Metabolic Handboek Circulaire Gebiedsontwikkeling PDF

SEPTEMBER 2021 Handboek Circulaire Gebiedsontwikkeling Een integrale aanpak CIRCULAIRE ECONOMIE INDEX CIRCULAIRE ECONOMIE 5 CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING 10 SAMENWERKING & BELEID 14 HET PROCES 19 Huidige staatanalyse...

SEPTEMBER 2021 Handboek Circulaire Gebiedsontwikkeling Een integrale aanpak CIRCULAIRE ECONOMIE INDEX CIRCULAIRE ECONOMIE 5 CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING 10 SAMENWERKING & BELEID 14 HET PROCES 19 Huidige staatanalyse 26 Doelen stellen 32 Interventies 38 Implementatie 44 Monitoring 50 2 HANDBOEK CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING HANDBOEK CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING INTRODUCTIE Circulaire gebiedsontwikkeling waarborgt we ruimtelijke randvoorwaarden voor circulaire groene, schone en prettige leefomgevingen voor gebiedsontwikkeling? Welke ontwerpprincipes alle gebruikers. De transitie naar een circulaire zijn hierbij van belang ten opzichte van reguliere economie, maar ook de energietransitie en gebiedsontwikkeling? En welke instrumenten en klimaatadaptatie vragen om een nieuwe aanpak bouwstenen kunnen we gebruiken als sturing die verder gaat dan verkaveling en ontsluiting. In hierbij? de praktijk betekent dit dat gelet moet worden op materiaalgebruik bij nieuwbouw en renovatie, Metabolic heeft in opdracht van het ministerie de vormgeving van wijken en gebouwen, groen, van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties hittestress, klimaatadaptatie en -mitigatie. Het dit handboek ontwikkeld. Met het gebruik van alternatieve energiebronnen, compact handboek wordt een handvat geboden en ‘open’ bouwen, intensief ruimtegebruik en flexibel aan gemeenten en ontwikkelaars bouwen (levensloopbestendig) zijn ontwikkelingen die circulariteit mee willen nemen op dit gebied. Ook het sociaalinclusief ontwerpen in gebiedsontwikkelingen. Het van wijken en plaats bieden voor nieuwe soorten afgelopen jaar heeft Metabolic (circulaire) bedrijvigheid spelen een belangrijke rol. drie pilotprojecten en een Bovendien wordt bij circulaire gebiedsontwikkeling leernetwerk gefaciliteerd waarin een nieuwe functie toegevoegd aan de gebouwde gemeenten en ontwikkelaars omgeving: kringloopsluiting. Planologen en aan de slag zijn gegaan met architecten kunnen niet langer alleen denken in circulaire gebiedsontwikkeling. vierkante meters, programmering, en infrastructuur: De methodiek en best practices ze moeten gaan denken in materiaalvoorraden en worden hier gedeeld. Gemeenten energiestromen. en ontwikkelaars kunnen op deze manier de gebouwde omgeving Ondanks dat er consensus is over de noodzaak voorbereiden op de circulaire van circulaire gebiedsontwikkeling, mist het transitie en klimaatverandering handelingsperspectief vaak nog. Hoe zorgen we en de kansen van een circulaire ervoor dat de ambities ook daadwerkelijk tot uitvoer economie ten volle benutten. komen? Waar liggen de grootste kansen voor het circulair ontwikkelen van gebieden? Hoe borgen 3 HANDBOEK CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING HANDBOEK CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING LEESWIJZER DOEL VAN HET HANDBOEK klimaatadaptatie, groen, biodiversiteit en anderen Geïnteresseerden in de circulaire economie en Stedenbouwkundigen en (landschaps)architecten circulaire gebiedsontwikkeling Een handvat bieden aan gemeenten en ontwikkelaars bij het integreren van circulariteit Beleidsadviseurs die een circulaire visie en in gebiedsontwikkelingen en zo tot een nieuwe, strategie ontwikkelen op dit thema integrale aanpak van gebiedsontwikkeling komen. Het handboek geeft de volgende handvatten: Kennis en inzicht over de circulaire economie en LEESWIJZER meerwaarde, resultaten en geleerde lessen circulaire gebiedsontwikkeling hebben. De vijf stappen zijn: Hoofdstuk 1 Handvatten om circulariteit te integreren in het Een introductie in de circulaire economie: wat is Huidige staatanalyse. Een overzicht van de gebiedsontwikkelingsproces het, en waarom is het van belang? impact van de huidige staat van het gebied, Voorbeelden en inspiratie van gebieden die de plannen en ruimtelijke omgeving: waar succesvol circulaire gebiedsontwikkeling hebben Hoofdstuk 2 onstaat de grootste impact en waar ontstaan toegepast Definitie van circulaire gebiedsontwikkeling circulaire kansen? en toepassing in het ontwikkelingsproces: in Doelen stellen. Het gezamenlijk creëren van Het handboek blijft in ontwikkeling: de circulaire welke fase passen welke stappen, en hoe kan een visie en ambities: waar willen we op in economie is continu in ontwikkeling en nieuwe circulaire gebiedsontwikkeling integraal worden zetten, en hoe hoog leggen we de lat? handvatten en externe koppelingen zullen waar aangepakt? Interventies. Het selecteren van interventies: mogelijk worden toegevoegd aan dit document. Hoofdstuk 3 welke zijn haalbaar (qua ruimtegebruik, kosten, technologie) en