmes au droit de la cite (1790): gelijkwaardigheid als individu => gelijke rechten Verschildenken (exclusief universalisme): Bvb. Jean Jacques Rousseau - Emile, ou de l’éducation (1762): klemtoon op sekseverschillen => de vrouw ‘geschapen om de man te behagen’, onderworpen, zwak, beperkt 25-9-2024 | 67  VROUWEN EN REVOLUTIE Centrale rol in Amerikaanse (1775) en Franse Revolutie (1789) (mobilisatie, pamfletten, slagveld, enz.) Verschil tussen ‘pratique féministe’ en ‘pratique feminine’ Symboliek en iconografie – cf. “moeders van de natie” Katalysators voor radicale feministische en abolutionistische eisen bijv. Haïtiaanse Revolutie (1791), Toussaint Louverture Van denkbare naar reële gelijkheid -> politieke hervormingen, gelijke rechten en burgerschap 2 - Vrijheid, gelijkheid en verschil 25-9-2024 | 68  AMERIKAANSE REVOLUTIE “(…) in every human Breast, God has implanted a Principle, which we call Love of Freedom; it is impatient of Oppression, and pants for Deliverance. (…)” (Phillis Wheatley, 1774, geciteerd in Doak, p. 66) “(…) in the new code of laws which I suppose it will be necessary for you to make, I desire you would remember the ladies and be more generous and favorable to them than your ancestors. Do not put such unlimited power into the hands of the husbands. Remember, all men would be tyrants if they could. If particular care and attention is not paid to the ladies, we are determined to foment a “A Society of Patriotic rebellion, and will not hold ourselves bound by any laws in Ladies” a British cartoon which we have no voice or representation.” (brief van mocking the Edenton Abigail Adams aan de opstellers van de Declaration of Ladies Tea Party, a Independence, 1776) political protest against the British government organized by a group of North Carolina women in 1774 25-9-2024 | 69 FRANSE REVOLUTIE ‘“Les hommes ont pris la Bastille, les femmes ont pris le roi!” (Michelet, 1859) -> volksvrouwen nemen het voortouw 1789-1792: diverse radicale pamfletten & petities, o.a. La requête des dames à l’assemblée nationale (anonomiem, 1789): radicaal feministisch manifest Afschaffing van de mannelijke privileges -> weg met de mannelijke aristocratie! Radicale gelijkheid op diverse domeinen: rechten & vrijheden, macht in het huishouden, taal, status, leger, bestuur, magistratuur … 2 - Vrijheid, gelijkheid en verschil 25-9-2024 | 70  Gemengde & exclusieve vrouwenclubs & salons: materiële ondersteuning aan de revolutie politieke bewustmaking, studie- en discussie groepen, …. Patriarchale verhoudingen symbool voor Ancien Régime -> diverse positieve maatregelen zoals: gelijkheid in burgerlijk huwelijk recht op echtscheiding toegang tot lager onderwijs Lesueur Brothers, Revolution Ommekeer vanaf 1793 -> terreurbewind Robespierre (sterke invloed Française (1789): Club patriotique de femmes van Rousseau: andere “talenten”) durant la revolution Jacobijnen vs Girondijnen (en andere fracties) -> implicatie van vrouwen(associaties) – bijv. aanslag op Théroigne de Méricourt Acceleratie nav moord op Marat (1793) door Charlotte Corday (“J'ai tué un homme pour en sauver cent mille”) -> angst voor chaos -> verantwoordelijkheid bij vrouwen 25-9-2024 | 71 NICOLAS DE CONDORCET: ABSTRACT INDIVIDUALISME Filosoof, wiskundige, “Encyclopédist” - gehuwd met Sophie de Grouchy, schrijfster/vertaler/prominente salonnière, feministe Centrale rol in Fr. Revolutie maar vervolgd onder Robespierre “Les droits des hommes résultent uniquement de ce qu’ils sont des êtres sensibles, susceptibles d’acquérir des idées morales, et de raisonner sur ces idées. Ainsi les femmes ayant ces mêmes qualités, ont nécessairement des droits égaux. Ou aucun individu de l’espèce humaine n’a de véritables droits, ou tous ont les mêmes ; et celui qui vote contre le droit d’un autre, quels que soient sa religion, sa couleur ou son sexe, a dès lors abjuré les siens. […] Ook mannen hebben een lichaam (dat hen soms beperkt): Pourquoi des êtres exposés à des grossesses, et à des indispositions passagères, ne pourraient-ils exercer des droits dont on n’a jamais imaginé de priver les gens qui ont la goutte tous les hivers, et qui