InsThink 10i.pdf

I nsT hinkCREVI ACADEMI EWER  I nsThi nk FI RSTQUARTER gr adet en PREP AREDBY Ga di el lPacl i bar Abbigai lAndoque KayeTula uan AppleBasiuan...

I nsT hinkCREVI ACADEMI EWER  I nsThi nk FI RSTQUARTER gr adet en PREP AREDBY Ga di el lPacl i bar Abbigai lAndoque KayeTula uan AppleBasiuan g MoniceVinoya Avei a hAdarme RobinGunnacaoJr. Chri stia nAdv i ent o RoxaneMohiuddi n Di lanP er egri n SavannahCorpuz EdMa carubbo YvonneDe l aCruz El is haGa r unay Zyl aSaguibo Adv. Chemistry  ADVANCED CHEMISTRY WRITING & NAMING COMPOUNDS ❖ Atoms – electrically neutral because there is the same number of protons (+) and electrons (-) ❖ Ions – atoms, or groups of atoms,with a charge (positive or negative) They have different numbers of protons and electrons. Only electrons can move, and ions are made by gaining or losing electrons. Anion → A negative ion; has gained electrons → Nonmetals can gain electrons. Ex: F1- [gained one electron (-ide is new ending = fluoride)] O2- [gained two electrons (oxide)] Cation → A positive ion; formed by losing electrons → More protons than electrons. → Metals can lose electrons Ex: K1+ [lost one electron (no name change for positive ions)] Ca2+ [lost two electrons] IONIC CHARGES Group A Elements: ❖ 1A – Lose 1 electron to form 1+ ions ❖ 2A – Loses 2 electrons to form 2+ ions ❖ 3A – Loses 3 electrons to form 3+ ions ❖ 4A – elements rarely form ions (they tend to share) ❖ 5A – Gains 3 electrons to form 3- ions ❖ 6A – Gains 2 electrons to form 2- ions ❖ 7A – Gains 1 electron to form 1- ions ❖ 8A – Stable noble gasses do not form ions! Group B Elements:  ❖ Many transition elements have more than one possible oxidation state: Au+ Hg+ 3+ Au Hg2+ 2+ Fe Cu+ 3+ Fe Cu2+ ❖ Some of the post-transition elements also have more than one possible oxidation state: Sn2+ → Tin (II) Pb2+ → Lead (II) Sn4+ → Tin (IV) Pb4+ → Lead (IV) ❖ Some of the transition metals have only one ionic charge; hence, don’t need to write roman numerals: Ag+ (Silver) Zn2+ (Zinc) Cd2+ (Cadmium) TWO METHODS OF WRITING ➔ Stock system – uses roman numerals in parenthesis to indicate the numerical value ➔ Classical method – uses root word with suffixes (-ous, -ic) NAMING IONS I. CATION ➔ If the charge is always the same (like in the Group A metals) just write the name of the metal. element name + “ion” K+ Potassium Ion Ca2+ Calcium Ion ➔ For transition metals, Indicate their charge as a roman numeral in parentheses after the name of the metal. element name (roman numeral) + “ion” Cu2+ Copper (II) Ion II. ANION ➔ Always the same charge. ➔ Change the monatomic element ending to “–ide” element name “–ide” + “ion” F- Fluoride Ion NAMING BINARY COMPOUNDS I. IONIC COMPOUND ➔ metal + nonmetal ➔ made up of ions that form charged particles when an atom (or group of atoms) gains or loses electrons metal’s name + nonmetal“–ide” KCl Potassium Chloride Li2O Lithium Oxide II. COVALENT COMPOUND ➔ nonmetal + nonmetal ➔ occurs when pairs of electrons are shared by atoms  ➔ add prefixes to both the names of the nonmetals ➔ don’t write “mono-” if there’s only one first element TERNARY COMPOUNDS TERNARY COMPOUNDS → compounds containing three or more elements. I. IONIC COMPOUNDS ➔ A few polyatomic anions are named with an “-ide” suffix Br⁻ Bromide Cl⁻ Chloride CN⁻ Cyanide F⁻ Fluoride II. OXYANIONS ➔ are binary anions in which one element is oxygen. ➔ When a non-metal forms two different oxyanions: ◆ The suffix “-ate” is used to the large number of oxygen atoms Nonmetal + “-ate” ◆ The suffix “-ite” is used to the smaller number of oxygen atom Nonmetal + “-ite” NO₂⁻ Nitrite SO₃²⁻ Sulfite PO₃³⁻ Phosphite NO₃⁻ Nitrate SO₄²⁻ Sulfate PO₄³⁻ Phosphate ◆ The prefix “-per” is used for largest number of oxygen atoms “Per-” + nonmetal + “-ate” ◆ The prefix “-hypo” is for smaller number of oxygen atoms “Hypo-” + nonmetal + “-ite” ClO₂⁻ Chlorite ClO⁻ Hypochlorite MnO₄⁻ Permanganate ClO₃⁻ Chlorate ClO₄⁻ Perchlorate ➔ Oxyanions containing acidic hydrogen: ◆ For oxyanions containing one hydrogen, they are named with the word hydrogen or the prefix “bi-” in the first part of the compound Hydrogen + oxyanion / “bi-” + oxyanion ◆ For oxyanions containing more than one hydrogen, they are named with the greek prefixes before the word hydrogen in the first part of the compound Greek prefixes + hydrogen + oxyanion HCO₃⁻ Hydrogen Carbonate / Bicarbonate HSO₄⁻ Hydrogen Sulfate / Bisulfate H₂PO₄⁻ Dihydrogen Phosphate III. NAMING OF IONIC COMPOUNDS ➔ Ionic compound is named by giving the name of the cation first followed by the name of the anion Metal + oxyanion K⁺ + SO₄²⁻ = K₂SO₄ Potassium Sulfate K⁺ + H₂PO₄ = K H₂PO₄ Potassium Dihydrogen Phosphate Ca²⁺ + NO₃⁻ = Ca(NO₃)₂ Calcium Nitrate IV. NAMING OF HYDRATES ➔ A hydrate is a substance that contains water molecules (H₂O) as part of its crystalline structure. ➔ Hydrates are named by indicating the name of the compound first exclusive of the water followed by the greek prefixes and the name “-hydrate” representing the number of water molecule present compound + greek prefix + “-hydrate” BaCl2 ∙ 2H2O Barium Chloride dihydrate CuSO4 ∙ 5H2O Copper Sulfate pentahydrate Sr (NO3)2 ∙ 6H2O Strontium Nitrate hexahydrate V. NAMING OF ACIDS ➔ Produces Hydrogen ➔ We have two types of acids: Binary Acid and Oxyacid ➔ Binary Acid: contains two element and one of them is hydrogen ◆ Use “Hydro-” as the prefix, then add the stem name and an “-ic” ending. “Hydro-” + stem name + “-ic” + acid Formula Compound name Acid name HCl (aq) Hydrogen Chloride Hydrochloric Acid HF(aq) Hydrogen Fluoride Hydrofluoric Acid ➔ Oxyacids: contains hydrogen and oxyanion ◆ If the oxyanion’s name ends in “-ite,” the suffix “-ous” is attached to the root of the anion name and the word “acid” on the last. Oxyanion(-ite) + “-ous” + acid ◆ If the name of the oxyanion ends in “-ate,” the suffix “-ic” is attached to the root of the anion name and the word “acid” on the last. Oxyanion(-ate) + “-ic” + acid H2CO3 (aq) Carbonic Acid from CO32- Carbonate HNO3 (aq) Nitric Acid from NO3- Nitrate HNO2 (aq) Nitrous Acid from NO2- Nitrite H2SO4 (aq) Sulfuric Acid from SO42- Sulfate H2SO3 (aq) Sulfurous Acid from SO32- Sulfite VI. NAMING OF BASES ➔ Bases contain the hydroxyl group -OH in combination with a metal ion.  ➔ Name the metal ion followed by the word hydroxide Metal ion + Hydroxide NaOH Sodium Hydroxide Ba (OH)2 Barium Hydroxide Cu (OH)3 Copper (III) Hydroxide or Cupric Hydroxide EVIDENCES OF CHEMICAL CHANGE CHEMICAL REACTION → a process in which one or more substances, also called reactants, are converted to one or more different substances, known as products. Physical Change → does not produce a new kind of substance but simply results in another form of the same substance Chemical Change → involves the transformation of materials into another kind of substance EVIDENCES THAT A CHEMICAL CHANGE IS TAKING PLACE Gas Bubbles Appear → Gas bubbles appear after a chemical reaction has occurred and the mixture becomes saturated with gas. → The chemical change that creates the gas is completed after the bubbles leave the mixture. Formation of Precipitate → A precipitate is a white solid formed when two liquids are combined and then react. → It is a different substance to either of the reactants and does not dissolve in the reaction mixture. → It may either sink to the bottom or remain suspended within the solution and this makes the mixture cloudy. Energy Change Temperature: Chemical reactions that tend to bond-breaking tend to absorb energy from the surroundings, making the surroundings cooler. ○ Chemical reactions that involve making bonds release energy which makes the surrounding hotter. ○ The best example is when a burning fire produces heat. Production of Light: When energy is released due to a chemical change, it sometimes creates a light source.  ○ Tends to occur in combustions such as fire or burning processes. Production of Sound: Cracker on ignition produces sound due to the sudden formation of a large amount of gas due to chemical reactions, such a reaction is called an explosion. Formation of Gas → A gas can be formed when two liquids are combined, or when a solid is combined to a liquid. → The formation of bubbles when two liquids or a solid and liquid are mixed usually indicates that a gas has formed. Color Change → Color changes are commonplace when substances are combined, but one of the identifying factors of a chemical reaction is an unexpected color change. Change in Smell or Taste → Each chemical reaction has a distinct smell or taste. → When the compound changes after the chemical reaction, the taste or smell changes as well. Formation of New Substances → Everything that has been presented previously is due to the presence of a catalyst, a substance that speeds up chemicals. → There must be a reaction before a new material will be produced. → If there is a chemical reaction between substances involved, expect for a new material to be produced. This material does not anymore possess the characteristics of either of the substances before the reaction. TYPES OF CHEMICAL REACTION PARTS OF A CHEMICAL EQUATION Chemical Equations are statements that indicate the reactants and products in a chemical reaction, using the chemical name of the compounds involved. Reactants – substances that are destroyed by the chemical change (bonds break) Products – substances created by the chemical change (new bonds form) Yields (→) – separates the reactant from the products through a certain process Oxidation Numbers – the number of electrons an atom/ion that the molecule has either gained or lost Coefficients – numbers preceding the chemical formula; shows how many many atoms or molecules of the substance are involved in the reaction Subscript – the number of atoms of the element; appears on the bottom left of the symbol The other symbols that are included in a chemical reaction are as follows: (s) = solid (l) = liquid (aq) = aqueous solution (the substance is dissolved in H2O “+” = separates two or more reactants or product Example: Iron (s) + chlorine (g) → iron (III) chloride (s) or ferric chloride This is read as “Solid iron and chlorine gas react (combine) to produce solid iron (III) chloride” Translating Word Equations to Skeleton Equations A skeleton equation uses chemical formulas rather than words to identify the reactants and products of a chemical reaction. NOTE: A skeleton equation is not yet balanced by coefficients. Balancing Chemical Equation An equation for a chemical reaction in which the number of atoms for each element is the same for both the reactants and the products. Process: Identify if the equation is balance by listing down the number of atoms for each elements in both the reactant and the product If it is unbalance, we must add Coefficients either in the product or reactant, or both the product and reactant ○ Inorder to get the total number of atoms in an element, we must multiply the Coefficient to the subscript of that element. Coefficients must start from the lowest number (1) up to the number that will make the equation balanced. Do trial and error. Example: 6Na + Fe₂O₃ → Na₂O + Fe 6 - Na - 2 2- Fe - 1 2-O-1 (it is not balance, so we add coefficients) 6Na + Fe₂O₃ → Na₂O + 2Fe  6 - Na - 2 2- Fe - 1 (2) 2-O-1 (Iron is already balance, but not oxygen and sodium) 6Na + Fe₂O₃ → 3Na₂O + 2Fe 6 - Na - 2 (6) 2- Fe - 1 (2) 2 - O - 1 (2) (the equation is now balanced) 6Na + Fe₂O₃ → 3Na₂O + 2Fe Can be read as… 6 atoms of solid sodium plus 1 formula unit of solid iron (III) oxide yields 3 formula units of solid sodium oxide and 2 atoms of solid iron 6 moles of solid sodium plus 1 mole of solid iron (III) oxide yields 3 moles of solid sodium oxide plus 2 moles of solid iron CHEMICAL REACTION TYPES I. Synthesis / Combination – two or more simple substances (the reactants) combine to form a more complex substance (the product). Types of Synthesis/Combination Reaction ❖ Metal + nonmetal → Binary salt ❖ Nonmetal oxide + Water → Oxyacid Na (s) + Cl2 (g) → 2NaCl (s) SO2 (g) + H2O (l) → H2SO3 (aq) ❖ Metal + Oxygen → Metal oxide ❖ Nonmetal + Oxygen → Nonmetal oxide 4Al (s) + 3O2 (g) → 2Al2O3 (g) S (s) + O2 (g) → SO2(g) ❖ Metal oxide + Water → Metal hydroxide ❖ Metal oxide + nonmetal oxide → Ternary salt CaO (s) + H2O (l) → Ca(OH)2 (s) MgO + SO3 → MgSO4 II. Decomposition Reaction – decomposition of a compound produces two or more elements and/or compounds, wherein the products are always simpler than the reactant Gasses are often produced (H2, N2, O2, CO2, etc.) in the decomposition of covalent compounds. Ionic compounds may be decomposed into pure elements by using electricity (electrolysis). This is how pure metals are obtained from salts. Types of Decomposition Reaction ❖ When oxides are heated, generally, oxygen is CaCO3 (s) → CaO + CO2 given off as one of the products. 2HgO (s) → Hg (s) + O2 (g) ❖ Hydrogen carbonates or bicarbonates when heated yield carbon dioxide, water and a ❖ Some carbonates when heated decompose carbonate salt. to yield carbon dioxide.  2NaHCO3 (s) → Na2CO3 + H20 (g) These compounds, upon application of heat, readily decompose. The + CO2 (g) water is driven off, leaving the anhydrous (without water) salt. ❖ Hydrates are substances that contain one or CuSO4. 5H2O → CuSO4 + 5H2 more molecules of water for each formula unit. III. Single Replacement Reaction – A single uncombined element replaces another element in an ionic compound. There are two reactants and two products. Do all single replacement reactions actually single- occur? Not necessarily replacement reaction, but not Elements with higher activities replace vice-versa elements with lower activities during a Zn + CuSO4 → ZnSO4 + Cu (there is a reaction) Cu + ZnSO4 → CuSO4 + Zn (there is no reaction) IV. Double Replacement Reaction – Parts of two aqueous ionic compounds switch places to form two new compounds. There are two reactants and two products. Not all double replacement reactions actually occur. The reaction occurs if: A solid precipitate is produced A gas is produced Water is produced Types of Decomposition Reaction ❖ A salt and a base Ba(NO3)2(aq) + H2SO4(aq) → Ca(NO3)2 (aq) + 2NaOH (aq) → BaSO4(aq) + 2HNO3(aq) Ca(OH)2 (aq) + NaNO3 (aq) ❖ Metal carbonate and an acid ❖ Two salts (binary + binary; or binary + MgCO3(s) + 2HCl(aq) → MgCl2(aq) ternary ; or ternary + ternary) + H2O(l) + CO2(g) 2KCl (aq) + Pb(NO3)2 (aq) → PbCl2(s) + 2KNO3 (aq) ❖ An acid and a base (also known as neutralization reaction) 2HCl (aq) + Mg(OH)2(s) → MgCl2(aq) ❖ A salt and an acid + 2 H2O(l) V. Combustion Reaction  - All involve oxygen (O2) as a reactant, combining with another substance All combustion reactions are exothermic(accompanied by the release of heat) Complete combustion of a hydrocarbon always produces CO2 and H2O Incomplete combustion of a hydrocarbon will produce CO and possibly C (black carbon soot) as well Any synthesis reaction which involves O2 as a reactant is also considered to be a combustion reaction. CH4 + 2O2 → CO2 + 2H2O (complete combustion) 2Mg + O2 → 2MgO (metal oxide) CH4 + 1.5O2 → CO + 2H2O (incomplete combustion) CH4 + O2 à C → 2H2O (incomplete combustion) Araling Panlipunan Topic 1: Konsepto ng Kontemporaryong Isyu Bago tayo magsimula, ano nga ba ang kontemporaryong isyu? So, yung salitang kontemporaryo, ibig sabihin nito ay mga current events na nakakaapekto sa buhay natin or lipunan. Ito ay mga paksa na nakakabagabag ng tao (troubled). Pwede rin tong mga event na matagal na or nakalipas na pero relevant pa rin. Ang salitang isyu naman ay mga pangyayari, suliranin, o paksa napaguusapan at napagdedebatehan. Tandaan mo na pwede tong magdulot ng positivo o negatibong epekto sa buhay ng tao sa lipunan In summary, ang kontemporaryong isyu ay tumutukoy sa mga bagay na may kaugnayan sa kasalukuyang panahon: Pangyayari Paksa Tema Opinyon Idea Sinasaklaw nito ang lipunan at kultura at may tuwirang ugnayan sa interes at gawi ng mga mamamayan. Maaaring ito’y naganap o umiral sa nakalipas na panahon ngunit nananatiling litaw ang epekto nito sa kasalukuyan. Ito ay pinag-uusapan at nagdudulot ng malawakang epekto na maaaring positibo o negatibo sa buhay ng mga tao sa lipunan. Example: Covid 19 Isa itong kontemporaryong isyu dahil ito ay nangyayari sa kasalukuyan at may malaking epekto sa buhay ng mga tao at maging sa ekonomiya ng ating bansa. Kapansin–pansin ang pagkaabala ng ating bansa at ng buong mundo sa pananalakay ng COVID-19. Binago nito ang pamumuhay nating normal. Ito ang nagdala sa tinatawag nating new normal, kung saan apektado ang lahat ng larangan sa buhay. Napakalawak na kontemporaryong isyu ang pandemic COVID 19. Ito ay maituturing na isyung may maramihang mukha sa dahilang pasok ito sa iba’t ibang uri ang kontemporaryong isyu. Tandaan mo na saklaw ng kontemporaryong isyu ang lahat ng mga paksa na tatalakayin at iyong pag-aaralan mula quarter 1 hanggang 4. 