Nörolojik Sistem Hastalıkları ve Hemşirelik Bakımı (Epilepsi) PDF

EPİLEPSİ ve HEMŞİRELİK BAKIMI HAZIRLAYAN Dr. Öğr. Üyesi Anita KARACA  TANIM Halk arasında sara hastalığı olarak da bilinen epilepsi, kısa süreli beyin fonksiyon bozukluğuna bağlıdır ve beyin hücrelerinde geçici anormal elektrik yayılması (deşarjı) sonucu ortaya çıka...

EPİLEPSİ ve HEMŞİRELİK BAKIMI HAZIRLAYAN Dr. Öğr. Üyesi Anita KARACA  TANIM Halk arasında sara hastalığı olarak da bilinen epilepsi, kısa süreli beyin fonksiyon bozukluğuna bağlıdır ve beyin hücrelerinde geçici anormal elektrik yayılması (deşarjı) sonucu ortaya çıkar. 2  Epilepsi fiziksel, Aynı zamanda emosyonel, entellektüel ve Epilepsi, sosyal yaşamında önemli bireyin sınırlılıklara neden olan nörolojik bir hastalıktır. Epilepsi hastalarında psikososyal sorunlar, genel popülasyondan daha fazla görülmektedir. 3  Etiyoloji Epilepsiler; mevcut araştırma yöntemleriyle altta yatan bir nedenin gösterilemediği, ailevi yatkınlığın ön planda olduğu durumlardır. Ayrıca, altta yatan bir beyin hastalığı /patolojisi (merkezi sinir sistemi hastalığı, geçirilmiş kafa travması, infeksiyon, tümör vb.) ve buna bağlı nörolojik bozukluklar sonucunda ortaya çıkar. Epilepsi, çocukluk ve ergenlik çağında en sık, erişkinlerde ise beyin damar hastalıklarının ardından ikinci en sık rastlanan nörolojik hastalıktır. 4  Belirti ve Bulgular Uluslararası Epilepsi Savaş Derneği (ILAE)’ne göre nöbetler parsiyel (fokal) ve genarlize olmak üzere ikiye ayrılır. Beyinde oluşan elektriksel aktivite beynin bir bölümü ile sınırlı kaldığında fokal, tüm beyine yayılım gösterdiğinde generalize nöbetler olarak ortaya çıkar. Nöbet türleri tedavi tercihini değiştireceğinden, ne tür nöbet olduğunun bilinmesi hangi epilepsi ilacının daha etkili olacağı konusunda yol göstericidir. 5  ILAE EPİLEPTİK NÖBET SINIFLAMASI 1.Parsiyel (fokal) nöbetler Basit (bilinç durumu bozulmaksızın) nöbetler Kompleks (bilinç bozukluğu ile giden) nöbetler 2. Generalize nöbetler Absans (tipik, atipik) Myoklonik Klonik Tonik Tonik klonik Atonik 6  Belirti ve Bulgular Nöbet tipine göre değişmekle birlikte epileptik nöbetlerde genellikle prodromal, aura, iktal ve postiktal dönemler görülür. Prodromal dönem nöbet öncesi dönemdir. Aura dönemi duyusal uyarıcı belirtilerin (koku-tat halüsinasyonları, ışık uçuşmaları, vb) görüldüğü, İktal dönem, nöbet aktivitesinin gerçekleştiği, Postiktal dönem ise nöbet sonrası dönemdir. 7  Belirti ve Bulgular Basit parsiyel nöbet hastanın bilinç kaybı yaşamadığı, bir dakikadan kısa süren nöbetlerdir. Nöbet esnasında hasta uyanıktır, sorulara ve komutlara cevap verebilir ve nöbet sırasında neler olduğunu hatırlar. Kompleks parsiyel nöbetten, önce aura görülebilir. Nöbet sırasında kısmi veya tam bilinç kaybı olur. Genellikle birkaç dakika süren nöbet esnasında hastada otomatik, amaçsız hareketler görülebilir. Hasta farkında olmadan amaçsız bir şekilde düğme ilikleme, çözme, giysilerini çekiştirme, soyunma dudak şapırdatma, çığlık atma vb. Nöbetten sonra konfüzyon sık görülür, hastanın normal haline dönmesi yaklaşık olarak 10 dak. kadar sürer. 