s’enrhument aisément?” (Condorcet, 1790) 25-9-2024 | 72  Ongelijkheid heeft sociale ipv natuurlijke basis: On a dit que les femmes, quoique meilleures que les hommes, plus douces, plus sensibles, moins sujettes aux vices qui tiennent à l’égoïsme et à la dureté du cœur, n’avaient pas proprement le sentiment de la justice; qu’elles obéissaient plutôt à leur sentiment qu’à leur conscience. Cette observation est plus vraie, mais elle ne prouve rien: ce n’est pas la nature, c’est l’éducation, c’est l’existence sociale qui cause cette différence.” (Condorcet, 1790) Belang van gemengd onderwijs (leerlingen & leerkrachten) “Puisque l'instruction doit être généralement la même, l'enseignement doit être commun, et confié à un même maître qui puisse être choisi indifféremment dans l'un ou l'autre sexe”. (Condorcet, 1791) Enerzijds individu & anderzijds rol als moeder: “(…) si, en faisant parcourir aux femmes au moins les premiers degrés de l'instruction commune, on ne les mettait en état de surveiller celle de leurs enfants.” (Condorcet, 1791) Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 73  Radicale gelijkheid ( andere verlichtingsdenkers): gelijke rechten (non- discriminatie) + gelijke kansen (belang van onderwijs, sociale ondersteuning) Toegang (via studiebeurzen) tot (gemengd) onderwijs, geboorteplanning, alimentatieverplichting voor (onwettige) vaders, overheidssteun voor ongehuwde moeders, betere behandeling van ‘onwettige’ kinderen, ppleiding (ipv bestraffing) voor prostituees, veroordeling van homofoob geweld, afschaffing slavernij, gelijke rechten voor joden enz. Vooruitgangsdenken –> onderwijs centrale rol: maakbaarheid en bestrijden van vooroordelen en ongelijkheid “Parmi les progrès de l’esprit humain les plus importants pour le bonheur général, nous devons compter l’entière destruction des préjugés, qui ont établi entre les deux sexes une inégalité de droits funeste à celui même qu’elle favorise. On chercherait en vain des motifs de la justifier, par les différences de leur organisation physique, par celle qu’on voudrait trouver dans la force de leur intelligence, dans leur sensibilité morale. Cette inégalité n’a eu d’autre origine que l’abus de la force, et c’est vainement qu’on a essayé depuis de l’excuser par des sophismes.” (Condorcet, 1795) Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 74  OLYMPE DE GOUGES Pseudoniem voor Marie Gouze (1748 – 1793), schrijfster (filosofische, politieke en literaire teksten) – actief in salons “Si j’allais plus avant sur cette matière, je pourrais (...) m’attirer l’inimitié des hommes parvenus, qui (…) me condamneraient impitoyablement comme une femme qui n’a que des paradoxes à offrir, et non des problèmes faciles à résoudre.” (De Gouges, Le bonheur primitif de l’homme, 1788, p. 23) Déclaration des droits de la femme et de la citoyenne (1791) Kritiek op ‘vals universalisme’ van de Déclaration des droits de l’homme et du citoyen (1789) Seksespecifieke belangen argument pro gelijke rechten: bijv. recht op vrije meningsuiting Doorprikt beeld van rationeel mannelijk individu/burger, toont relatie tussen dubbele moraal en exclusief burgerschap Pleidooi voor gelijke rechten + specifieke maatregelen, bijv. steun aan ongehuwde moeders Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 75 « Les mères, les filles, les sœurs, représentantes de la Nation, demandent à être constituées en Assemblée nationale. (…) En conséquence, le sexe supérieur en beauté comme en courage dans les souffrances maternelles reconnaît et déclare, (…), les droits suivants de la femme et de la citoyenne: Article 1: La femme naît libre et demeure égale à l'homme en droits. (…) » volledige tekst: https://www.ldh-france.org/1791-DECLARATION-DES-DRO ITS-DE-LA/ Progressieve eisen: afschaffing doodstraf en slavernij, gelijkheid van buitenechtelijke kinderen, recht op echtscheiding, materniteiten, hulp aan alleenstaande moeders en ouderen, … 25-9-2024 | 76  EEN VERBEELDING TE VER … Samen met honderden andere ‘gevaarlijke’ vrouwen geëxecuteerd: “Olympe de Gouges, née avec une imagination exaltée, prit son délire pour une inspiration de la nature. Elle voulut être