1. Kontemporaryong Isyung Panlipunan - ito ay mga isyu o mahahalagang pangyayari na may malaking epekto sa iba’t ibang sektor ng lipunan tulad ng pamilya, simbahan, paaralan, pamahalaan, at ekonomiya. Halimbawa: pag- aasawa ng mga may parehong kasarian (same sex marriage), terorismo, rasismo, halalan, kahirapan. 2. Kontemporaryong Isyung Pangkalusugan – ito ay mga isyu na may kaugnayan sa kalusugan na maaaring nakabubuti o hindi nakabubuti sa mga tao sa lipunan. Halimbawa: COVID-19, sobrang katabaan, malnutrisyon, Drug Addiction, HIV / AIDS 3. Kontemporaryong Isyung Pangkapaligiran – ay tumutukoy sa mga isyung may kinalaman sa kapaligiran at mga usapin sa pagpapaunlad at tamang paggamit sa ating kalikasan. Halimbawa: global warming, paglindol, baha, bagyo, El Niño, at La Niña 4. Kontemporaryong Pangkalakalan -mga suliraning may kinalaman sa globalisasyon at negosyo, kasama rito ang mga usapin o isyung pang- ekonomiya. Halimbawa: import/export, online shopping, free trade, samahang Pandaigdigan San ka ba makakahanap ng mga Isyu?!!!!?!??! Print Media Halimbawa: komiks, magazine, diyaryo Visual Media Halimbawa: balita, pelikula, dokyumentaryo Online Media Halimbawa: facebook, online blogs, website Eto tandaan mo to sa pag-aaral nito: Una, mahalaga ang pagsusuri ng mga bahagi ng isyu, tulad ng kung saan ito nagsimula, mga naaapektuhan, at mga nakikinabang. Siguraduhin ding ginagamit ang mapagkakatiwalaang sanggunian upang matukoy ang pinagmulan ng impormasyon. Pangalawa, dapat pag-aralan ang mga opinyon mula sa iba’t ibang aspeto tulad ng kapaligiran, ekonomiya, politika, at lipunan. Mahalaga rin na suriin ang mga opinyong dapat isaalang-alang at ang mga posibleng solusyon. Pangatlo, alamin kung paano nagbago ang isyu sa paglipas ng panahon. Maaari bang ito ay bahagi ng mas malaking isyu? Maglaan ng pansariling damdamin o pananaw matapos itong suriin at tukuyin ang mga posibleng solusyon upang maiwasan o malutas ito. Pang-apat, tukuyin ang lawak ng epekto ng isyu—lokal, pambansa, o pandaigdigan. Alamin din ang mga hakbang na ginagawa ng iba't ibang sektor upang malutas ito, mula sa mga mamamayan, gobyerno, at iba pang mga grupo. Panghuli, mahalagang tukuyin kung sino ang mga dapat kumilos at kung paano mahihikayat ang iba na tumulong sa pagtugon sa isyu. Dapat malinaw ang mga responsibilidad ng mga kasangkot sa pagsugpo sa mga negatibong epekto ng isyu. Isang halimbawa nito ay ang isyu ng kahirapan sa Pilipinas, kung saan marami pa rin ang nasa poverty line. Sa kabila ng mga hakbang tulad ng 4Ps program, patuloy ang mga hamon gaya ng unemployment at kontraktwalisasyon. Dapat suriin ang mga polisiya at mga aksyon upang mas maging epektibo ang mga ito sa pagtulong sa mga mamamayan. Kahalagahan ng Pag-aaral sa mga Kontemporaryong Isyu Ngayon, iyong tunguhin ang kahalagahan ng pag-aaral sa kontemporaryong isyu. Ang sumusunod ay mga nalikom na kaisipan mula sa mga nabasa, narinig, at naibahagi ng mga dalubhasa o ng mga mismong may karanasan sa isang pangyayari, suliranin, opinyon, o ideya. Aralin ang mga ito at pansinin kung humahawig sa iyong karanasan. 1. Bilang isang mag-aaral, ang kaalaman mo sa mga kontemporaryong isyu ang magiging daan upang maging mulat sa mga nangyayari sa iyong kapaligiran. Isang paraan din ito upang iyong matanto na may bahagi kang dapat gampanan sa lipunang iyong kinabibilangan. 2. Sa pag-aaral ng kontemporaryong isyu, matututo kang tumimbang ng mga sitwasyon. Natutukoy ang kabutihan at di kabutihan nito. 3. Ang kaalaman sa kontemporaryong isyu ang lilinang sa iyong kasanayan sa pagbasa at pag-unawa gamit ang iba’t ibang paraan ng pamamahayag. Nahahasa rin ang iyong kasanayang pangwika, panggramatika, at iba pang mabisang kasanayang magpabatid ng kaisipan. 4. Napauunlad din ang iyong kakayahang mag-isip sa mga hakbangin, kakayahang magplano, at magsagawa ng mga programang makalulutas sa mga suliranin. 5. Napalalawak ang kaisipan kapag maalam sa mga impormasyon, ideolohiya, kasaysayan, pagkakaiba ng kultura, at iba pang mahahalagang kaganapang may kinalaman sa partisipasyon at pagpapasya. 6. Ang pag-aaral sa mga kontemporaryong isyu ay nagpapatalas ng kaisipan at matanto ang angkop, handa, at agarang pagkilos o pagtugon sa dala nitong hamon. 7. Napalalawak din ang kakayahang pagpapahalaga sa mga tuwiran at di tuwirang ambag ng pangyayari, suliranin, o anumang isyu. 8. Potensyal na pagkakataon ito upang maging mapanuri at mapagtugon na kabahagi sa pagbuo ng lipunang mulat at matalinong tumutugon sa mga hamon ng kontemporaryong isyu. Topic 2: Mga Isyung Pangkapaligiran Mahahati tong topic na to sa tatlo, (1) Solid Waste (2) Pagkasira ng mga Likas na Yaman (3) Climate Change. (1) Solid Waste Ang Republic Act No. 9003 o Solid Waste Management Act of 2000 ay naglalarawan ng solid waste bilang mga basurang itinatapon mula sa kabahayan, negosyo, institusyon, industriya, lansangan, konstruksyon, at sektor ng agrikultura, na hindi delikado o nakakalason. Ayon sa National Solid Waste Management Status Report (2008-2018), karamihan ng basura o municipal solid waste (MSW) ay galing sa mga tahanan (56.7%), tulad ng tirang pagkain, balat ng gulay at prutas, at mga damo o dahon mula sa hardin. Sa mga basurang ito, 52.31% ay biodegradable, tulad ng kitchen waste at yard waste, habang 27.78% naman ay recyclable tulad ng papel, plastik, bakal, bote, at salamin. May mga problema sa solid waste management dahil sa kakulangan ng disiplina sa tamang pagtatapon ng basura. Marami ang nagtatapon ng basura sa mga ilog, kalsada, at bakanteng lote, na nagiging sanhi ng pagbaha at pagdami ng insekto na nagdudulot ng sakit. Dagdag pa rito, maraming tao ang hindi nagbubukod ng kanilang basura, na nagpapahirap sa pamamahala ng mga ito. Kung mahigpit lamang ipinatutupad ang "no segregation, no collection policy," mas madali sana ang pag-handle ng mga basura. Ang hindi tamang pagtatapon ng basura ay masama sa kalusugan at kapaligiran. Ang mga taong nakatira malapit sa dumpsite ay maaaring magkasakit dahil sa mga insektong nagmumula sa mga basura, at ang katas ng basura o leachate ay maaaring makontamina ang tubig. Ang methane gas mula sa dumpsites ay nakakapinsala rin sa kalusugan at nagdudulot ng global warming. Paglutas sa Suliranin ng Solid Waste Pamamahala ng Basura sa Pilipinas Ang pamamahala ng basura (waste management) ay tumutukoy sa wastong pagkuha, paglilipat, pagtatapon o paggamit, at pagsubaybay ng basura ng mga tao. Isinasagawa ito upang mapangasiwaan nang maayos ang mga basura para maiwasan ang masasamang epekto nito sa kalusugan at kapaligiran. Noong Enero 26, 2001 naging ganap na batas ang Republic Act 9003 na kilala bilang Ecological Solid Waste Management Act of 2000. Nakasaad sa batas na ito ang mga alituntunin sa wastong pamamahala ng basura at pagpapatupad ng mga programang nakatuon sa pakikiisa ng bawat mamamayan upang mabawasan ang basurang itinatapon. Ilan sa mga nilalaman ng batas na ito ay ang sumusunod: Pagtatatag ng National Solid Waste Management Commission at ng National Ecology Center Pagtatatag ng Materials Recovery Facility Pagsasaayos ng mga tapunan ng basura Ang National Solid Waste Management Commission ang nangangasiwa sa pagpapatupad ng mga plano sa pamamahala ng mga