Filipino Language Skills: Linguistic, Pragmatic and Discourse Competencies PDF

ARALIN 9 – nag-uugnay sa panuring at salitang tinuturingan (i.e. na, -ng) A. Ano ang Kakayahang Lingguwistiko?...

ARALIN 9 – nag-uugnay sa panuring at salitang tinuturingan (i.e. na, -ng) A. Ano ang Kakayahang Lingguwistiko?  Pang-ukol Kakayahang Lingguwistiko – nag-uugnay sa isang pangngalan sa iba – abilidad ng isang tao na makabuo at makaunawa ng pang salita (i.e. sa, ng) maayos at makabuluhang pangungusap b. Mga Pananda – iba sa wika ng bata dahil sa kakayahang  Pantukoy komunikatibo nito – laging nangunguna sa – ayon kay Chomsky (1965), ito ay isang ideyal na pangngalan/panghalip (i.e. si, ang, ang mga) sistema ng di-malay o likas na kaalaman ng tao  Pangawing/Pangawil hinggil sa gramatika na nagbibigay ng kapasidad na – nagkakawing ng paksa/simuno at gumamit at makaunawa ng wika panaguri (i.e. ay) – iba sa lingguwistikong pagtatanghal 2014 Edisyon ng Ortograpiyang Pambansa Kakayahang Komunikatibo – inilathala ng Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) – ayon kay Hymes (1972), ito ay abilidad sa angkop na paggamit ng mga pangungusap batay sa hinihingi ng MGA TUNTUNIN SA PAGBAYBAY NA PASALITA AT isang interaksiyong sosyal PASULAT Noam Chomsky 1. Pasalitang Pagbaybay – paletra ang pasalitang pagbaybay sa wikang – isang lingguwistiko Filipino na nakaayon sa tunog-Ingles ng mga titik, Lingguwistikong Pagtatanghal/Linguistic Performance maliban sa Ñ na tunog-Espanyol – aplikasyon ng sistema ng kaalaman sa pagsusulat o pagsasalita PASULAT PASALITA it /ay-ti/ – kaiba sa kakayahang lingguwistiko dahil ito ay PANTIG pag /pi-ey-dyi/ maaaring kapalooban ng mga interperensiya o sagabal kon /key-o-en/ trans /ti-ar-ey-en-es/ Hal. Pagkautal ng isang tagapagsalita habang nagbibigay PASULAT PASALITA ng talumpati bansa /bi-ey-en-es-ey/ B. Kakayahang Lingguwistiko sa Wikang Pilipino SALITA plato /pi-el-ey-ti-o/ Fajilan /kapital ef-ey-dyey-ay-el-ey-di/ MGA PANGKAT NG 10 BAHAGI NG PANANALITA SA Jihad /kapital dyey-ay-eyts-ey-di/ MAKABAGONG GRAMATIKA NINA SANTIAGO (1977) AT TIANGCO (2003) PASULAT PASALITA 1. Mga Salitang Pangnilalaman MWSS /kapital em- kapital dobolyu- kapital es- kapital es/ a. Mga Nominal ASEAN /kapital ey- kapital es- kapital ey-  Pangalan AKRONI kapital en/ – pangalan ng tao, hayop, bagay, pook, M PAGASA /kapital pi- kapital ey- kapital dyi- kapital ey- kapital es- kapital ey/ katangian, pangyayari, atbp. /kapital eyts- kapital ay- kapital vi/ HIV  Panghalip – pamalit/panghalili sa pangngalan b. Pandiwa PASULAT PASALITA – kilos/nagbibigay-buhay sa pangkat ng mga Bb. /kapital bi-bi tuldok/ salita DAGLAT G. /kapital dyi tuldok/ c. Mga Panuring Gng. /kapital dyi-en-dyi tuldok/  Pang-uri Dr. /kapital dyi-ar tuldok/ – nagbibigay-turing/naglalarawan sa pangngalan/panghalip  Pang-abay PASULAT PASALITA – nagbibigay-turing/naglalarawan sa MLQ /kapital em-kapital el-kapital kyu/ pandiwa, pang-uri at kapuwa pang-abay TKO /kapital ti-kapital key-kapital o/ 2. Mga Salitang Pangkayarian INISYAL KKK /kapital key- kapital key- kapital key/ a. Mga Pang-ugnay MRT /kapital em-kapital ar- kapital ti/  