8  Belirti ve Bulgular Tipik absans (petit mal) çocuklarda, sıklıkla 6-12 yaş arasında görülür. Kızlarda daha sık rastlanır. Birkaç saniye (en fazla 10 sn) süren ani bilinç kaybı ile karakterizedir. Nöbet sırasında hastanın bakakalmış görüntüsü vardır. Atipik absans ise tipik absansa benzer ancak daha uzun sürer. Myoklonik nöbet bir kas grubunun aniden kasılıp gevşemesidir. Bilinç kaybı yoktur. Hastalar tarafından irkilme, silkinme şeklinde görülür. Tonik nöbet kasların şiddetli ve uzun süreli kasılmasıyla karakterize nöbetlerdir. Hastanın düşmesine yol açabilir. 9  Belirti ve Bulgular Atonik nöbet, kaslarda birdenbire ortaya çıkan, kısa süreli bir tonüs kaybıdır. Nöbet esnasında hasta yere düşebilir. Klonik nöbet, kasların hızla birbirini takip eden ve kısa süren kasılmalardır. Tonik klonik «grand mal» nöbet, tonik aşamada tüm kaslar aynı anda kasılı kalır, bu faz 10-20 sn sürer. Ardından 30-40 sn süren klonik faz (ard arda kasılma ve gevşeme) görülür. Nöbet esnasında solunum durması, siyanoz, ağızda köpürme, dil ısırma, inkontinans görülebilir. 10  TANI Sağlık hikayesi; kafa travması, MSS infeksiyonu, ailede epilepsi durumu araştırılır. Nöbete tanık olmuş bir hasta yakınından nöbet özelliklerinin (başlangıcı, süresi, sıklığı, tetikleyen faktörler, bilinç kaybı olup olmadığı) sorgulanması tanı açıdan büyük önem taşır. Elektroansefalografi (EEG) tetkiki, tanıya yardımcı bir yöntemdir. Epilepside sık görülen elektriksel aktivite bozukluğunu gösterir ve beynin anormal çalışan bölümünü belirler. Bilgisayarlı beyin tomografisi ve manyetik rezonans görüntüleme ise, beynin yapısı hakkında bilgi verir. Kişinin beyninde epilepsiye yol açan nedeni belirlemek için kullanılır. 11  TEDAVİ Epilepsi tedavisinde en önemli nokta nöbetleri durdurmaya yönelik olarak seçilen ilaçların (antiepileptik ilaçlar) düzenli ve planlı kullanımıdır. Hekimler genellikle tek bir epilepsi ilacı ile tedaviye başlamayı tercih etmektedirler. Eğer bu ilaç nöbetleri yeterince kontrol altına alamıyorsa, o zaman ilaç değişimi yapılabilir veya ikinci bir ilaç eklenebilir. Her ilacın yararı yanı sıra yan etkilerinin de olması söz konusudur. En sık rastlanan yan etkiler uyku hali, baş dönmesi ve dengesizliktir. Nöbetsiz geçen 2-5 yıldan sonra ilaçlar kademeli olarak azaltılarak kesilir. Antiepileptik tedaviye yanıt vermeyen hastalarda cerrahi yöntemler uygulanabilmektedir. Fokal nöbetleri olan hastalarda beyinde anormal deşarja neden olan epileptojenik odak çıkarılabilmektedir. 