homme d’état. Elle adopta les projets des perfides qui voulaient diviser la France. Il semble que la loi ait puni cette conspiratrice d’avoir oublié les vertus qui conviennent à son sexe.” (La Feuille du Salut Public, geciteerd in Scott, 1996, p. 191) Beeldvorming van feministische vrouwen als ‘tegennatuurlijk’, ‘waanzinnig’, ‘hysterisch’: « On peut dire que de nombreuses femmes, surtout celles qui ont pris une part active à la Révolution et y ont joué un rôle sanguinaire, étaient des déséquilibrées » (dr. Guillois, 1904, geciteerd in Devance, 1977, 347) Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 77 CONSERVATIEVE BACKLASH Na 1793: ontbinding van vrouwenassociaties, arrestatie Condorcet, onthoofding Olympe De Gouges en vele anderen, scheiding der seksen ifv openbare orde, uitsluiting actieve burgerschap Verdere inperkingen van vrijheden als reactie op zgn. ‘losbandigheid’ van de Fr. Rev. Napoleon: “Le marriage est toute leur destination” -> terugschroeven van meisjesonderwijs Code Napoleon (1805) -> Belg. BW Mannelijke maritale macht: gezinshoofd, bewaker van de maatschappelijke rust Gehoorzaamheid en handelingsonbekwaamheid van gehuwde vrouwen = bezit van de echtgenoot Dubbele seksuele standaarden (bijv. overspel) 2 - Vrijheid, gelijkheid en verschil 25-9-2024 | 78 Historica Joan Scott – feminisme na Franse Revolutie: “The word “lie” echoed from one end of the nineteenth century to the other as feminists denounced the Revolution and the First, Second and Third Republics for betraying the universal principles of liberty, equality, and fraternity by refusing citizenship to women. (…) Feminists argued in the same breath for the irrelevance and the relevance of their sex, for the identity of all individuals and the difference of women. They refused to be women in the terms their society dictated, and at the same time they spoke in the name of those women. (…) Repeatedly, their calls for a coherent implementation of the principle of universal equality drew the reply that feminists were unreasonable and themselves dangerously incoherent (the charge that they were “male females” or “female males” – an impossible combination – regularly expressed the sense of incoherence as abnormality)”. (Joan Scott, Only Paradoxes to Offer, French Feminists and the Rights of Man, 1996, p. 11; 17) https://www.youtube.com/watch?v=IYQhRCs9IHM LECTUUR VOLGENDE LES Jean Jacques Rousseau [vert., oorspr. 1762]), ‘Boek V Sophie of de vrouw’ (fragmenten), Emile of over de opvoeding, Amsterdam: Boom Meppel, 1980, pp. 332-350. Mary Wollstonecraft [oorspr. 1792], ‘Chapter 10 – On the Pernicious Effects Which Arise from the Unnatural Distinctions Established in Society’, A Vindication of the Rights of Woman, reprinted in A. Cudd & R.O. Andreasen, Feminist Theory. A Philosophical Anthology, Blackwell Publishing, 2005, pp. 11-16 Waar wil de auteur je van overtuigen, welke stelling(en) worden ingenomen, welke argumenten/redenen worden aangehaald? Wat zijn overeenkomsten en verschillen tussen beide auteurs? In welk opzicht zijn ze wel of niet kenmerkend voor de Verlichting? (cf. continuïteiten/breuken met de in deze les besproken voorgaande periodes/auteurs) Welke ideeën vond je interessant, relevant en/of achterhaald? 25-9-2024 | 80 PRAKTISCHE INFO Hoorcolleges + discussiegroepen (vanaf les 3) Werkstudentenstatuut: on-line discussiegroepen + vragensessies Info & studiemateriaal -> Canvas (5 ECTS variant!) Aanmelden als gaststudent VUB + vakregistratie (!) Problemen ivm gastinschrijving: [email protected] Indeling lectuuropdrachten –> rubriek pagina’s Lesopnames – 1 week beschikbaar –> rubriek panopto Evaluatie: schriftelijk examen Meerkeuzevragen -> hoorcolleges Essay vraag -> discussiecolleges 6 ECTS – bijkomende lectuur/vraag Les 1 - Een paradoxale verhouding 25-9-2024 | 81 TEKSTANALYSE -> QAQL Bespreking en discussie van voorbereide lectuur in groepsverband: gelezen teksten aan elkaar voorstellen, vergelijken en bespreken Analyse en verwerking van teksten via QAQL-methode: - Quote - Argument - Question - Link cf. Evaluatie: QAQL over toegewezen tekst Les 1 - Een paradoxale verhouding 16-12-2024 | 82