basura o ang tinatawag na Solid Waste Management (SWM) Plan. Ito ay binubuo ng 14 na ahensya mula sa pamahalaan sa pangunguna ng Department of Environment and Natural Resources (DENR) at 3 naman mula sa pribadong sektor. Bukod sa DENR, ang sumusunod ay ang mga ahensya ng pamahalaan na bumubuo sa NSWMC: Department of Science and Technology (DOST) Department of Public Works and Highways (DPWH) Department of Health (DOH) Department of Trade and Industry (DTI) Department of Agriculture (DA) Department of Interior and Local Government (DILG) Philippine Information Agency (PIA) Metro Manila Development Authority (MMDA)  Technical Education and Skills Development Authority (TESDA) Liga ng mga Lalawigan Liga ng mga Lungsod Liga ng mga Munisipyo Liga ng mga Barangay Ang pribadong sektor ay kinakatawan naman ng sumusunod: Recycling Industry Plastic Industry Non-Government Organization Ang Materials Recovery Facility (MRF) ay ang pinaglalagyan ng mga nakolektang nabubulok na basura upang gawing compost o pataba ng lupa. Dito rin pansamantalang inilalagak ang mga balik-gamit (recyclables) na bagay tulad ng bote, plastic, papel, lata, at iba pa. Isinasagawa rin dito ang pagbubukod ng mga basurang nakolekta mula sa pinagmulan. Upang maayos ang pagpapatupad ng waste segregation at resource recovery,kinakailangang maisagawa ang sumusunod: Pagbubukod sa mga basurang nabubulok, balik-gamit, special wastes at latak, o tirang basura. Dapat magkakahiwalay ang kanilang lalagyan. Pagsunod sa iskedyul ng pangongolekta ng basura  Pagkakaroon ng Materials Recovery Facility (MRF) Kung may mga special waste o recyclable dapat alam kung saan ito dadalhin o puwedeng ibenta. Sa seksyon 48 ng batas na ito, nakasaad na ipinagbabawal ang pagtatapon o pagtatambak ng anumang uri ng basura sa mga pampublikong lugar. Kabilang sa mga pampublikong lugar ay mga daan, bangketa, bakanteng lote, kanal, estero, at parke, harapan ng establisimiyento, maging sa baybay- ilog at baybay-dagat. Bukod dito, marami pang ipinagbabawal ang batas na ito, ilan sa mga ito ay ang sumusunod: Pagsusunog ng basura Pagpapakolekta o pagpayag sa pagkolekta ng hindi pinaghiwa-hiwalay na basura Pagtatambak/pagbabaon ng mga basura sa mga lugar na binabaha Walang paalam na pagkuha ng recyclables na may nakatalagang mangongolekta. (2) Pagkasira ng mga Likas na Yaman Sagana ang Pilipinas sa likas na yaman. Malaki ang pakinabang na nakukuha ng ating bansa mula rito. Maraming Pilipino ang kumikita mula sa direktang paggamit ng mga likas na yaman tulad ng pagtatanim at pangingisda. Ito rin ang pinagmumulan ng mga hilaw na materyales na ginagamit sa pagbuo ng mga produkto sa iba’t ibang pagawaan o pabrika. Sa kabila ng pakinabang na nakukuha mula sa mga likas na yaman, patuloy itong nasisira at nauubos dahil sa mapang-abusong paggamit dito. Ang pagtaas ng demand dahil sa lumalaking populasyon, hindi epektibong pagpapatupad ng mga programa at batas para sa pangangalaga sa kalikasan, at mga natural na kalamidad ay banta rin sa likas na yaman. 1. Deforestation Ayon sa lathalain na inilabas ng Senado ng Pilipinas na pinamagatang Philippine Forests At a Glance noong 2015, ang kagubatan ng Pilipinas ay sumasaklaw ng mahigit sa kalahati (57%) ng kabuoang kalupaan ng bansa noong 1934. Noong 2010, ito ay nabawasan at naging 23% o mga 6.8 milyong ektarya na lamang. Ang datos na ito ay nakababahala dahil ipinapakita nito na napakabilis ang pagkaubos ng ating kagubatan. Ang kagubatan ay isa sa pinakamahalagang pinagkukunang –yaman ng bansa. Hindi lamang ito nagsisilbing tahanan ng iba’t ibang uri ng hayop kundi nagbibigay rin ito ng kabuhayan sa mga tao. Nakatutulong din ito upang maiwasan ang pagguho ng lupa, at nagsisilbing proteksyon sa mga water sheds. Bukod sa mga ito, nakatutulong din ang mga kagubatan sa mitigasyon ng climate change. Sa kabila ng mga pakinabang na nakukuha mula sa mga kagubatan ay patuloy pa rin ang deporestasyon o pagkaubos nito. Ayon sa Food and Agriculture (FAO), ang deporestasyon ay ang pangmatagalan at permanenteng pagkasira ng kagubatan dulot ng iba’t ibang gawain ng tao. Halimbawa ng gawaing ito ay ang illegal na pagtotroso, illegal na pagmimina, migrasyon, mabilis na paglaki ng populasyon at fuel harvesting. Ang pagkaubos o pagkasira ng kagubatan ay may malaking epekto hindi lamang sa forest ecosystem kundi pati na rin sa iba pang ecosystem na may kaugnayan dito. Dahil sa pagkasira ng kagubatan, naging mas madalas ang mga pagbaha at pagguho ng mga bundok. Iniaanod ang mga lupa mula sa pagguho patungo sa mga daan, kabahayan, bukirin at sa iba’t ibang anyong tubig. Ang paglala ng mga suliraning dulot ng climate change ay iniuugnay rin sa deporestasyon dahil sa epekto nito sa carbon cycle. Tumitindi ang init na nararanasan dahil wala nang punong nagbabalanse sa lamig at init. Ang mga mahihirap na umaasa sa kagubatan ang higit na apektado ng deforestation. Ang patuloy na pagliit ng forest cover ay nagpapaliit din sa pinagkukunan nila ng kabuhayan Mga Programa at Pagkilos Upang Mapangalagaan ang Yamang Likas Dahil sa patuloy na pagkasira ng kagubatan at iba pang mga pinangkukunang-yaman, maraming batas ang ginawa upang matuldukan na ang mga ito. Maraming batas ang pinagtibay sa iba’t ibang panahon na may layuningpangalagaan ang likas na yaman ng ating bansa. Ilan sa mga ito ay ang sumusunod: 2. Pagmimina o Mining Ang pagmimina o mining ay ang gawain kung saan ang iba’t ibang mineral tulad ng metal, di-metal, at enerhiyang mineral ay kinukuha at pinoproseso upang gawing tapos na produkto. Maraming minahan sa Pilipinas. Sa mga key biodiversity areas tulad ng Palawan, Mindoro, Sierra Madre, at Mindanao matatagpuan ang 23 malalaking minahan sa bansa ayon sa 4th Philippine National Report to the Convention on Biological Diversity (2009). Sa kabila ng mga benepisyong nakukuha mula sa pagmimina ay marami itong masamang dulot sa kalikasan. Ang mga ilog, lawa, at iba pang anyong tubig ay nakokontamina at nalalason. Dahil sa kemikal na kumakalat sa mga ilog, nagkakaroon ng mga fishkill, katulad ng nangyari sa Leyte na sumira sa kabuhayanng mga mangingisda. Ang mga minahan sa mga lugar na may mataas na banta ng pagguho ay nagdudulot ng trahedya. Marami nang mga minahan ang gumuho na naging dahilan ng pagkamatay ng marami. Ang mga inabandonang minahan naman ay nagdudulot pa rin ng banta ng pagguho dahil nanatili pa rin itong nakatiwangwang at hindi naaayos. Mga Batas Tungkol sa Pagmimina Dahil sa hindi mabuting epekto ng pagmimina, nagpatupad ng mga batas para maiwasan ang mga ito. Philippine Mining Act Ito ay naisabatas noong 1995 upang makapagbigay ng makabuluhang panlipunan at pangkapaligirang kaligtasan mula sa pagmimina kasama ang obligasyon ng mga industriyang nagsasagawa nito. Ang batas na ito ay nilikha upang masubaybayan ang operasyon ng pagmimina sa buong bansa kasabay ng pangangalaga sa kalikasan.  Executive Order No. 79 Ipinatupad ito upang mapagtibay ang proteksiyong pangkapaligiran, masuportahan ang responsableng pagmimina, at makapagbigay ng karampatang revenue-sharing scheme kasabay ng paglago ng industriya ng pagmimina. Philippine Mineral Resources Act of 2012 Layunin nitong ayusin ang mga makatuwirang pananaliksik sa pagmimina, at masubaybayan ang paggamit ng mga yamang mineral. Tinitiyak nito ang pantay- pantay na benepisyong maibibigay ng pagmimina sa estado ng Pilipinas, sa mga katutubo, at sa mga lokal na komunidad. 