12  Nöbet geçiren hastaya yaklaşım !!! Öncelikle sakin olun, hastanın yanından ayrılmayın, yardıma gerek varsa başkasını gönderin. Hastanın hareketlerini durdurmaya VE/VEYA engellemeye çalışmayın! Hastayı güvenli bir yere yatırın veya alın! Yaralayabilecek ucu sivri veya sert eşyalardan (Sivri köşeler vb.) hastayı uzaklaştırarak veya bunları hastanın yanından uzaklaştırarak hastayı koruyun! Sıkı giysileri varsa giysilerini gevşetin (kravat, kemer gibi), şayet takıyorsa gözlüğünü çıkartın! Sabit ve rahat olacak bir şekilde onu bir tarafa doğru yatırıp, tükürüğünün dışarı akması sağlayın. Rahat nefes alması için mümkünse ağzını ve solunum yolunu açık tutun! Asla ağzına bir şey sokmaya veya koymaya (örneğin, dişlerini sıkıyorsa açmaya veya su vermeye ) çalışmayın! Çene ile ilgili zorlayıcı hareketler zararlıdır! Nöbet sırasında ilaç vermeye çalışmayın, kendi kendinize nöbetin geçmesine yönelik bir şey yapmayın! Soğan, kolonya vb. şeyler koklatmayın! Epilepsi krizi olduğu bilinen bir kişi ise yapay solunum veya kalp masajı yapılmasına gerek yoktur! Hastanın üzerinde epilepsi hastası olduğunu gösteren ve/veya öyle ise sizin neler yapmanız gerektiğini açıklayan bir kart veya sağlık karnesi olup olmadığına bakın! Nöbetinin bitmesini bekleyin! Unutmayın ki, sıklıkla nöbet sonrasında kişi yorgun, ne yaptığını bilemez haldedir, dolayısıyla bu aşamada elinizden geldiğince sakin ve güven verici olun! 13  Epilepsi ve Psikososyal Durum Epilepsi hastalarında psikososyal sorunlara neden olan en önemli faktörlerden biri tekrarlayan nöbetlerdir. 14  Epilepsi ve Psikososyal Durum eğitimini, iş hayatını, araba kullanmasını, aile ve sosyal ilişkiler kurmalarını ve geliştirmelerini Tekrarlayan engelleyebilmekte, nöbetler ayrıca, stigmaya neden olarak hastaların epilepsi hastalarına karşı olumsuz tutum ve davranışlar geliştirilmesine neden olabilmektedir. 15 Epilepsi ve Psikososyal Durum Yapılan çalışmalarda epilepsili hastaların, potansiyel tehditler altında yaşadığını çünkü hastaların, nöbetlerin ne zaman ve nerede meydana gelebileceğini, bilinç kaybedip kaybetmeyeceklerini, nöbetlerinin kontrol edilip edilemeyeceğini bilmeden yaşadıklarını belirtmişlerdir. 16 Epilepsi ve Psikososyal Durum Son yıllarda uygulamaya giren yeni kuşak antiepileptik ilaçlar ve epilepsi cerrahisi, epilepsi tedavisinde daha iyi sonuçlar elde edilmesini sağlamaktadır. Ancak yaşam kalitesi çalışmaları epilepsi hastalarının psikososyal yaşamlarında durumun pek iç açıcı olmadığını göstermektedir. 17  Epilepsili Hastada Psikososyal Sorunlar ve Etkileyen Faktörler Stigma Sosyal izolasyon Bilişsel işlev bozuklukları Anksiyete ve depresyon Benlik saygısında azalma Okul başarısında yaşanan sorunlar İstihdam sorunları 18  Stigma Epilepsili hastalara yönelik stigma sık görülmektedir ve bu hastaların en sık hastalığını gizleme sebebidir. Stigma ayrımcılığa ve bireyin önyargılı davranışa maruz kalmasına neden olmaktadır. Ayrıca, bu durum bireyi insanlardan (arkadaş, akraba, komşu vb.) uzaklaştırarak kişiler arası ilişkileri, istihdam edilebilirliği ve genel olarak yaşam kalitesini etkilemekte ve epilepsili hastalarda psikososyal sorunlara neden olmaktadır. 