hebben de grootste Voor het integraal aanpakken van circulaire impact? VOOR WIE IS DIT HANDBOEK gebiedsontwikkeling zijn beleid en BEDOELD? samenwerking binnen en buiten de organisatie Implementatie. Het vastleggen en uitvoeren van groot belang: hoe kan beleid dit proces van interventies: hoe brengen we de plannen Dit handboek is gericht aan tot uitvoer en welke instrumenten zetten we faciliteren en welke interne en externe partijen gebiedsontwikkelingsteams bij gemeenten en daarvoor in? zijn hierbij nodig? ontwikkelaars, betrokken partijen in ontwikkelingen en geïnteresseerden: Monitoring. Bijsturen en evalueren: hoe Hoofdstuk 4 monitoren we de circulaire prestaties tijdens Projectleiders en -teams gebiedsontwikkeling Het gebiedsontwikkelingsproces omvat bouw en gebruik en sturen we bij waar nodig? vijf stappen, die elk hun eigen analyse, Adviseurs circulariteit, duurzaamheid, en gerelateerde teams vanuit energietransitie, 4 HANDBOEK CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING HOOFDSTUK 1 Circulaire Economie CIRCULAIRE ECONOMIE INTRODUCTIE De wereld warmt op. Door menselijke uitstoot onze (indirecte) CO2-uitstoot3. Voor de bouw van broeikasgassen verandert het klimaat en zijn de circulaire doelstellingen uitgewerkt in de worden weerpatronen wereldwijd grilliger. Om Transitieagenda Circulaire Bouweconomie (2018)4 klimaatverandering een halt toe te roepen wordt en het Uitvoeringsprogramma (2019)5. Zo moeten wereldwijd, en in toenemende mate in Nederland, alle overheidsaanbestedingen circulair zijn in 2030 actie ondernomen. In het akkoord van Parijs en komt er dit jaar duidelijkheid over het toepassen is overeengekomen om de opwarming van van materialenpaspoorten. Ook de nieuwbouw de aarde te beperken tot maximaal 2 graden van 1 miljoen woningen en verduurzaming van de Celcius. Om dat doel te bereiken moet de uitstoot bestaande voorraad gebeurt zo circulair mogelijk. van broeikasgassen drastisch omlaag. In het Klimaatakkoord stelt Nederland daarom tot doel om in 2030 49% minder CO2 uit te stoten dan in 1990. In 2050 moet de uitstoot tot nagenoeg nul gedaald zijn¹. Tegelijkertijd is Nederland ook begonnen met de transitie van een lineaire naar een circulaire economie. In 2030 is het doel om 50% minder primaire grondstoffen (mineraal, fossiel en metalen) “We moeten de economie te verbruiken, en in 2050 wil Nederland een volledig circulaire economie zijn2. Om deze ambities te transformeren en dat kunnen we realiseren is een grote krachtinspanning nodig van doen door de manier waarop we burgers, het bedrijfsleven en overheden. steden plannen en ontwerpen De gebouwde omgeving is een sector die een radicaal te veranderen” grote bijdrage aan deze transitie kan hebben. Ze gebruikt meer dan een derde van onze nationale consumptie aan energie, de helft van onze grondstoffen en veroorzaakt 40% van 6 HANDBOEK CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING CIRCULAIRE ECONOMIE DE IMPACT VAN DE MENS OP DE AARDE NEEMT TOE We leven in een tijd van exponentiële groei. De Bevolking verlies van biodiversiteit heeft de mens de grenzen Overbevissing wereldbevolking is gegroeid van 3,5 miljard mensen 7 100 van wat de aarde ons kan bieden al ruimschoots Visbestanden volledig in 1970 tot 7,8 miljard mensen nu. De verwachting 6 overschreden7. Mensen (MILJARD) 80 uitgeput (%) 5 is dat dit aantal tot 9 of 10 miljard zal toenemen 60 4 3 40 tot 2050. Tegelijkertijd neemt de welvaart van de 2 1 20 De schade die we toebrengen aan de natuur en groeiende wereldbevolking toe, wat leidt tot een 0 0 het klimaat hebben ook een weerslag op onszelf. 50 00 50 00 50 00 50 00 50 00 50 00 17 18 18 19 19 20 17 18 18 19 19 20 hogere consumptie van water, energie en grond- Hogere temperaturen, waterschaarste, verlies stoffen, en gelerateerde CO2-emissies (Figuur 1). Waterextractie Verlies van regenwoud van biodiversiteit en milieuvervuiling raken aan 6000 menselijke primaire levensbehoeften zoals ten opzichte van1700 (%) 35 30 We bouwen meer huizen, kopen meer producten, 4000 25 voedselzekerheid, toegang tot voldoende schoon Km3 Y r -1 20 consumeren en verbruiken meer energie dan 2000 15 10 drinkwater en onderdak. Om ons voortbestaan ooit. Daarmee gepaard gaat de uitstoot van 0 5 0 veilig te stellen moeten we onze consumptie broeikasgassen en klimaatverandering. In 2020 was binnen de grenzen brengen van wat de planeet ons 50 00 50 00 50 00 50 00 50 00 50 00 17 18 18 19 19 20 17 18 18 19 19 20 de wereldwijde land- en zeetemperatuur 0,98 graden kan bieden. CO2-emissies Biodiversiteits-afname boven het gemiddelde van de 20e eeuw6. Figuur 2 360 30 geeft de jaarlijkse wereldwijde temperatuurafwijking Soorten uitgestorven 340 (DUIZENDEN) CO2 (ppmv) weer ten opzichte van het gemiddelde over de 20 320 periode 1970-2020. Een blauwe streep staat voor 300 10 280 een kouder jaar en donkerrood een heter jaar dan 0 0 50 00 50 00 50 00 50 00 50 00 50 00 gemiddeld. De tien warmste jaren