3. Pagku-quarry o Quarrying Ang pagku-quarry o quarrying ay ang paraan ng pagkuha ng mga bato, buhangin, graba at iba pang mineral mula sa lupa sa pamamagitan ng pagtitibag, paghuhukay, o pagbabarena. Ginagawa ang pagku-quarry sa mga bundok at sa mga tabing dagat. Ginagamit sa paggawa ng mga gusali, kalsada, tulay, bahay, at marami pang iba ang mga bagay na nagmumula sa pagku-quarry. Malaki ang ambag ng gawaing ito sa pag-unlad ng mga pamayanan dahil dito nanggagaling ang mga kagamitang panangkap na kinakailangan sa pagpapagawa ng mga pasilidad at serbisyo sa mga komunidad. Nagbibigay din ito ng trabaho, partikular ang mga inhinyero, mekaniko, at iba pa at sa negosyo partikular sa konstruksiyon. Sa kabilang banda ay mayroon naman itong masamang dulot sa kapaligiran gaya ng polusyon sa hangin na dulot ng alikabok at usok na nagmumula sa quarry site. Bukod sa polusyong dulot nito, maaari ring pagmulan ito ng mga sakit sa baga. Nasisira rin ang katubigan dahil sa mga basura o quarry waste na naitatapon dito. Ang pagkasira ng biodiversity at ecological balance ang pinakamatinding epekto ng quarrying. (2) Climate Change Ano ang Climate Change? Ang climate change ay tumutukoy sa pagbabago ng klima sa buong mundo. Ito ay naramdaman simula noong kalagitnaan ng ika-20 na siglo. Ayon sa Climate Change at Pagpapalayan (2014), “ang ay ang abnormal na pagbabago ng klima tulad ng pag-init o paglamig ng temperatura, at tuluy- tuloy at malakas na pag-ulan sa isang lugar”. Dahilan ng Climate Change May dalawang sanhi ng climate change ayon sa mga pag-aaral. Una, ang natural na pagbabago ng klima ng buong mundo. Ito ay sama-samang epekto ng enerhiya mula sa araw, sa pag-ikot ng mundo at sa init na nagmumula sa ilalim ng lupa na nagpapataas ng temperatura o init sa hangin na bumabalot sa mundo. Ang ikalawa ay ang gawain ng tao na nakapagpapataas sa konsentrasyon ng carbon dioxide at iba pang greenhouse gases sa atmospera. Ilan sa mga ito ay paggamit ng mga fossil fuels gaya ng langis at coal, at ang pagputol ng mga puno na sanhi ng pagkakalbo ng mga kagubatan. Epekto ng Climate Change Ang climate change ay maraming masamang epekto hindi lang sa kapaligiran kundi pati na rin sa mga tao. Ang global warming o pag-init ng temperatura ng mundo na siyang palatandaan ng climate change ay nagdudulot ng sakuna kagaya ng heatwave, baha, malalakas na bagyo, at tagtuyot na maaring magdulot ng pagkakasakit at pagpakamatay. Ilan sa mga sakit na maaring lumaganap ay mga sakit dala ng tubig o pagkain gaya ng cholera at iba pang sakit na may pagtatae, at mga sakit na dala ng mga insekto (lamok) tulad ng malaria at dengue at sakit na dala ng daga gaya ng leptospirosis. Dahil sa pagkasira ng mga komunidad dulot ng mga kalamidad na hatid ng climate change ay lumalaganap din ang malnutrisyon at iba pang suliraning panlipunan. May ilang mga mamamayan ang napipilitang lumikas dahil nawalan sila ng tirahan dahil sa pagkasira ng mga ito dulot ng malakas na bagyo. Ang iba ay natabunan ng lupa dahil sa landslide, samantalang ang iba naman ay kinain ng dagat ang dating lupa na kinatatayuan ng kanilang mga bahay. Nagkakaroon din ng suliranin sa karagatan dahil sa tinatawag na coral bleaching na pumapatay sa mga coral reef na siyang tahanan ng mga isda at iba pang lamang dagat. Nagdudulot din ito ng pagbaba sa bilang ng nahuhuling mga isda at pagkawala (extinction) ng ilang mga species. Pinangangambahan din na malulubog sa tubig ang ilang mabababang lugar sa Pilipinas dahil sa patuloy na pagtaas ng sea level bunga ng pagkatunaw ng mga iceberg sa Antarctic. Ilan sa epekto ng climate change sa Pilipinas ay ang panganib sa food security dahil pangunahing napipinsala ng malalakas na bagyo ang sektor ng agrikultura. Lumiliit ang produksiyon ng sektor na ito dahil sa pagkasira ng mga sakahan, kalsada, bodega, mga kagamitan sa pagtatanim at pag-aani, irigasyon, pagkawasak ng mga palaisdaan, at pagkamatay ng mga magsasaka at mangingisda. Malaki ang papel ng tao sa paglala ng climate change. Ang mga suliraning pangkapaligiran na tinalakay ay maituturing na sanhi ng climate change at nangyayari ang mga ito dahil sa mga ginagawa ng tao. Kung magpapatuloy ito, tiyak na daranas pa tayo ng mas matinding kalamidad na lalo pang magpapahirap sa atin. Kaya mahalaga na magkaroon ang bawat isa ng kaalaman tungkol dito at makilahok sa usaping ito. Ito ay upang maging handa ang bawat isa laban sa panganib. Mga Programa at Patakaran para sa Climate Change sa Pilipinas Dapat protektahan at isulong ng pamahalaan ang karapatan ng mga mamamayan sa isang balanse at malusog na kapaligiran (Artikulo 2 Seksiyon 16 ng 1987 Konstitusyon ng Pilipinas). Ito ang batayan sa paglikha noong Hulyo 27, 2009 sa Republic Act No. 9729 na kilala bilang Climate Change Act of 2009. Ito ang sagot ng Pilipinas sa banta ng climate change, alinsunod sa pangako sa ilalim ng United Nations Framework Convention for Climate Change (UNFCCC). Nakasaad sa batas na ito ang pagbalangkas ng pamahalaan ng mga programa at proyekto, mga plano at estratehiya, mga patakaran, ang paglikha ng Climate Change Commission at ang pagtatatag ng National Framework Strategy and Program on Climate Change. Ang Climate Change Commission ay ang tanging ahensya na may tungkuling makipag-ugnayan, bumalangkas, sumubaybay at sumuri ng mga programa at mga pagkilos hinggil sa pagbabago ng klima. Pinagtibay rin ang Republic Act No. 8749 na kilala bilang Philippine Clean Air Act noong 1999. Ito ay naglalayong mapanatiling malinis at libre sa greenhouse gas emissions ang hangin sa bansa. Ang Philippine Task Force on Climate Change (PTFCC) ay binuo upang pagaanin ang masamang epekto ng climate change at magsagawa ng isang mabilis na pagsusuri ng mga epekto nito sa bansa. Karagdagang Kaalaman tungkol sa Climate Change Ang pakikibahagi ng sangkatauhan sa pagtugon sa hamon ng climate change ay napakahalaga kaya pinaiigting ng United Nations Development Programme (UNDP), sa pakikipakaisa ng mga pamahalaan, mga pandaigdigang institusyon at mga pribadong sector ang global partnership sa pagpapalaganap ng mga adhikain ng UN Millennium Development Goals (MDGs), mga paraan ng pag-unlad at pagharap sa climate change. Upang maisakatuparan ang mga programa, plano, polisiya at patakaran hinggil sa climate change, Ang International Monetary Fund ay nakatutok sa pagpapayo ukol sa pinansiyal na aspekto nito, mga reporma, at paghikayat sa mga mamamayan na panatilihing luntian ang kapaligiran. Ang United Nations Framework Convention for Climate Change ang nangunguna sa taunang pagpupulong ng mga bansa upang pagtuonan ng pansin ang paglutas sa climate change. Topic 3: Paghahandang Nararapat Gawin sa Harap ng Panganib na Dulot ng Suliraning Pangkapaligiran Paksa 1: Ang Pamamahala sa Kalamidad (Disaster Management) Sa unang bahagi ng modyul na ito iyong nabasa ang isang katanungang maaaring naglalaro sa iyong isipan kung ano ang tamang kasagutan. Kanino nga ba nakasalalay ang paghahanda sa oras ng sakuna o panganib? Ang pamahalaan ba o ang mamamayan? Upang higit mong maintindihan, iyong unawain kung ano ang ibig sabihin ng pamamahala sa kalamidad (disaster management). Makatutulong ito sa iyo upang matukoy kung ano ang dapat mong gawin sa pagharap ng panganib na dulot ng mga suliraning pangkapaligiran. Ang disaster management plan ay mahalaga sa pagkamit ng isang ligtas na pamayanan. Ayon kay Carter (1992), ito ay isang dinamikong proseso na sumasakop sa pamamahala ng pagpaplano, pag-oorganisa, pagtukoy ng mga kasapi, pamumuno, at pagkontrol. Binigyang diin nina Ondiz at Rodito (2009), na ang disaster management ay tumutukoy sa iba’t ibang gawain na binuo upang mapanatili ang kaayusan sa panahon ng sakuna, kalamidad, at hazard. At ayon naman sa Red Cross Disaster Management Manual, ito ay isang ahensiya na may administratibong desisyon, at gawain patungkol sa bawat yugto ng isang sakuna. Mapapansin sa mga kahulugan na ang pamamahala sa kalamidad (disaster management), ay hindi lamang tumutugon pagkatapos ng kalamidad, bagkus gumagawa rin ng mga hakbang upang muling makabangon at manumbalik sa dating pamumuhay ang mga tao sa isang komunidad. Mga Termino at Konsepto Sa pagkakatong ito, iyong unawain ang mga mahahalagang termino o konsepto na makatutulong sa iyo upang higit mong maintindihan ang kahalagahan ng disaster management. Ang sumusunod na kahulugan ay isinalin sa Filipino mula sa Disaster Risk Management System Analysis: A Guide Book nina Baas at mga kasama (2008). Sa mga konseptong natalakay, higit mong naunawaan kung ano nga ba ang disaster management na kung saan napapaloob dito ang kahalagahan ng pagpaplano, pag-oorganisa, pagtukoy ng mga kasapi, pamumuno, at pagkontrol. Mainam