19  Sosyal izolasyon, kişiler arası ve aile ilişkileri Sosyal izolasyon, epilepsi hastalarında yaygın bir durumdur. Sosyal toplum içinde nöbet geçirme izolasyon korkusu, birçok iş bulma ve işine devam etmede yaşanan sorunlar ve faktörün bir ebeveynlerin aşırı koruması sonucu bireyin sosyal etkileşim olabilir. fırsatlarını azaltabilmektedir. 20 Epilepsinin, hasta ailesinin yaşamı üzerinde de olumsuz etkileri vardır. 21  Sosyal izolasyon, kişiler arası ve aile ilişkileri Çocuklarının epilepsi tanısı almasını kabullenmek aileler için oldukça zordur. Epilepsili hastaların ailelerinde; epilepsinin prognozu, epilepsinin bilinmeyen doğası, antiepileptik ilaçların yan etkileri, hastalarının gelecekteki yaşamlarının etkilenmesi (evlilik, kariyer vb.) gibi konular psikolojik stres ve yüke neden olmaktadır. 22  Sosyal izolasyon, kişiler arası ve aile ilişkileri Kronik bir hastalık olan epilepsi, ailenin ekonomik sıkıntı yaşamasına da neden olabilir. hastanın işinden ayrılmak zorunda kalması, zaman zaman hastaneye yatma, tıbbi izlemler, tedavi ve ilaç giderleri, ailelerin tedavi merkezlerine uzak yerleşim yerlerinde oturmaları, yapılan özel harcamalar aileyi ekonomik yönden sarsmaktadır. 23  Sosyal izolasyon, kişiler arası ve aile ilişkileri Sosyal faaliyetlere katılımı ve bağımsızlığı sınırlayabilecek bir diğer faktör de araba kullanılamamasıdır. Kullandığı otomobilin kontrolünü kaybetme ve başkalarına zarar verme riskinin yüksek olması nedeniyle araba kullanımı bu hastalarda kısıtlanmaktadır. 24  Sosyal izolasyon, kişiler arası ve aile ilişkileri Araba kullanabilme yeteneği, bir işe girebilmek için koşul olabilmeden, işe düzenli olarak devam etmeye kadar farklı anlamlar taşıyabilir. Araba kullanımına yönelik uygulamalar ülkeler arası farklılıklar gösterebilmektedir. Araba kullanma için karar verdiren en önemli kriter: Nöbetsiz geçen süredir. 25  Sosyal izolasyon, kişiler arası ve aile ilişkileri SÜRÜCÜ ADAYLARI VE SÜRÜCÜLERDE ARANACAK SAĞLIK ŞARTLARI İLE MUAYENELERİNE DAİR YÖNETMELİKTE DEĞİŞİKLİK YAPILMASINA DAİR YÖNETMELİK (Resmî Gazete: 29 Aralık 2015) Şuur kaybının olduğu epilepsi hastalarının altı aylık periyodlarla kontrol muayenesini yaptırdıklarını, beş yıl boyunca nöbet geçirmediklerini ve antiepileptik ilaçları kullanmadıklarını belgelemeleri halinde durumları nöroloji sağlık kurulunda değerlendirilir. Sürücü belgesi alabileceğine dair rapor düzenlenmesi halinde kontrol süresi raporda belirtilir. Direksiyon başında tekrarlanma olasılığı olmayan, fark edilir bir uyarıcı nedeniyle uyarılmış epilepsi nöbeti geçiren kişilere nöroloji uzmanının kanaatine göre sürücü belgesi verilebilir. http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2015/12/20151229-5.htm 26  Bilişsel işlev bozuklukları Psikososyal faktörler davranışsal ve bilişsel bozuklukları etkilemektedir. 27  Bilişsel işlev bozuklukları Epilepsi hastalarında görülen bilişsel bozukluklar ilaç yan etkilerine, nöbetlere ya da altta yatan beyin fonksiyon bozukluğuna bağlı olabilir. 