die ooit gemeten 17 18 18 19 19 20 17 18 18 19 19 20 zijn vonden allemaal plaats sinds 2005. Temperatuur noordelijk Overstromingen halfrond 1.0 0.04 overstromingsfrequentie Temperatuurafwijking Naast temperatuurstijgingen leiden menselijke 0.03 Tienjaarlijkse 0.5 (OC) invloeden ook tot een toename van waterschaarste 0.02 0 0.01 en het verlies van biodiversiteit en natuur. Wat -0.5 0 betreft de uitstoot van stikstof en fosfaat en het Figuur 1: Exponentiële toename van de bevolking en 50 00 50 00 50 00 50 00 50 00 50 00 17 18 18 19 19 20 17 18 18 19 19 20 milieuproblemen gaan hand in hand Figuur 2: De gemiddelde temperatuur op aarde stijgt (Ed Hawkins/University of Reading) 7 HANDBOEK CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING CIRCULAIRE ECONOMIE DE HUIDIGE LINEAIRE ECONOMIE PLANETAIRE GRENZEN Een veilige navigatieruimte voor mensen op aarde In onze economie wordt er nog maar weinig Onderzoekers hebben in kaart gebracht hoe ons RING materiaal hergebruikt. Onze economie is lineair: consumptiepatroon op verschillende gebieden de VER ANDE CHE VERON MISCH M AAT TRE E we winnen grondstoffen uit de natuur, verwerken capaciteit van de aarde te buiten gaat. KL I INIG ING deze tot producten en consumeren ze vervolgens. Het overgrote deel hiervan wordt weggegooid AT EIT MO OZO SIT e it SF N si h en verdwijnt uiteindelijk weer als afval. Uit er isc ER te ERI div net DIV Ge SCH een onderzoek uit 2014 naar de wereldwijde BIO divertionele E it site materiaalstromen blijkt dat slechts 6,8% van de Func materialen die we gebruiken wordt hergebruikt8. “Planetaire grenzen leggen IN D E Dit lineaire systeem wordt steeds problematischer LANDGEB OSFEER omdat we de afgelopen decennia veel meer geen limiet op de menselijke O S O LS grondstoffen zijn gaan verbruiken en daarmee ook ontwikkeling. In plaats daarvan ATM RUIK AER meer afval creëren. bieden ze een veilige ruimte voor Met de groei van de welvaart is daarnaast onze innovatie, groei en ontwikkeling E ZO GE TWA N G I UR N BR TE RZ NE Fosfor f Stiksto consumptie toegenomen. Deze exponentiële UI R- VE CEA bij het nastreven van menselijke K O toename van grondstofverbruik en vervuiling zorgt B I O C H EM I S C H E ervoor dat we meer verbruiken dan de planeet op welvaart” STOFSTROMEN Grens van onzekerheid overschreden (hoog risico) de lange termijn kan leveren. Met onze huidige - Johan Rockström Grens van onzekerheid bijna overschreden (groeiend risico) Onder de grens (veilig) Figuur 4: De planetaire grenzen7 omgang met materialen en afval overschrijden we Grens nog niet gekwantificeerd de draagkracht van de planeet op tal van manieren. Bron: Steffen et al. Planetary Boundaries: Guiding human development on a changing planet, Science, 16 januari 2015. Ontwerp: Globaia Uit het raamwerk van de Planetary Boundaries (planetaire grenzen) blijkt dat naast klimaatverandering, we de grenzen overschreden hebben op het gebied van biodiversiteit, landgebruik en biochemische stofstromen (onder andere de inmiddels bekende stikstofproblematiek). NEEM MAAK GOOI WEG Figuur 3: De lineaire economie 8 HANDBOEK CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING CIRCULAIRE ECONOMIE EEN CIRCULAIRE ECONOMIE Het tegenovergestelde van de lineaire economie lang mogelijk gebruikt en gerepareerd worden in EERLIJK is de circulaire economie. De circulaire economie plaats van weggegooid. Als bouwmaterialen niet streeft naar het behoud van waarde in de breedste hergebruikt kunnen worden, is het van belang dat de zin van het woord en is een middel tot een doel: een materialen gerecycled worden om weer nieuwe duurzame en inclusieve samenleving. Daarmee kan hoogwaardige producten van te maken. Materialen een circulaire economie worden gedefinieerd als: worden continu op een hoogwaardige manier Een brede en holistische blik helpt om gerecycled. Waarde écht te verduurzamen en niet de impact van menselijke Energie komt uit hernieuwbare van het ene thema te verplaatsen activiteiten wordt breder uitgedrukt dan alleen bronnen. financieel. naar het andere. De definitie van “Een nieuw economisch de circulaire economie is gevat in 7 PIJLERS zeven karakteristieken, die allen in model dat maatschappelijke ogenschouw genomen moeten worden van een Circulaire Economie Water ontwikkeling ondersteunt in het denken richting een duurzaam Gezondheid en welzijn wordt gewonnen op een duurzame manier en van mens en natuur middels eerlijke distributie economisch systeem. Deze blik betekent worden structureel bronherstel wordt gemaximaliseerd. ondersteund. dat we circulaire gebiedsontwikkeling VEE van grondstoffen zonder ENT niet als nog een extra thema hoeven te RKR AR daarbij de draagkracht van de zien, maar dat deze integrale blik juist een AC SP HT AN Maatschappij en Biodiversiteit systemische aanpak borgt. Als het gehele aarde te overschrijden of het IG TR cultuur wordt structureel proces zo wordt ingestoken, ga je geen ambities van mens worden behouden. ondersteund en