na ito ay iyong maintindihan bilang panimulang ideya tungo sa pag-unawa mo sa mga nararapat na gawing paghahanda sa panahon ng kalamidad. Sa susunod na bahagi ng aralin ay mauunawaan mo ang kaugnayan ng Philippine Disaster Risk Reduction and Management Framework at ang Community-Based Disaster Risk and Management Approach. Ang Philippine Disaster Risk Reduction and Management Framework Ang Philippine Disaster Risk Reduction and Management Act of 2010 ay may dalawang pangunahing layunin: 1. Ang suliranin na dulot ng mga kalamidad at hazard ay dapat paghandaan at hindi lamang haharapin sa panahon ng pagsapit ng iba’t ibang kalamidad; at 2. Mahalaga ang bahaging ginagampanan ng pamahalaan upang maiwasan at mapababa ang pinsala at panganib na dulot ng iba’t ibang kalamidad. Ito ang naging batayan sa pagbuo ng Philippine Disaster Risk Reduction and Management Framework (PDRRMF). Nakatuon ito sa paghahanda sa bansa at komunidad sa panahon ng kalamidad o anumang panganib upang mapababa o maiwasan ang pinsala sa buhay at ari-arian. Mga Itinataguyod ng PDRRM Framework: · Ang paglutas sa mga hamong pangkapaligiran ay hindi lamang tungkulin ng pamahalaan. · Nagmumula sa pagtutulungan at pagkakaisa ng iba’t ibang sektor ng lipunan tulad ng pamahalaan, mangangalakal, Non- governmental Organizations (NGO’s), pribadong sektor, kasama na ang mga mamamayang naninirahan sa isang komunidad ang pagbuo ng disaster management plan. · Ang pagbuo ng mga plano at polisiya sa pagharap ng mga hamong pangkapaligiran ng Community Based- Disaster and Risk Reduction Management Approach ang itinataguyod ng National Disaster Risk and Reduction Management Council (NDRRMC) sa kasalukuyan. Ang Community-Based Disaster and Risk Reduction Management Approach (CBDRM) Ayon kina Abarquez at Zubair (2004) ang Community-Based Disaster Risk Management ay isang paraan upang ang mga mamamayan ang siyang tutukoy, sususri, tutugon, susubaybay, at tataya sa mga risk na maaari nilang maranasan lalo na ang mga pamayanang may banta ng hazard at kalamidad. Isa itong paraan upang maiwasan ang malaking pinsala sa buhay at ari-arian at maisabuhay ng mga tao sa isang komunidad ang kahalagahan ng pagiging handa. Binibigyang-diin ang bahaging dapat gampanan ng mamamayan sa pagpaplano, pagdedesisyon, at pagsasakatuparan ng mga gawain na may kaugnayan sa disaster risk management. Napakahalaga ang aktibong partisipasyon ng mga mamamayan dahil sila ang posibilidad na makaranas ng mga epekto ng kalamidad at sakuna. Ayon naman kina Shah at Kenji (2004), ang Community-Based Disaster and Risk Management Approach ay isang proseso ng paghahanda na nakatuon sa kapakanan ng tao. Ang mamamayan ay nabibigyan ng pagkakataon na alamin at suriin ang mga dahilan at epekto ng hazard at kalamidad sa kanilang lugar. Bahagi nito ang pagsusuri sa mga nagpapalubha sa epekto ng hazard at kalamidad tulad ng estrukturang panlipunan, pampolitika, at pang-ekonomiya. Sa mga kahulugan na nabanggit ang tagumpay ng CBDRM Approach ay nakasalalay sa pakikilahok ng lahat para sa matagumpay na pagsasakatuparan ng mga patakaran. Halimbawa na lang ang mga isyu at hamong panlipunan, ang kabiguan nito ay maaaring dulot ng mga institusyon na hindi gumagawa ng kanilang mga tungkulin. Ito ay maaaaring magpalubha sa epekto nito sa isang lugar. Kung kaya’t hinihikayat ang lahat na makilahok para sa kaligtasan ng mga tao sa isang pamayanan. Pinagtibay ito ng isang ulat ng WHO (1989) tungkol sa CBDRM Approach. Binigyang-diin dito na mahalaga ang aktibong pakikilahok ng lahat ng sektor ng isang lugar upang: (1) mabawasan o mapababa ang epekto ng mga hazard at kalamidad; (2) magkaroon ng mas maayos na plano na tutugon sa panahon ng kalamidad upang mailigtas ang mas maraming buhay at ari- arian sa halip na umasa lang sa tulong galing sa pambansang pamahalaan; at (3) mabigyan ng karampatang solusyon ang iba’t ibang suliranin na dulot ng kalamidad dahil sa mas organisadong plano na gawa ng lahat ng sektor ng pamayanan. Napakahalaga ang partisipasyon ng lahat ng sektor para sa mas matagumpay na disaster management plan. Ito ay ipinaliwanag ni Sampath (2001) na kung hindi handa ang isang pamayanan, mas malala ang epekto ng hazard at kalamidad. Ngunit kung mas alerto at pamilyar ang mamamayan sa kung ano ang mga dapat gawin, mas bababa ang epekto nito. Sa mga pagpapaliwanag na nabanggit sa mga kahulugan, alam kong naunawaan mo na ang bahaging dapat mong gampanan bilang kabahagi ng isang lugar. Maging aktibo, makilahok, at gampanan kung ano ang nararapat. Bago ka magpatuloy gawin mo muna ang susunod na gawain para mapatunayan mo na may naintindihan ka sa iyong binasa. Kahalagahan ng CBDRM Approach Ano ang bahaging ginagampanan ng CBDRM Approach sa pagharap sa mga hazard at kalamidad? Bakit kailangan ang CBDRM Approach sa pagharap sa mga hamon at suliraning pangkapaligiran? Layunin ng CBDRM: · Bumuo ng isang pamayanang handa at matatag sa pagharap sa mga hamong pangkapaligiran na nakasalalay sa mabuting pagpaplano, pagtataya, at paghahandang nakapaloob sa disaster management plan. · Maging disaster-resilient ang mga pamayanan at maayos na maisagawa ang Community-Based Disaster and Risk Management Approach. Sa pagkakataong ito, iyong pagtuonan ng pansin ang dalawang approach na kung saan makikita mo kung papaano tumutugon sa mga epekto ng mga sakuna at kalamidad. Alamin din kung ano ang kaugnayan ng dalawang approach sa Community-Based Disaster and Risk Management. Katangian ng Bottom-up Approach  · Ang pagtukoy, pag-aanalisa, at paglutas sa mga suliranin at hamong pangkapaligiran na nararanasan sa isang pamayanan ay nagmumula sa mga mamamayan at iba pang sektor ng pamayanan. · Ang pamumuno ng lokal na pamayanan ang pangunahing kailangan para sa grassroots development kasama na ang mga lokal na pamahalaan, pribadong sektor, at mga NGO’s. · Nabibigyan ng pansin ang magkakaibang pananaw ng iba’t ibang grupo sa isang pamayanan na makatutulong sa paglaban sa mga hazard at kalamidad. · Ang karanasan at pananaw ng mga taong nakatira sa isang disaster-prone area ang nagiging pangunahing batayan ng plano. · Ang pagkilala sa mga pamayanan na may maayos na pagpapatupad ay isa sa mga salik upang maipagpatuloy ang matagumpay na bottom-up approach. · Kailangan ang maingat at responsableng paggamit ng mga tulong- pinansyal. · Ang matagumpay na bottom-up strategy ay natatamo dahil sa malawakang partisipasyon ng mga mamamayan sa komprehensibong pagpaplano at pagbuo ng desisyon. Katangian ng Top-down Approach · Ipinapaubaya sa mas nakatataas na tanggapan o ahensiya ng pamahalaan ang lahat ng mga gawain tulad ng pagpaplano hanggang sa pagtugon sa panahon ng kalamidad. Halimbawa: Ang isang barangay na nakaranas ng sakuna at kalamidad ay aasa lamang ito sa tulong at desisyon na Pambayan o Panlungsod na Pamahalaan. Kung ang buong bayan o lungsod naman ang nakaranas ng kalamidad ang paraan ng pagtugon ay nakasalalay sa paraan na ipatutupad ng lokal na pamahalaan. · Karaniwan ang sistemang ito ay laging binabatikos at nakatatanggap ng mga kritisismo sa kadahilanang napapabayaan  ang mga mamamayang may mataas na posibilidad na makaranas ng epekto ng kalamidad at kadalasang hindi naibibigay ang mga pangangailangan ng mga tao. · Kadalasan ang pananaw lamang ng namumuno ang nabibigyang-pansin sa paggawa ng plano kung kaya’t limitado ang pagbuo sa disaster plan. · Ang mga karanasan, pananaw, at pangangailanagan ng mga mamamayan ay hindi rin nabibigyan ng pansin. Sa kabuoan, nagiging mabagal ang pagtugon sa mga pangangailangan ng mga mamamayan sanhi ng hindi pagkakasundo ng Pambansang Pamahalaan at ng Lokal na Pamahalaan tungkol sa mga patakaran at hakbangin na dapat gawin sa panahon o pagkatapos ng kalamidad. Sa pagpaplano ng disaster management plan, alin sa dalawang approach ang mas magandang gamitin? Mula sa mga katangian at kalakasan ng dalawang approach, ang top- down approach at bottom-up approach, maaaring nag-iisip ka kung alin sa dalawa ang dapat at mas magandang gamitin. Ang kalakasan ng dalawang approach ay napakahalaga sa