28  Bilişsel işlev bozuklukları Bellek ile ilgili yaşanan sorunlar, düşük konsantrasyon ve küçük unutkanlıklardan oryantasyon bozukluğu ve bilinç bulanıklığı gibi daha büyük sorunlara uzanabilir. Bu tür sorunlar, epilepsiyi daha uzun süre yaşayanlarda belirgindir. 29  Bilişsel işlev bozuklukları Epilepsi hastalarında öğrenme güçlükleri görülebilmektedir. Nöbetler bireyin uyanıklık düzeyini ve bilginin kısa süreli depolanmasını etkileyebileceği için öğrenme ağır bir şekilde etkilenebilmektedir. Bu güçlüklerin okul başarısı üzerinde olumsuz etkileri olabilmektedir. 30  Anksiyete ve depresyon Epilepsi hastalarında anksiyete duygularının artması çeşitli şekillerde ortaya çıkabilmektedir. Anksiyete nöbet aktivitesi öncesinde ve sırasında ortaya çıkabilir, Nöbet korkusu anksiyete duygularını tetikleyebilir, Epilepsi ile ilişkili stigma, hastaları daha endişeli hale getirebilir, Epilepsi hastalarında, nöbetlerin tahmin edilemezliği, herhangi bir zamanda ve hiç umulmadık yerlerde ortaya çıkma olasılığı nedeniyle agorafobi ve sosyal fobi gelişebilir. 31  Depresyon ve Epilepsi ilişkisi Ayrıca yapılan araştırmalar, ebeveynin aşırı korumasının epilepsili çocuklarda psikopatolojiyi kolaylaştıracağı, azalan yeterlilik duygusunun, epilepsi hastalarında anksiyete ve depresyon duygularını artıracağı bildirmektedir. 32 Austin et. al., 2006.  Benlik saygısında azalma Epilepsi hastaları arasında düşük benlik saygısı yaygın bir durumdur ve psikososyal işlevsellik üzerinde önemli etkiler bırakmaktadır. 33  Benlik saygısında azalma Epilepsi hastalarında nöbetlerin aniden oluşması, kişinin kendini kontrol edememesine ve bundan dolayı benlik saygısını yitirmesine sebep olmaktadır. 34  Benlik saygısında azalma Bu durum, kişinin iş ve sosyal ilişkilerinde sorunlara yol açmakta ve bunu takiben depresyon hemen hemen kaçınılmaz bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Epilepsi hastalarının düşük benlik saygısı kişinin çevresine bağımlılık geliştirmesine sebep olmaktadır. 35  Benlik saygısında azalma Ayrıca ebeveynlerin aşırı korumacılığı, bireyin özerklik ve bağımsızlık duygularını azaltabilmektedir. 36 Okul başarısında yaşanan sorunlar Epilepsili çocuklarda okul başarısı ile ilgili problemler görülmektedir. Hastaların büyük çoğunluğunda nöbetlerin 20 yaşından önce başlaması, çocuğun bilişsel, duygusal ve sosyal gelişiminin etkilenmesine neden olmaktadır. 37  Okul başarısında yaşanan sorunlar Nöbet geçiren çocukların artmış oranda öğrenme güçlüğü ve davranış problemleri gösterdiği gözlenmiştir. erken başlangıç yaşı, epilepsi süresi, nöbet tipi, ailesi veya öğretmenler tarafından çocuktan beklentilerinin azalması, ebeveynler, öğretmenler ya da akranları tarafından epilepsi olduğu için çocuğa karşı olumsuz tutum, nöbetler ve / veya tıbbî randevuları takiben okul devamsızlıklarına bağlı olarak okula devam etmemesi, yüksek antiepileptik ilaç dozları ve çoklu ilaç tedavisi gibi epilepsi ile ilişkili değişkenler okul başarısını olumsuz etkilemektedir. 