versterkt. functioneren van de biosfeer ‘stapelen’, maar integraal bekijken waar de beste aan te tasten’’ kansen liggen om tot een duurzaam en circulair gebied te komen. - Eva Gladek Figuur 5: Zeven pilaren van de circulaire economie9 Bij een circulaire economie gaat het dus zowel om het behoud van de economische waarde van materialen als om biodiversiteit, cultuur en maatschappij, gezondheid en welzijn. Een belangrijk aspect van de circulaire economie is dat materialen en producten in onze gebouwde omgeving zo Denken in thema’s Systeemdenken 9 HANDBOEK CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING CIRCULAIRE ECONOMIE HOOFDSTUK 2 Circulaire Gebiedsontwikkeling 10 HANDBOEK CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING DE IMPACT VAN DE GEBOUWDE OMGEVING Nederland heeft hoge ambities als het gaat om duurzaamheid en circulariteit in de gebouwde NATIONALE NATIONALE UITSPLITSING GEDETAILLEERDE omgeving: het doel is om in 2030 50% minder DOELEN CONSUMPTIE LEVENSCYCLUS UITSPLITSING primaire grondstoffen (mineraal, fossiel en metalen) te gebruiken4 en alle bouwopdrachten 100% circulair Energie Energie in Energie 2020 consumptie levenscyclus gebruiksersfase uit te vragen5. Daarmee wordt niet alleen een 6% Renovatie Anders(Koeling, ICT..) 3% 9% Bouw Water & verwarming12% bijdrage geleverd aan de transitie naar een circulaire 100 Petajoules 1,900,000 TJ Verlichting & appliance 14% ENERGIE economie, maar ook aan de doelstellingen van bespaard tot 2020 Parijs. De gebouwde omgeving biedt hiervoor grote 14% Hernieuwbare energie productie Verwarming ruimtes 61% mogelijkheden: ze is verantwoordelijk voor 60% van Energieakkoord, 2013 85% het grondstoffenverbruik, 40% van de CO2-emissies 35-40% Gebruiksfase en 40% van het totale energieverbruik in Nederland2. Consumptie Materiaalgebruik Bouw primaire grondstoffen over levenscyclus materialen Om de impact van de gebouwde omgeving te 2030 reduceren, zal er zowel vanuit energie- als vanuit MATERIALEN 35% Renovatie 216 miljoen ton Aggregaat 46% grondstoffenperspectief een grote slag geslagen 50% 6% Gebruiksfase Vermindering gebruik moeten worden. De energietransitie zal de CO2- primaire grondstoffen uitstoot resulterend uit het verwarmen (en koelen) Nationaal Beton 42% 59% van onze gebouwen moeten verminderen, een Grondstoffenakkord, 2017 50-60% Bouw Bakstenen 7% Staal 3% circulaire aanpak ons primaire grondstoffenverbruik Hout 2% Steen, glas & klei 1,2% (en daaraan gerelateerd ingebedde CO2-impact). Aluminium 0,2% Koper 0,1% CO2 CO2 emissies over Emissies van Zo is te zien dat er door een aantal grote stromen Emissions levenscyclus materialen in onze gebouwde omgeving (beton, aggregaten) 2030 1% Sloop Staal 35% aan te pakken en te vervangen voor secundaire 140 miljoen ton KLIMAAT 49% (recycling, hergebruik) of hernieuwbare (biobased) 75% Gebruiksfase CO2 besparing Beton 31% materialen, we een stappen kunnen zetten CO2: Klimaatwet, 2018 Aluminium 13,3% richting het doel om in 2030 50% minder primaire 24% grondstoffen te gebruiken. Belangrijk hierbij is om 40% Renovatie en bouw Bakstenen 13% Steen, glas & klei 4,7% Koper 2,2% steeds de connectie tussen de energietransitie en Aggregaat 1,2% Hout 0,6% de circulaire transitie in de gaten te houden, om het probleem niet te verschuiven. Figuur 6: De impact van de gebouwde omgeving op nationale consumptie van energie, materialen en CO2-uitstoot 11 HANDBOEK CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING WAT IS CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING? Kringlopen sluiten op juiste schaal en tijd Circulaire gebiedsontwikkeling is een relatief nieuw werkveld. Veel innovaties in het veld van circulaire bouw focussen zich in eerste instantie op het gebouw zelf. Hier wordt bijvoorbeeld gekeken naar de impact die materiaalkeuzes met zich meebrengen en energie-efficiënt bouwen. Een groot deel van de impact waarvoor de gebouwde omgeving verantwoordelijk is wordt echter bepaald op gebiedsniveau. Juist op gebiedsniveau worden keuzes gemaakt rond infrastructuur en mobiliteit, en de plaats die verschillende functies als wonen, werken, en recreatie krijgen in het stedelijk milieu. Het is dus van groot belang ondersscheid te maken tussen verschillende schalen om kringlopen te sluiten, en of dit in de private of publieke ruimte gebeurt. Houd altijd rekening met de context van elk bouwblok of gebied voor het integreren van interventies. Definitie Circulaire Gebiedsontwikkeling Circulaire gebiedsontwikkeling heeft als Daarnaast kunnen kringlopen op verschillende tijdsschalen gesloten worden. Energieopslag centraal doel om een integraal functionerend kan bijvoorbeeld op dagelijkse basis (opslaan van zonne-energie) plaatsvinden of op gebied te creëren voor alle gebruikers, waarin jaarbasis (door middel van seizoensopslag in WKO’s). Ook is het van belang om de kringlopen zoveel mogelijk gesloten worden. In veranderingen over de levensduur van een gebied mee te nemen, om