pagpaplano ng disaster risk management. Ang mga pananaw ng mga namumuno sa pamahalaan ay dapat at mahalagang maisaalang-alang dahil sa kanilang kaalaman sa mga sistemang ipinapatupad ng disaster management. Magkakaroon ng holistic na pagtingin sa kalamidad at hazard sa isang pamayanan kung magsasanib ang dalawang approach. Mainam din na isaalang-alang ang pananaw at karanasan ng mga mamamayan sa pagbuo ng disaster risk management. Sa ngayon kasapi na sa proyektong Partnerships for Disaster Reduction- Southeast Asia (PDR – SEA) Phase 4 (2008) ang National Disaster Coordinating Council (NDCC), (na kilala ngayon bilang National Disaster Risk Reduction Management Council) ng PIlipinas. Layunin ng programang ito na maturuan ang mga lokal na pinuno sa paggawa ng Community Based Disaster Risk Management Plan. Binibigyan ng sapat na kaalaman at hinahasa ang kakayahan ng mga lokal na pinuno kung paano maayos at maisasama ang CBDRRM Plan sa mga plano at programa ng lokal na pamahalaan. Malaki ang bahaging ginagampanan nito sa pagkamit ng mas mahusay at epektibong disaster management plan. Bukod dito, mas masisiguro na ang magagawang disaster management plan ay nakabatay sa pangangailangan at kakayahanan ng pamayanan na harapin ng tama at maayos ang iba’t ibang hazard at kalamidad na maaari nilang maranasan. Kapag nagawa ito nang maayos, mas matutugunan ang pangangailangan ng mga mamamayan at magagamit nang maayos ang kanilang mga resources. Higit sa lahat, mas epektibo ang pagtugon sa pangangailangan ng mga mamayan dahil ang plano ay ginawa kasama ang iba’t ibang sektor ng lipunan kabilang ang mga mamamayan. Ngayong natapos mo nang pag-aralan ang disaster management, alam kong sapat na ang iyong kaalaman tungkol dito, ngunit kailangan mo pa ring ipagpatuloy ang susunod na aralin ng modyul na ito upang matulungan kang unawain ang mga bagay na dapat mong gawin upang maging ligtas sa ano mang kalamidad at panganib na maaaring kakaharapin ng iyong sariling pamayanan. Topic 4: Mga Hakbang Sa Pagbuo Ng Community-Based Disaster Risk Reduction and Management Plan Unang Yugto: Paghadlang at Mitgasyon ng Kalamidad (Disaster Prevention and Mitigation) Ang yugtong ito ay tatalakay kung paano mapipigilan o mahahadlangan (prevention) at mababawasan ang panganib (mitigation) na maaaring maidulot ng kalamidad at hamong pangkapaligiran. Kailangang magkaroon ng sapat na kaalaman at pang-unawa ang mga babalangkas ng plano kung ano ang mga panganib, kung sino at ano ang maaaring mapinsala at kung maaari bang hadlangan o mabawasan ang epekto ng kalamidad. Ito ang pangunahing dahilan kung bakit nauuna ang pagtataya sa yugtong ito sa pagbuo ng plano ng Community Based- Disaster Risk Reduction Management. Sa bahaging ito ng pagpaplano, tinataya ang mga panganib at ang kakayahan ng pamayanan sa pagharap sa iba’t ibang kalamidad at hamong pangkapaligiran. Mula sa mga impormasyon na makukuha sa pagtataya ay bubuo ng plano upang maging handa ang isang pamayanan sa panahon ng sakuna at kalamidad Ang unang yugto na Paghadlang at Mitigasyon ng Kalamidad ay nahahati sa dalawang bahagi; una, ang Paghadlang sa Kalamidad o Disaster Prevention na kinapapalooban ng Pagtataya ng Panganib, Kahinaan at Kakulangan at Kapasidad na tugunan ang kalamidad. Ang ikalawa ay ang Mitigasyon ng Kalamidad o Disaster Mitigation kabilang naman dito ang pagtataya sa peligro na maaaring maranasan ng komunidad. Pagtataya ng Panganib (Hazard Assessment) Sa nakaraang aralin iyong napag-aralan ang tungkol sa panganib (hazard) at ang uri nito: ang Likas o Natural na Panganib at ang Gawa ng Tao o Human-Induced Hazard. Sa yugtong ito sa pagbuo ng plano ng CBDRRM gagawin ang pagtataya ng panganib. Ang Pagtataya ng Panganib ay proseso ng pagtukoy o pagkilala sa katangian ng panganib, pagsusuri sa pinsala na maaaring maidulot nito at pamamahala sa panganib upang maiwasan ang matinding epekto nito sa isang lugar na makararanas ng sakuna o kalamidad sa isang partikular na panahon. Ang pagsasagawa ng Pagtataya ng Panganib ay mahalaga upang maunawaan ng isang komunidad ang panganib, sakuna o kalamidad na maaring maranasan sa kanilang lugar at magkaroon ng makabuluhang pagpaplano upang matugunan ito. Sa gagawing pagtataya dapat isaalang alang ang mga katangian ng panganib na maaring maranasan, upang maisagawa ng epektibo ang pagbuo ng plano. Magsisilbing gabay sa gagawing pagtataya ang mga katanungan na nasa ibaba. · Ano ang iba’t ibang uri ng panganib na maaring maranasan sa lugar? · Ano ang maaaring pagmulan ng panganib? · Sino ang maaaring maapektuhan ng panganib?  · Kailan maaaring maranasan ang isang panganib? · Gaano katindi o kalawak ang maaaring maging epekto nito? · May kakayahan ba ang komunidad na tugunan ang hamon o panganib? Ayon sa mga ginawang pananaliksik, ang isa pang paraan ng pagtataya upang matukoy ang panangib na maaaring maranasan sa isang partikular na lugar ay ang pagsasagawa ng hazard mapping at timeline of events. Ang Hazard Mapping ay ang proseso ng pagtukoy sa mapa ng mga lugar na maaaring makaranas ng panganib at ang mga elemento na maaaring maapektuhan nito tulad ng mga impraestruktura, agrikultura at kabuhayan ng mga mamamayan. -> Ang Timeline of Events ay ang paggawa ng balangkas ng mga nakaraang pangyayari upang masuri kung ano ang mga panganib na naranasan sa isang komunidad, gaano kadalas itong mangyari, at kung alin sa mga ito ang nagdulot ng malaking pinsala sa mga mamamayan at kapaligiran. Pagtataya ng Kahinaan at Kakulangan (Vulnerability Assessment) Naunawaan mo sa unang bahagi ng iyong pag-aaral ang mga hakbang at kahalagahan ng pagtataya ng panganib. Sa susunod na bahagi ng aralin iyong susuriin kung ano ang nakapaloob sa Pagtataya ng Kahinaan at Kakulangan o Vulnerability Assessment at Pagtataya sa Kapasidad o Capacity Assessment. Malaki ang bahaging gagampanan ng mga datos na makakalap mula sa gawaing ito sa pagbuo ng Community Disaster Risk Reduction and Management Plan. Sa bahaging ito, tatayahin ang kahinaan at kakulangan ng isang komunidad maging ito ay sa mga mamamayaan o sa mga impraestrukturang may mataas na antas ng panganib. Ayon sa aklat nina Anderson at Woodrow (1990) na pinamagatang Rising from the Ashes, ang Pagtataya sa Kahinaan at Kakulangan ay mayroong tatlong kategorya: ang Pisikal o Materyal; Sosyal o Panlipunan; at Pag-uugali ng tao tungkol sa panganib. Ang kahinaang pisikal o materyal ay tumutukoy sa kakulangang pinansiyal at likas na yaman upang makagawa o makapagpatayo ng mga estruktura na kayang hadlangan ang epekto ng kalamidad. Ang isang komunidad na kabilang dito ay maituturing na vulnerable at may malaking posibilidad na makaranas ng malawakang hagupit ng kalamidad. Ang kahinaang panlipunan ay tumutukoy sa kawalan ng kakayahan na tugunan o hadlangan ng pamahalaan at ng mga mamamayan ang panganib. Mataas ang posibilidad na madaling maapektuhan o makaranas ng sakuna ang mga komunidad na walang maayos na ugnayan ang mga mamamayan at mahina ang pamamalakad ng pamunuan. Ito rin ay tumutukoy sa mga programa ng pamahalaan at ang suportang ibinibigay ng mga mamamayan. Ang pag-uugali tungkol sa panganib ay nagdudulot din ng kahinaan na maaaring maging dahilan ng mas matinding epekto ng panganib sa isang komunidad. Ang kawalan ng interes at negatibong pagtanggap sa pagbabago ng mga mamamayan ay bahagi sa pagtataya ng kahinaan ng komunidad. Ang kakulangan sa kaalaman at epektibong pagtugon sa harap ng panganib ay may malaking kaugnayan sa pagiging vulnerable ng komunidad. May mga paniniwala at gawi ang mga mamamayan na nakahahadlang sa pagiging ligtas ng isang komunidad. Nagiging mas malawak ang pinsala na dulot ng panganib kung ang mga kahinaang nabanggit sa tatlong kategorya ay hindi matutugunan. Ang pagiging mulat ng mga mamamayan sa mga kaganapan at aktibong paglahok sa mga programa ng pamahalaan lalo na sa pagbuo ng plano sa CBDRRM ay kailangan upang maiwasan ang panganib. Ayon sa pag-aaral ng mga dalubhasa, kailangang suriin ang sumusunod na konsepto para sa epektibong pagsasagawa ng Pagtataya ng Kahinaan at