Pangatnig UCC /kapital yu- kapital si- kapital si/ – nag-uugnay ng dalawang salita, parirala, o sugnay (i.e. at, pati, ni, subalit, ngunit)  Pang-angkop  araw-araw daw PASULAT PASALITA b. Paggamit ng “ng” at “nang” SIMBOLONG Fe /kapital ef-i/ MGA TIYAK NA PAGGAMIT NG NANG (maliban PANG-AGHAM/ kg. /key-dyi tuldok/ dito “ng” ang kailangan gamitin) PANGMATEMATIKA H2O /kapital eyts-tu-  kasingkahulugan ng noong kapital o/ V /kapital vi/ Hal. Nang dumating ang mga Amerikano sa 2. Pasulat na Pagbaybay Pilipinas, kaagad silang nagpatayo ng mga MGA TUNTUNIN SA PAGBAYBAY NG MGA SALITA SA paaralan. PAGGAMIT NG WALONG DAGDAG NA TITIK (c, f, j, ñ, q, v, x, z)  kasingkahulugan ng upang/para a. Pagpapanatili ng mga kahawig na tunog sa pagsulat ng mga salita mula sa mga katutubong Hal. wika sa Pilipinas Ikinulong ni Ana ang aso nang hindi na ito makakagat pa. Hal. palavvun (Ibanag) bugtong  katumbas ng pinagsamang na at ng kazzing (Itawes) kambing jambangán (Tausug) halaman Hal. safot (Ibaloy) sapot ng gagamba Malapit nang makauwi ang kaniyang tatay masjid (Tausug, Mēranaw) gusaling sambahan mula sa Saudi Arabia. ng mga Muslim  pagtukoy sa pang-abay na pamaraan at b. Mga bagong hiram na salita sa mga wikang pang-abay na panggaano banyaga maliban sa mga dating hiram na salitang lumaganap na sa baybay Hal. Iniabot nang palihim ni Carl ang liham kay Hal. Christine. selfie Tumaas nang sobra ang presyo ng langis. digital detox  pang-angkop ng inuulit na salita c. Mga pangngalang pantangi na hiram sa wikang banyaga, katawagang siyentipiko at teknikal, at Hal. mga salitang mahirap na dagliang ireispel Pabilis nang pabilis ang ikot ng elisi ng eroplano. Hal. Jason c. Wastong gamit ng gitling Mexico  sa inuulit na salita, ganap man o hindi Nueva Viscaya zeitergeist Hal. quorum araw-araw valence gabi-gabi cauliflower para-paraan bouquet Flores de Mayo  sa isahang pantig na tunog o onomatopeya IBA PANG TUNTUNIN SA PAGBAYBAY NG MGA Hal. SALITA tik-tak a. Pagpapalit ng D tungo sa R brum-brum – napapalitan ang R kung ang sinusundan nitong salita ay nagtatapos sa patinig o  sa paghihiwalay ng katinig at patinig malapatinig na W at Y – nanatili ang D kung ang sinusundang salita Hal. ay nagtatapos sa –ra, -ri, -raw, o -ray pag-aaral mag-asawa Hal.  sa paghihiwalay sa sinundang pangngalang malaya rin pantangi mababaw raw aalis din Hal. malalim daw pa-Marikina maari din maka-Pilipino  – ginagamit sa pakikipag-ugnayan sa mga  sa paghihiwalay sa sinundang banyagang nakatatanda at may awtoridad salita na nasa orihinal na baybay Hal. Hal. mag-compute pa-encode Magandang araw po! Kamusta po kayo?  sa pantig na may kakaibang bigat sa pagbigkas, particular sa sinaunang Tagalog Impormal na Wika at iba pang wika sa Pilipinas – ginagamit sa mga kaibigan at kapareho ng estado Hal. gab-i mus-ing Hal. lab-ong Uy! Kumusta ka naman?  