een flexibele en een circulair gebied worden materiaal-, energie- adaptieve wijk te ontwerpen (denk aan de veranderende rol van mobiliteit). en waterkringlopen op verschillende tijds- en schaalniveaus gesloten, in de realisatie-, gebruiks- en volgende levensfase. Het is een gebied van 2019 voortdurende innovatie en experimentatie, met een hechte lokale gemeenschap, sterke maatschappelijke betrokkenheid en een veerkrachtige lokale economie. Om dit te bereiken is inzicht nodig in de materiaal-, energie-, en waterstromen in een gebied, en de manier waarop deze worden beïnvloed door het ruimtelijk programma, de infrastructuur en de menselijke interacties. STAD WIJK BUURT 2019 JAAR MAAND DAG 12 HANDBOEK CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING VORMGEVING VIA VERSCHILLENDE LAGEN Circulaire gebiedsontwikkeling speelt op verschillende lagen. Zo moet er niet alleen worden nagedacht over de programmering en de fysieke infrastructuur in het gebied, “Een circulaire gebied gaat verder dan de fysieke bebouwing en maar ook over de beschikbare informatie (voor optimalisatie aanwezige materiaalstromen. Middels beschikbare en toegankelijke in gebruiksfase), de gemeenschaps- en beleidsstructuren informatie, beheer en sociale structuren worden bewoners (waarbij circulair gedrag en interactie gestimuleerd wordt), gestimuleerd om duurzaam en circulair te leven - zowel op milieuvlak en de geografie en lokale milieu van het specifieke gebied als op sociaal vlak. In een circulaire wijk gaan duurzaamheid, (waarbij ingespeeld wordt op de eigenschappen van het gebied). circulariteit en sociale inclusiviteit dus hand in hand.” worden op optimale circulaire prestatie. Denk aan het optimaliseren van de dichtheid, oriëntatie en gemengd gebruik om de materiaal-, energie- Informatiestromen en data en transportbehoefte te verkleinen. Daarnaast moet voorzien worden in Data kan constante communicatie, feedback en optimalisatie van de fysieke ruimte in het programma om circulaire functies als waterzuivering, circulaire prestatie mogelijk maken. Denk bijvoorbeeld aan smart grids voor groenstructuren of gedeelde voorzieningen te plaatsen. energieoptimalisatie, materiaalpaspoorten voor behoud van de identiteit van materialen, maar ook community- en deelplatformen. Geografie en lokaal milieu Circulaire gebiedsontwikkleing houdt rekening met het fysieke milieu, en Gemeenschaps- en beleidsstructuren speelt daarop in. Zo kan er energie gewonnen worden in en om het gebied, Door de circulaire ingrepen met een mensgerichte aanpak in te passen kan kan hittestress beperkt worden door groen in de openbare ruimte, gevels en realisatie van de circulaire potentie bevorderd worden. Circulair gedrag kan daken, en kan permeabele infrastructuur helpen bij piekbuien. gestimuleerd worden door belonings- en beheersstructuren die ook waarde voor de gebruikers van het gebied bieden. Initiatieven uit de gemeenschap kunnen gefaciliteerd worden om co-creatie, leren en experimenteren te bevorderen. Fysieke circulaire infrastructuur Met de fysieke infrastructuur wordt de doorvoer, verwerking en bestemming van grondstofstromen beïnvloed, en deze zou daarmee ten dienste van het meest Programmering en circulaire functies circulair mogelijke metabolisme moeten staan. Hierbij kan aansluiting op specifieke De gewenste functies waarin het programma voorziet moeten afgestemd systemen vastgelegd, gefaciliteerd, of in ieder geval niet in de weg gezeten worden. 13 HANDBOEK CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING CIRCULAIRE ECONOMIE HOOFDSTUK 3 Samenwerking & beleid 14 HANDBOEK CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING SAMENWERKING & BELEID SAMENWERKING BINNEN EN BUITEN DE ORGANISATIE Het betrekken van de huidige en toekomstige circulair een gebied is in de gebruiksfase, en Is het wenselijk om op circulaire infrastructuur stakeholders is onmisbaar om circulaire moeten zo vroeg mogelijk betrokken worden. En (energie, sanitatie, afval) aan te sluiten of zelf op gebiedsontwikkeling te laten slagen. Door deze ook bij het uitwisselen van grondstofstromen is te zetten, en welke partijen zijn daarvoor nodig? vroegtijdig en gedurende het hele proces te samenwerking nodig: er is immers sprake van een betrekken onstaat een gezamenlijke ambitie en wisselwerking tussen de stakeholders. Een aantal Een andere overweging is of de circulaire ambities visie, taal en aanpak. aandachtspunten hierbij: verwezenlijkt worden door marktpartijen uit te dagen (‘we willen een circulair gebied, wat kunnen Welke rol wil het gebied spelen in haar bredere jullie al bieden’) of meer te sturen in het proces SAMENWERKING BINNEN DE stad en omgeving, en welke stakeholders kunnen (‘we willen deze uitkomsten op materiaalgebruik ORGANISATIE daarbij helpen? of MPG-score’). Een meer open innovatieaanpak Om circulaire gebiedsontwikkeling van de grond Zijn er huidige gebruikers, en wat zijn hun wensen kan goed uitpakken, maar zorg