38 İstihdam Sorunları Epilepsi hastası, "işe yerleştirilecek en zor kronik hasta grubu" olarak görülmektedir. Genellikle, genel istihdam ve işsizlik genel nüfusa kıyasla epilepsi hastası için daha fazladır ve bu eğilim farklı ülkelerde de görülmektedir. İngiltere'de yapılan bir çalışmada, kontrol grubunda işsizlik oranları % 19 iken bu oran epilepsi hastalarında % 46’ya yükselmiştir. Mollaoğlu ve ark. (2001) hastaların çoğunun işsiz olduğunu ve önemli bir kısmının sosyal güvencesinin olmadığını saptamıştır. 39 İstihdam Sorunları Ancak remisyonda epilepsi hastaları genel popülasyonla kıyaslanabilir oranda istihdam edilebilmektedir. Tonik klonik nöbetleri yaşayanların istihdam edilme olasılığının düşük olması nedeniyle nöbet tipi önemli bir faktördür. Bazı epilepsi hastalarının işyerinde nöbet nedeniyle ayrımcılığa uğramaktan korktuğu görülürken bazı epilepsi hastalarının epilepsi teşhisi konduktan sonra işlerini kaybettiği görülmüştür. 40  SONUÇ 1.Yapılan çalışmalar, epilepsinin hastanın yaşam kalitesine olan etkisinin sadece hastalığın klinik özelliklerinin bir sonucu değil, birbiriyle ilişkili çok sayıda fiziksel ve psikososyal faktörlerin karmaşık bir etkileşiminin olduğunun altını çizmektedir. En belirgin özelliklerden biri, epilepsi hastalarının karşılaştığı birçok problem, başkalarının onlara karşı tutumlarının bir sonucudur. 41  SONUÇ 2. Epilepsi ile ilgili klişe kalıplar ve mitler toplumda hâlâ yaygın olup, medyada epilepsinin hatalı tasvirleri ile karşılaşılabilmekte ve bu durum stigmaya neden olabilmektedir. Algılanan stigma epilepsi hastalarının karşı karşıya olduğu en büyük yüktür bu durum sosyal etkileşim, ilişkilerin gelişimi ve istihdam edilebilirlik ile ilgili sonuçları etkilemektedir. 42  SONUÇ 3. Epilepsili hastalar, toplumdan daha çok psikopatoloji, kaygı, depresyon ve intihar riski altındadır. 4. Bilişsel yetersizlikler yaşanan sorunlar içerisinde en çok belirtilen sorunlardan bir tanesidir. Tekrarlayan nöbetler öğrenme yeteneğini etkileyerek okul başarısını olumsuz yönde etkilemektedir. 43  SONUÇ 5. İşsizlik yaşanması ve istihdamın düşük olması epilepsi hastalarında genel nüfustan çok daha yaygındır ve bu durum epilepsi hastalarının ekonomik durumunu olumsuz yönde etkileyebilir. 44  SONUÇ 6. Epilepsi hakkında artan bilgiye rağmen, işverenlerin, öğretmenlerin, aile bireylerinin ve toplumun bir bütün olarak daha iyi eğitilmesi gerektiği ve böylece yanlış düşüncenin, stigmanın ve ayrımcılığın azaltılmasına ve dolayısıyla epilepsi hastalarının yaşam kalitesinin yükseltilmesine yardımcı olunabileceği açıktır. 45  SONUÇ 7. Epilepsi hastaları tanısına uyum gösterdiğinde genel populasyondaki kişiler gibi çalışma hayatında başarılı olabilmekte ve normal hayatlarını sürdürebilmektedirler. Bu nedenle, Hastanın, ailenin, okul yetkililerinin, iş alanındaki ilgililerin ve toplumun sürekli bilgilendirilmesi ve olumsuz ön yargıların giderilmesi gerekmektedir. 46 47