sa bagong tambalang salita Hal. Taal na Tagapagsalita lipat-bahay amoy-pawis – unang wika – natural lamang o hindi na kailangang pag-isipan ang  sa paghihiwalay ng numero at oras at paggamit ng naaangkop na pahayag ayon sa sitwasyon petsang may ika- at sa pagbilang ng oras na ikinakabit sa alas- Hal. Hal. ika-21 ng tanghali mga tao na Tagalog ang unang wika ika-23 ng Mayo alas-2 ng hapon alas-dos ng hapon Hindi Taal na Tagapagsalita  kasunod ng “de” – ayon kayna Freeman at Freeman (2004), dapat na matutunan kung paano lumikha at umunawa ng wika sa Hal. iba’t ibang sosyolingguwistikong konteksto na may de-lata de-kolor pagsasaalang-alang sa mga salik gaya ng estado ng kausap, layunin ng interaksiyon at itinatakdang  kasunod ng “di” kumbensiyon ng interaksiyon Dell Hymes (1974) Hal. di-mahawakan – isang sosyolingguwistiko di-kalakihan – nilinaw ang mahahalagang salik ng lingguwistikong  apelyido ng babaeng nag-asawa upang interaksyon gamit ang kanyang modelong SPEAKING: maipakita ang orihinal na apelyido noong Setting and Scene: Saana ng pook ng pag- dalaga pa uusap/kaugnayan? Kailan ito nangyari? Hal. Participants: Sinu-sino ang kalahok sa pag- Genoveva Edroza-Matute uusap? Ends: Ano ang pakay, layunin at inaasahang ARALIN 10 bunga ng pag-uusap? A. Ano ang Kakayahang Sosyolingguwistiko? Act Sequence: Paano ang takbo/daloy ng Kakayahang Sosyolingguwistiko pangungusap? – kakayahahang gamitin ang wika nang may Key: Ano ang tono ng pag-uusap? Seryoso ba o naangkop na panlipunang pagpapakahulugan para sa pabiro? isang tiyak na sitwasyong pangkomunikasyon Instrumenalities: Ano ang anyo at estilo ng Pormal na Wika pananalita? Kumbersasyonal ba o may mahigpit na pagsunod sa pamantayang panggramatika?  Norms: Ano ang umiiral na panuntunan sa pag- Madali ang pagturo ng Filipino. uusap at ano ang reaksiyon dito ng mga Interference Phenomenon kalahok? Malaya bang nakapagsasalita ang mga kalahok o nalilimitahan ba ng pagkakataon ayon – lumilikha ng iba pang natatanging varayti ng Filipino sa uri, lahi, kasarian, edad at iba pang salik? Interlanguage/Mental Grammar Genre: Ano ang uri ng sitwasyon/material na ginagamit (i.e. interbyu, panitikan, liham)? – ayon kay Constantino (2002), ito ay isang proseso kung saan nababago ng tagapagsalita ang gramatika sa Etnograpiya ng Komunikasyon pamamagitan ng pagdaragdag, pagbabawas at pagbabago ng alituntunin – ayon kay Hymes, nakapaloob dito ang modelong SPEAKING Hal. Etnograpiya malling – sistematikong pag-aaral sa tao at kultura sa presidentiable pamamagitan ng personal na pagdanas at pakikipag- ugnayan sa mga kalahok sa kanilang natural na senatoriable kapaligiran William Labov B. Pagkilala sa Mga Varayti ng Wika – isang sosyo-sikolohista MGA IPINAPAHIWATIG NG MGA VARAYTI NG WIKA – ayon sa kanya, likas na pangyayari ang pagkakaiba- 1. Pormalidad at Impormalidad ng Sitwasyon iba ng anyo at pagkakaroon ng mga varayti ng isang wika – maaring maging pormal o impormal ang – nagtaguyod ng variability concept pananalita depende kung sino ang kausap 2. Ugnayan ng mga Tagapagsalita ARALIN 11 – may pagkakapareho sa paraan ng pagsasalita A. Ano ang Kakayahang Pragmatiko? gaya ng mga magkakaibigan 3. Pagkakakilanlang Etniko at Pagkakapaloob sa Isang Pragmatiko Pangkat – gumagamit ng local na wika at/o diyalekto sa – ayon kina Lightbrown at Spada (2006), ito ay kausap na nagmula sa kaparehong bayan ng tumutukoy sa pag-aaral sa paggamit ng wika sa isang