er wel voor dat de te krijgen, is het belangrijk dat de organisatie dit voor het gebied? ambities goed geborgd zijn in het proces. ondersteunt via samenwerking en beleid (zie Wat is de grondpositie van gemeente, en welke volgende pagina). Probeer daarbij om circulaire ontwikkelaars zijn er betrokken? gebiedsontwikkeling als een aanpak te benoemen, en circulair niet als een extra duurzaamheidsthema te bestempelen. Laat collega’s vanuit energietransitie, klimaatadaptatie, mobiliteit, groen en biodiversiteit meedenken en betrek ze vanaf het begin bij het proces. Zorg ook dat het college en de raad, of het management, circulaire gebiedsontwikkeling ondersteunt, zodat het ontwikkelingsteam de ruimte krijgt om het proces flexibel in te richten. Concrete voorbeelden en tussenresultaten helpen om tijdens het proces de verschillende lagen in de organisatie te inspireren. Samenwerking buiten de organisatie Even, of misschien wel nog belangrijker is de samenwerking met stakeholders buiten de eigen organisatie. De huidige en toekomstige gebruikers bepalen uiteindelijk voor een groot deel hoe 15 HANDBOEK CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING SAMENWERKING & BELEID RUIMTE CREËREN VOOR CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING BEGIN BIJ BELEID Denk hierover na Om circulaire gebiedsontwikkeling tot uitvoer te laten komen is interne borging belangrijk. Dan helpt bestuurlijke ambitie en bijbehorend beleid. Wanneer de Zorg voor een scherpe Maak gebruik van Visualiseer het proces en bestuurlijke ambitie er is, vindt dat vanzelf zijn weg in de opdrachtomschrijving tijdelijkheid in aanloop de uitkomsten. organisatie. Zo creër je een interne stok achter de deur, voor de projectleider: omschrijf naar ontwikkeling om te laten aangezien de hele organisatie dezelfde opdracht heeft. het proces helder en maak het zien wat er kan. Plaats tijdelijke, een expliciet uitgangspunt van modulaire bouw, dat kan een Dit kan bijvoorbeeld door een procesaanpak circulaire Richt de RO-procedure in de gebiedsontwikkeling. nieuwe dynamiek kan creëren: gebiedsontwikkeling te omarmen, zoals bij de gemeente met flexibele kaders. we gaan iets nieuws doen, wie Amsterdam waar het proces is gekoppeld aan het wil er meedoen? Plaberum, of in de gemeente Zwolle, waar de definitie en uitgangspunten van circulaire gebiedsontwikkeling zijn Stel een manifest op met Creër vertrouwen in het geborgd in de Omgevingsvisie van de stad. alle interne en externe proces zodat langzaam Zorg voor gespreide stakeholders met gezamenlijke maar zeker de bereidheid verantwoordelijkheid over ambities en uitganspunten. toeneemt om een circulair verschillende afdelingen (niet VERTROUW IN HET PROCES, EN proces aan te gaan. Concrete alleen team “circulair.”) INSPIREER MET VOORBEELDEN pakkende voorbeelden helpen hierbij. Circulaire gebiedsontwikkeling is een proces, ook Neem de tijd voor om de ruimte te creëren binnen de eigen organisatie ondersteuning en om deze aanpak te implementeren. Begin met de Ga op pad met je team en kennisuitwisseling intern en ‘waarom’ en probeer langzaam het proces uit te breiden. laat zien waar het elders extern: nodig sprekers uit en ga Concrete pakkende voorbeelden laten zien en een al goed is gegaan. Dit inspireert op pad. interne ambassadeur benoemen helpen hierbij. Ook en laat de meerwaarde van het visualiseren van het proces (wat komt eruit en wat circulariteit zien. heb je eraan) is belangrijk. Door bijvoorbeeld jaarlijks Haal circulair uit de een handboek te updaten, waarin circulaire ambities en abstracte sfeer, maak geleerde lessen per onderwerp in gerangschikt staan, Bestuurlijke ambitie helpt het praktisch en tastbaar wordt het tastbaarder om circulaire gebiedsontwikkeling om circulariteit in de met een duidelijk omschreven mee te nemen in het proces. organisatie te borgen, het sijpelt proces en voorbeelden. dan vanzelf door naar de gehele organisatie. 16 HANDBOEK CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING SAMENWERKING & BELEID BETREKKEN VAN INTERNE EN EXTERNE STAKEHOLDERS OVER LEVENSDUUR VERKENNING ONTWERP BOUW GEBRUIK VOLGENDE LEVENSFASE Gemeente, stedenbouwer, Gemeente, stedenbouwer, Gemeente, inkopers, Bewoners, beleidsmakers, Slopers, gemeente, landeigenaar, (toekomstige) ontwikkelaars, architecten, aannemer, ontwikkelaar, afvalinzamelaars en ontwikkelaars bewoners ingenieurs, (toekomstige) transporteurs -verwerkers, circulaire bewoners ondernemers Mobiliteit, materiaalkringlopen, Smart grid, groene corridors, Circulair inkopen, Actieve mobiliteit, sluiten van Slim slopen mogelijk maken, INFORMATIESTROMEN infrastructuur (energie, natuur, gesloten materiaalkringlopen) koppelkansen in bouw kringlopen, onderhoud opslaan van materialen EN DATA water, lucht) Flexibiliteit in planning, Stappenplan voor Materialenpaspoort, aanleg Deelplatforms, community Materialendatabase richtlijnen (KPI, materialen, impactreductie smart grid platform, monitoring & evaluatie