tagapagsalita particular na konteksto upang magpahayag sa paraang 4. Awtoridad at Ugnayang Pangkapangyarihan diretsahan o may paggalang – tinitiyak ang pormalidad at kaangkupan ng Speech Act salita sa harap ng mga nakatatanda at may awtoridad – paggawa ng mga bagay gamit ang mga salita Panlipunang Penomenon J. L. Austin (1962) – nagkakaroon ng kabuluhan ang anumang – ayon sa kanya, ang pakikipag-usap ay hindi lamang salita/pahayag ng indibidwal kung ito ay nailulugar sa paggamit ng mga salita upang maglarawan ng isang loob ng lipunan at itinatalastas sa kausap o grupo ng karanasan kundi speech act mga tao MGA SANGKAP NG SPEECH ACT Heterogenous 1. Ilocutionary Force – ayon kay Constantino (2002), ito ay ang – sadya/intensiyonal na papel pagkakaroon ng iba’t ibang anyo bunga ng lokasyong pakiusap heograpiko, pandarayuhan, sosyo-ekonomiko, politikal utos at edukasyonal na kaangkinan ng particular na pangako komunidad na gumagamit ng wika 2. Locution Hal. – anyong lingguwistiko Cebuano-Filipino Hal. – walang pag-uulit ng pantig gaya ng Tagalog patanong pasalaysay at hindi rin ginagamit ang panlaping um na hinahalinan ng panlaping ma- 3. Perlocution Hal. – epekto sa tagapakinig Huwag kang magsali sa laro. Hal.  pagtugon sa hiling d. Paralanguage pagbibigay-atensiyon – tono ng tinig at kalidad at bilis ng pagsasalita HALIMBAWA NG SENRYONG GUMAGAMIT NG SPEECH e. Katahimikan/Walang Kibo ACT – lubhang makahulugan na karaniwang Isang customer sa restoran ang nagpahayag sa weyter ginagawa upang mag-isip at paghandaan ang ng ganito: sasabihin o dili kaya ay magparating ng tampo o sama ng loob Mayroon ba kayong tubig na walang yelo? f. Kapaligiran – pinagdarausan ng pakikipag-usap at ng kaayusan nito Illocutionary Force: Paghiling ng kostumer na madalhan – mahihinuha ang intensiyon ng kausap siya ng inuming tubig na walang yelo C. Ang Kagawaiang Pangkomunikasyon ng mga Pilipino Locution: Patanong Kagawiang Pangkomunikasyon Perlocution: Pagsunod ng weyter sa kanyang kahilingan – ito ay nakapaloob sa kakayahang pragmatiko Interlanguage Pragmatics High Context – ayon kay Bardovi-Harlig (1999), ito ay pag-aaral kung paano ang mga hindi taal na tagapagsalita ng – ayon kay Maggay (2002), mataas ang ating particular na wika at nagsisimulang matuto nito ay pagbabahaginan ng mga kahulugan kahit sa umuunlad ang kakayahan sa pagpapahayag ng kanilang pamamagitan ng pahiwatig intensiyon sa pamamagitan ng iba’t ibang speech act Pahiwatig Hal. – pinakalaganap at pinakabuod ng kulturang Di-taal na Tagapagsalita: I think I am not pangkomunikasyon interested in that course. – isang katutubong pamamaraan ng pagpapahayag Taal na Tagapagsalita: I think this other course na di-tuwirang ipinaabot ngunit nababatid at would better meet my needs. nahihiwatigan sa pamamagitan ng matalas na pakikiramdam at matunog na pagbabasa ng mga B. Berbal at Di-Berbal na Komunikasyon himaton o mga verbal na palatandaang kaakibat nito MGA URI NG KOMUNIKASYON MGA SALITANG KAUGNAY NG PAHIWATIG 1. Berbal na Komunikasyon 1. Mga Salitang Di-Tuwirang Pagtukoy/Palihis na – gumagamit ng salita sa anyong pasalita at/o Pagpapatama/Pagpupuntirya