GEMEENSCHAPS- EN BELEIDSSTRUCTUREN tendering, inkopen) Dichtheid, typologiën, Typologieën, passief ontwerp, Circulair inkopen materiaal Onderhoud, operatie, Transformaties, gridstructuur, gemengd materiaalkeuze, flexibele openbare ruimte, ontwerpen afvalcollectie, herontwerp (her)ontwikkeling PROGRAMMERING EN CIRCULAIRE FUNCTIES gebruik, ruimte voor circulaire structuur, circulaire principes voor demontage technologieën Waarde en risico's binnen en Keuze voor circulaire Aanleg infrastructuur in Natuurinclusief gebruik van het Versterken van lokaal milieu buiten gebied: infrastructuur onder- en ondergrond, flexibel ontwerpen gebied: ondersteunen voor volgende gebruikers GEOGRAFIE EN energiebronnen, water- en bovengronds biodiversiteit, water- en LOKAAL MILIEU hittestress, bodemvervuiling, energiebronnen Participatief ontwerpen, Participatief ontwerpen, met en Stimuleren zeggenschap door Deelplatforms, community Nieuwe waardeketens en ontwerp voorbij voor diverse groepen bewonersparticipatie in platform, monitoring & evaluatie actoren: ‘’slimme slopers’, FYSIEKE CIRCULAIRE INFRASTRUCTUUR winstoogmerk totstandkoming betonrecycling etc Tijdens de verschillende levensfases van een gebied fases wordt bepaald. Tijdens de gebiedsverkenning uitvoering zijn bijvoorbeeld de informatiestructuren zijn verschillende stakeholders en aandachtspunten zal bijvoorbeeld eerst de programmering (type erg belangrijk, om de ambities te borgen tijdens vanuit circulariteit en kringloopsluiting belangrijk. woningen, opzet van de kavels) worden ingedeeld, gebruiksfase. Om optimale besluitvorming te faciliteren helpt maar deze kunnen worden aangescherpt wanneer er het om in beeld te krijgen wat in de verschillende inzicht is in het sanitatie- en energiesysteem. In de 17 HANDBOEK CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING SAMENWERKING & BELEID CASUS: MANIFEST CIRCULAIR BUIKSLOTERHAM Samen met ontwikkelaars, water- en energiebedrijven, inwoners, kennisinstellingen, adviesbureaus en de gemeente wordt er al een aantal jaar gewerkt een een Circulair Buiksloterham in Amsterdam. Door vroeg in het proces met deze brede groep stakeholders samen te zitten is deze ontwikkeling vanuit circulariteit gestart. Er is gezamenlijk, met alle partijen, een handtekening gezet onder het Manifest Circulair Buiksloterham in 2015. De afgelopen jaren is dit verder gebracht en in 2020 tot een investeringsnota gebracht. In Buiksloterham zijn onder meer circulaire broekplaats de Ceuvel, de duurzame drijvende stadswijk Schoonschip (inclusief smartgrid), aansluiting op circulaire sanitatie van Waternet en verschillende deelsystemen rond mobiliteit opgezet. 18 HANDBOEK CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING CIRCULAIRE ECONOMIE HOOFDSTUK 3 Circulaire gebiedsontwikkeling Het proces Huidige staatanalyse Doelen stellen Interventies Implementatie Monitoring 19 HANDBOEK CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING HET PROCES CIRCULAIRE UITGANGSPUNTEN EN ONTWERPPRINCIPES Om een circulair gebied te realiseren helpt een Het gebruik van secundaire en biobased materialen water) binnen en buiten het gebied maar ook besluitvormingshiërarchie om circulaire kansen zo wordt gestimuleerd. tussen gebruikers in het gebied, bijvoorbeeld via effectief mogelijk aan te grijpen. Het achterliggende Het gebruik van materialen met een lage milieu- marktplaatsen (digitaal of fysiek). idee is dat het het meest circulair is om minder te impact wordt geprioriteerd. Flexibiliteit in gridstructuur en kavelindeling gebruiken: begin met reductie van grondstoffengebruik Om onderhoud, hergebruik en recycling mogelijk te waardoor de multicycliciteit van het gebied wordt bij de bron. Zoek vervolgens naar manieren om maken wordt ingezet op materiaalmanagement via geborgd, bijvoorbeeld via indelingsflexibiliteit bestaande stromen optimaal te benutten, en kijk dan bijvoorbeeld een materialenpaspoort. van ruimtes in (verzamel)gebouwen, demontabel naar eventuele duurzame en circulaire alternatieven bouwen, intensief ruimtegebruik en meervoudig en zoek als laatste naar manieren om grondstoffen en ruimtegebruik. energie betere te managen. Uit deze redenatie zijn een Op gebiedsniveau wordt, o.a. door het ontwerp van de openbare ruimte en infrastructuur, ingezet op de Digitalisering van beheer en gebruik door het aantal ontwerpprincipes op te stellen voor circulaire volgende uitgangspunten: beheren van materialen en stromen bijvoorbeeld gebouwen en het gebied als geheel. Op gebouwniveau via smart grids of gezamenlijk inkoopbeleid en worden de volgende ontwerpprincipes gehanteerd: het minimaliseren van water- en energiegebruik. Het creëren van ruimte voor het collectiviseren Materialen worden op zo’n manier toegepast dat van maatregelen op gebiedsniveau, zoals ze over meerdere levenscycli kunnen worden vergaderen, horeca, sporten of mobiliteit en het gerecycled op een zo hoog mogelijk niveau zonder te uitwisselen van stromen (materialen, energie, verdwijnen in het milieu. 