pasulat man a. Pahaging 2. Di-berbal na Komunikasyon – mensaheng sinadyang magmintis at – napakalaki na elemento sa pakikipag-usap sa ipinaalingawngaw lamang sa paligid mga taong napapaloob sa sariling kultura Hal. – ayon kay Maggay (2002), bumubuo ito ng tinatayang 70% sa isang karaniwang kumbersasyon b. Padaplis a. Kinesika/Kinesics – mensaheng sadyang lihis sa layuning – kilos/galaw ng katawan matamaan nang bahagya ang kinauukulan nito Hal. Hal. ekspresyon ng mukha galaw ng mata 2. Mga Salitang ang Pinatatamaan ng Mensahe ay kumpas ng mga kamay Hindi ang Kausap Kundi ang Mga Taong Nasa Paligid tindig ng katawan at Nakaririnig ng Usapan a. Parinig b. Proksemika/Proxemics – malawakang ginagamit upang maiparating – oras at distansiya sa pakikipag-usap ang naisasaloob, hindi sa kaharap na kausap c. Pandama/Paghawak/Haptics kundi sa sinumang nakikinig sa paligid – pinakaunang anyo ng komunikasyon Hal. – kadalasang nagsasaad ng positibong emosyon/pakikiramay sa mga hindi magandang b. Pasaring karanasan – mga berbal at di-berbal na pagpaparating ng puna, paratang, at iba pang mensaheng Hal. nakasasakit sa mga nakaririnig na kunwari ay pagtapik sa balikat pagyakap sa kausap labas sa usapan Hal.  2. Kakayahang Retorikal 3. Mga Salitang Kumukuha ng Atensiyon sa – kahusayan ng isang indibidwal na makibahagi Pamamagitan ng Pandama sa kumbersasyon a. Paramdam – kasama dito ang kakayahang unawain ang iba’t – mensaheng ipinaabot ng tao, o maging sa ibang tagapagsalita at makapagbigay ng mga esperitu, sa pamamagitan ng mga ekspresyong pananaw/opinion nararamdaman MGA BATAYANG PANUNTUNAN SA Hal. PAKIKIPAGTALASTASAN NI GRICE (1957) pagdadabog 1. Pagkilala sa Pagpapalitan ng Pahayag pagbagsak ng mga kasangkapan 2. Pakikiisa malakas na pagsara ng pinto – mga panuntunan hinggil sa: kaluskos Kantidad – gawaing impormatibo ang ibinibigay na b. Papansin impormasyon ayon sa hinihingi ng pag-uusap – mensaheng may layuning humingi ng Kalidad atensiyon na kadalasang naipahahayag sa – sikaping maging tapat sa mga pahayag pamamagitan ng kalabisang kumukuha ng – iwasang magsabi ng kasinungalingan o ng pansin anumang walang sapat na batayan Relasyon Hal. – tiyaking angkop at mahalaga ang sasabihin pagtatampo Paraan pagkabalidosa sa panamit at pagkilos – tiyaking maayos, malinaw at hindi lubhang sobra-sobrang pangungulit mahaba ang sasabihin 4. Mga Salitang Nagtataglay ng Kahulugan na ang MGA SANGKAP SA PAGLIKHA SA PAGTAMO NG MATAAS Dating sa Nakaririnig ay Napatatamaan Siya NA KAKAYAHANG DISKORSAL a. Sagasaan – pahayag na lumalagpas sa hangganan sa 1. Kaugnayan pakikipag-usap na karaniwang tinututulan ng – kung paano napagdidikit ang kahulugan ng mga nakikinig bilang isang paalala na maaaring may pangungusap/pahayag sa paraang pasalita/pasulat masaktan Hal. Hal. A: Ang kalat naman dito! Dahan-dahan at baka makasagasa ka. B: Aayusin ko lang ang mga libro. b. Paandaran – kadalasang nakapokus at umiikot sa isang paksa na hindi tuwirang maipahayag subalit 2. Kaisahan paulit-ulit na binabanggit tuwing may – kung paano napagdidikit ang dalawang ideya sa pagkakataon at kadalasang kinaiinisan ng lingguwistikong paraan nakikinig – nakapaloob dito ang paggamit ng mga panghalip (i.e. siya, sila, ito) bilang panghalili sa mga Hal. natukoy na sa simula ng pahayag at pagdaragdag ng Huwag mo akong paandaran. mga kataga, panuring at kumplemento upang pahabain ang mga pangungusap B. Pagpapahaba sa Pangungusap ARALAN 12 MGA PARAAN NG PAGPAPAHABA SA PANGUNGUSAP A. Ano ang Kakayahang Diskorsal? 1. Pagpapahaba sa Pamamagitan ng Kataga Kakayahang Diskorsal – napahahaba ang pangungusap sa pamamagitan – kakayahang umunawa at makapagpahayah sa isang ng mga katagang gaya ng pa, ba, naman, nga, pala, tiyak na wika atbp. Diskurso Hal. May ulam. – ayon sa UP Diksiyonaryong Filipino (2010), ito ay May ulam ba? ang pag-uusap at palitan ng kuro May ulam pa. MGA URI NG KAKAYAHAN DISKORSAL May ulam pa ba? May ulam pa nga pala. 1. Kakayahang Tekstuwal May ulam naman pala. – kahusayan ng isang indibidwal sa pagbasa at pag-unawa ng iba’t ibang teksto 2. Pagpapahaba sa Pamamagitan ng Panuring  – napahahaba ang pangungusap sa tulong ng Regular na umiinom ng gamut ang aking mga panuring na na at ng lola. Naglalako ng turon si Aling Pising tuwing Hal. hapon. Siya ay anak. Siya ay anak na babae. g. Komplimentong Kagamitan Siya ay anak na bunsong babae. – isinasaad ang instrumenting ginamit upang maisakatuparan ang kilos 3. Pagpapahaba sa Pamamagitan ng Komplemento – pinangungunahan ng pariralang “sa – napahahaba ang pangungusap sa pamamagitan pamamagitan ng” at mga panghalili nito ng komplemento o ang bahagi ng panaguri na nagbibigay ng kahulugan sa pandiwa Hal. a. Komplementong Tagaganap Sa pamamagitan ng Internet, – isinasaad ang gumagawa ng kilos napapabilis ang pagkuha ng – pinangungunahan ng panandang ng, ni at impormasyon. panghalip Magkakasundo lamang sila sa pamamagitan mo. Hal. 4. Pagpapahaba sa Pamamagitan ng Pagtatambal Ibinalot ni Jay ang mga tirang pagkain. – napagtatambal ang dalawang payak na Ibinalot niya ang mga tirang pagkain. pangungusap sa pamamagitan ng mga pangatnig na Ibinalot ng kanyang kaibigan ang mga at, ngunit, datapwat, saka, atbp. tirang pagkain. – bumubuo ng tambalang pangungusap c. Komplementong Tagatanggap Hal. – isinasaad kung sino ang nakikinabang sa Nagtratrabaho sa pabrika ang kaniyang tatay at kilos nagtitinda sa palengke ang kanyang nanay. – pinangungunahan ng mga pang-ukol na Matagal siyang mag-aral subalit tiyak naming para sa, para kay at para kina mataas ang kaniyang marka sa pagsusulit. Hal. Naghanda ng regalo si Thea para sa kaniyang kapatid. Bumili ng laruan si Bryan para kay Jave. Nagpaluto ng pansit si Will para kina Eugene at Elyrah. d. Komplementong Ganapan – isinasaad ang pinangyarihan ng kilos – pinangunahan ng panandang sa at mga panghalili nito Hal. Namalagi sila sa evacuation area. Namalagi sila rito. Namalagi sila roon. e. Komplementong Sanhi – isinasaad ang dahilan ng pangyayari o kilos – pinangungunahan ng panandang dahil sa o kay at mga panghalili nito Hal. Nabaon sa utang si Delia dahil sa pagkakalulong sa sugal. Dahil kay Alvin, naparusahan si Michelle. f. Komplementong Layon – isinasaad ang bagay na ipinahayag ng pandiwa – pinangunahan ng panandang ng Hal.