1. Reductie kan worden gekeken naar de mogelijkheid om bronnen. Middelen die lokaal geproduceerd De makkelijkste manier om impact van lokale uitwisseling van reststromen te realiseren. worden hebben hierbij de voorkeur, omdat grondstoffenwinning en -productie te Als er bijvoorbeeld restwarmte geproduceerd de impact hiervan doorgaans lager is en de voorkomen is om minder te produceren. Het wordt in een gebouw, is het ideaal om deze op efficiëntie hoger omdat er geen transport of is bijvoorbeeld belangrijk om een systeem te vangen en ter plekke opnieuw in te zetten. grote infrastructurele investeringen nodig te ontwerpen waarbij een lage vraag naar Met name lokaal beschikbare middelen (zoals zijn. In de keuze voor lokaal moet de impact energie en grondstoffen centraal staat. Het regenwater of warmte van lokale waterbronnen), en efficiëntie echter leidend zijn. is wel belangrijk om op te merken dat er en grondstoffen waarvan men weet dat ze nooit naar gestreefd wordt om de vraag naar tijdens de sloop van nabije gebouwen vrijkomen, 4. Management grondstoffen zo te verminderen dat het een zijn belangrijk om mee te nemen in deze Het is belangrijk om feedback te krijgen over bedreiging wordt voor menselijk comfort of de ontwerpstap. hoe het systeem werkt om het optimaal te kwaliteit van leven. laten functioneren. Dit omvat de creatie van 3. Productie en inkoop transparante data en een informatienetwerk Zodra synergieën uitgeput raken, kan de om een efficiënt en goed functionerend 2. Synergie resterende functionele vraag geleverd systeem mogelijk te maken. Deze vorm van Zodra de grondstoffenvraag en daaraan worden door gebruik te maken van schone, feedback maakt gedragsverandering en gerelateerde effecten maximaal verlaagd zijn, hernieuwbare, of anderszins ecologisch gunstige technologische aanpassingen mogelijk. 20 HANDBOEK CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING HET PROCES CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING: EEN NIEUWE MANIER VAN ONTWERPEN Om de principes van de circulaire economie te planologen om te kunnen plannen en ontwerpen aan integreren in het ruimtelijk ordeningsproces moeten de hand van de materiaalstromen in het gebied. Zo planologen en stedenbouwkundigen actief gaan kunnen ze kringloopsluiting proactief meenemen in plannen en ontwerpen met materiaal-, energie- en de ruimtelijke plannen en het programma van een waterstromen. Hiervoor is inzicht nodig in deze wijk. Er kunnen keuzes worden gemaakt waardoor stromen in een gebied, en de manier waarop deze de ecologische impact van een project afneemt, worden beïnvloed door het ruimtelijk programma, door bijvoorbeeld andere materialen te gebruiken of de infrastructuur en de ontwikkelingen (sloop, bouw- en sloopprojecten op elkaar af te stemmen nieuwbouw, transformaties).Daarnaast is een waardoor grondstoffenuitwisseling mogelijk wordt. inpassing van verschillende planningsinstrumenten De impactreductie kan bij deze concrete oplossing ten behoeve van circulaire gebiedsontwikkeling in vaak ook gekwantificeerd worden, waardoor het gat bestaande processen noodzakelijk. tussen een lineair business-as-usual scenario en een circulaire variant zichtbaar wordt. GRONDSTOFSTROOMANALYSE: INZICHT IN STROMEN CIRCULARITEIT IN HET RUIMTELIJK Op basis van bestaande programmering en ORDENINGSPROCES toekomstige plannen kunnen materiaal-, energie- Om te kijken hoe circulaire gebiedsontwikkeling en waterstromen worden voorspeld. Door een binnen bestaande ruimtelijk-ordeningsprocessen voorspelling te maken van de hoeveelheid haar plaats kan vinden, kijken we naar de en type gebouwen die er in een gebied zullen verschillende fases van planning en stedenbouw, worden gebouwd en gesloopt, kan bijvoorbeeld en de informatie die nodig is in ieder van deze een inschatting worden gemaakt hoeveel fases om ook vanuit het oogpunt van circulariteit bouwmaterialen hierbij nodig zijn of juist vrijkomen. en kringloopsluiting een optimale besluitvorming Daarnaast kan op basis van bestaande en te faciliteren. In het figuur op de volgende pagina toekomstige programmering ook worden geschat is te zien hoe circulariteit in verschillende fases hoeveel energie en water er tijdens de gebruiksfase van het ruimtelijk ordeningsproces kan worden van deze gebouwen zal worden geconsumeerd. geïntegreerd. Voor iedere fase zijn bovendien Aan al deze materiaalstromen kan, net als aan de suggesties gedaan voor planningsinstrumenten energieconsumptie, ook een ecologische impact die kunnen worden gebruikt ten behoeve van het worden toegekend. Deze analyse geeft een extra planningsproces. circulaire laag bovenop een traditionele ruimtelijke analyse, en biedt handvatten aan stedenbouwers en 21 HANDBOEK CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING CIRCULAIRE GEBIEDSONTWIKKELING INTEGRATIE IN HET GEBIEDSONTWIKKELINGSPROCESA Fase 1: Fase 2: Fase 3: Fase 4: VERKENNING HAALBAARH