Kakulangan: · Elementong nalalagay sa panganib - Tumutukoy sa lahat ng elemento sa lipunan tulad ng mamamayan, kabahayan, impraestruktura, mga alagang hayop at pananim na maaaring maapektuhan. · Mamamayang nalalagay sa panganib - Tumutukoy sa mga taong maaaring higit na maapektuhan ng kalamidad dahil sa kanilang kalagayang pisikal o kawalan ng kakayahan tulad ng mga buntis, may kapansanan, matatanda at mga bata. · Kinaroroonan ng mga mamamayang nalalagay sa panganib - Tumutukoy sa lokasyon ng mga taong itinuturing na may mataas na antas na makaranas ng panganib o vulnerable. Ang mga naninirahan sa mabababang lugar ay maaring makaranas ng pagbaha at landslide naman sa mga naninirahan malapit sa paanan ng bundok. Ito ay halimbawa lamang ng mga pangkat na itinuturing na vulnerable. Ang pagsasagawa ng pagtataya ng kahinaan at kakulangan ay mahalaga dahil makatutulong ito sa pagbuo ng mas epektibong plano para sa CBDRRM. Pagtataya ng Kapasidad (Capacity Assessment) Ang Pagtataya ng Kapasidad ay ang proseso ng pagsusuri sa kakayahan ng komunidad na harapin ang iba’t ibang uri ng hazard. Katulad ng Pagtataya ng Kahinaan at Kakulangan, mayroon din itong tatlong kategorya: Pisikal o Materyal, Panlipunan, at Pag-uugali ng mamamayan tungkol sa hazard. · Sa pisikal o materyal na aspekto tinataya ang kakayahan ng komunidad o ng mga mamamayan na muling bumangon at bumawi pagkatapos na makaranas ng kalamidad. Ito ang susukat kung may kapasidad ba ang mga mamamayan na muling manumbalik sa dating pamumuhay. Maitatayo bang muli ang mga nasirang kabahayan, magagawa ba ang mga impraestrukturang naapektuhan, maibabalik ba ang kabuhayan ng mga ordinaryong mamamayan? · Sa aspektong panlipunan tinataya ang kakayahan ng isang komunidad na harapin ang panganib at pagsusuri kung epektibo ang plano sa pamamahala sa kalamidad ng pamahalaan. Kabilang din dito ang kakayahan ng mga mamamayan na magtulungan upang ibangon ang kanilang komunidad mula sa pinsala ng mga kalamidad. Mayroon bang kongkretong programa na magpapakita ng magandang ugnayan ng pamahalaan at mamamayan · Sa aspekto ng pag-uugali ng mga mamamayan ang pagkakaroon ng kakayahan na ibahagi ang kanilang panahon at pagmamay-ari ay nagpapakita na may kapasidad ang komunidad na harapin o muling bumangon mula sa pinsala ng  kalamidad. Maayos ba ang pagtanggap ng mga mamamayan sa mga makabagong programa ng pamahalaan. Pagtataya ng Peligro (Risk Assessment) Ayon sa mga eksperto, ang Mitigasyon ng Panganib o Disaster Mitigation ay nararapat na isagawa bago ang pagtama ng sakuna, kalamidad at banta ng panganib upang maiwasan o mapigilan ang matindi at malawakang pinsala sa tao at kalikasan. Sa yugtong ito ng Mitigasyon ng Panganib sa pagbuo ng plano ng CBDRRM nakapaloob ang Pagtataya ng Peligro o Risk Assessment. Mahalagang magkaroon ng sistematikong pangangalap ng mga datos na maaaring gamitin sa pagsusuri sa mga panganib na dapat paghandaan. Sa pagkakataong ito, nagkakaroon ng sapat na kaalaman ang mga tagapangasiwa kung ano ang mga programa at proyektong nararapat gawin upang maihanda ang mga komunidad sa pagharap sa panganib. Sa pamamagitan ng Pagtataya ng Peligro nagiging matibay ang kaalaman ng mga mamamayan tungkol sa mga panganib na maaaring makaapekto sa kanilang komunidad at nagkakaroon sila ng sapat na pagkakataon na maghanda upang maiwasan ang matinding epekto ng nito. Ang Mitigasyon ng Panganib ay maaaring ikategorya sa dalawa, ang Mitigasyong Estruktural at Mitigasyong Di-estruktural Ang Mitigasyong Estruktural ay tumutukoy sa mga pisikal na paghahanda na ginagawa ng isang komunidad upang maging handa sa panahon ng pagtama ng panganib. Kabilang sa mga ito ang pagpapagawa ng mga estruktura na hahadlang sa matinding epekto ng kalamidad. Ang paglilinis ng mga baradong kanal, ang pagpapalalim sa mga ilog, pagtatayo ng dike ay nakatutulong upang maibsan ang pagbaha. Ang paggawa ng mga gusali na earthquake proof ay nakakatulong upang mabawasan ang pinsala na maaring maidulot ng paglindol. Ang Mitigasyong Di-estruktural ay tumutukoy sa paghahanda ng pamahalaan at komunidad kabilang sa mga gawain ay ang pagbuo ng plano sa pamamahala sa kalamidad, pagbibigay ng wastong kaalaman sa mga mamamayan at pagpapatupad ng mga programa upang mahadlangan ang malawakang epekto ng kalamidad. Isang epektibong paraan na maaring gawin sa mitigasyong di estruktural ay ang pagbabahagi ng mga kaalaman tungkol sa katangian ng mga panangib na maaring maranasan at ang kahalagahan ng kahandaan. Dito masasabi natin na “Ligtas ang may alam”. Ikalawang Yugto: PAGHAHANDA SA KALAMIDAD (DISASTER PREPAREDNESS) Anong paghahanda ang ginagawa ng iyong pamayanan para sa mga darating na sakuna o panganib? Nakahanda ka ba? Ang ikalawang yugto sa pagbuo ng plano ng CBDRRM ay tinatawag na Paghahanda sa Kalamidad. Ito ay tumutukoy sa mga paghahandang ginagawa ng mga mamamayan, komunidad at pamahalaan bago ang panahon ng pagtama ng kalamidad o sakuna. Sa pagkakataong ito, mahalaga na magkaroon nang sapat na kaalaman ang lahat ng mamamayan sa mga dapat gawin sa panahon ng pagtama ng kalamidad. Ang aktibong koordinasyon ng mga ahensiya ng pamahalaan, partisipasyon ng bawat sektor ng lipunan at kooperasyon ng mga mamamayan ang pinakasentrong batayan sa pagkakaroon ng sistematikong paghahanda sa kalamidad. Sa pamamagitan ng maayos na paghahanda, maiiwasan ang malawakang pinsala na maaaring maidulot ng isang kalamidad. Isang mahalagang gawain na nakapaloob sa yugtong ito ay ang pagbibigay ng paalala at babala bago tumama o maging sa panahon ng kalamidad. Maraming mga pagkakataon na ang makapagliligtas sa tao laban sa matinding epekto ng sakuna ay ang kanyang tamang kaalaman sa nagaganap sa kanyang paligid. Ang paghadlang sa malawakan at malubhang pagkasira ng mga estruktura, mapababa ang bilang ng mga maaapektuhan at mapadali ang pag-ahon ng mga mamamayan mula sa dinanas na kalamidad ang pangunahing layunin ng yugto ng Paghahanda sa Kalamidad. Sa yugto ng Paghahanda sa Kalamidad bilang bahagi sa pagbubuo ng plano ng CBDRRM nabibigyan nang sapat na impormasyon at pag- unawa ang mga mamamayan sa dapat nilang gawin bago, habang, at pagkatapos ng panganib at kalamidad upang maihanda sila sa maaaring epekto nito. Ang mga resulta ng pagtataya sa mga maaaring maranasang kalamidad at ang kakayahan ng pamayanan na harapin ang mga ito ay bahagi lamang sa paghahanda sa plano ng pamamahala sa kalamidad. Ang susunod na bahagi ay magbibigay sa iyo ng kaalaman tungkol sa pagtugon sa gitna ng kalamidad. Ipagpatuloy mo ang iyong pag- aaral at sagutan ang mga inihandang gawain para sa iyo. Ikatlong Yugto: PAGTUGON SA KALAMIDAD (Disaster Response) Sa yugtong ito sa paghahanda ng plano sa pamamahala sa kalamidad o CBDRRM plan tinataya kung gaano kalawak ang pinsalang maaaring maidulot ng isang kalamidad. Ang mga impormasyong makakalap ang magsisilbing batayan upang makabuo ng epektibong paraan sa pagtugon sa mga pangangailangan ng mga mamamayan o ng komunidad na makararanas ng kalamidad. Sa pagsasagawa ng epektibong pagtugon sa kalamidad ang sumusunod na pagtataya ay nararapat gawin upang magkaroon ng konkretong basehan sa pagbuo ng plano ukol dito. Ang Pagtatasa ng Pangangailangan o Needs Assessment ay ginagawa upang matukoy at matugunan ang mga pangunahing pangangailangan ng mga biktima ng kalamidad tulad ng pagkain, tahanan, damit, at gamot. Ang Pagsusuri sa Pinsala o Damage Assessment ay pagtukoy sa lawak ng pinsalang dulot ng kalamidad tulad ng pagkasira ng mga impraestruktura at kabahayan. Ang Pagtatasa ng Pagkawala o Loss Assessment ay pagsusuri sa pansamantala o pangmatagalang pagkawala ng serbisyo o produksyon dulot ng kalamidad katulad ng pagkasira ng mga pananim. Sa pagpaplano ng mga gawain sa Pagtugon sa Kalamidad mahalagang magkaroon ng koordinasyon at maayos na komunikasyon upang mabuo ang pagkakaisa ng lahat ng sektor ng lipunan na kasama sa pagsasagawa ng una at ikalawang yugto. Magiging matagumpay ang gagawing pagtugon sa mga makakaranas ng kalamidad kung ang resulta ng mga pagtataya sa pangangailangan, pinsala at pagkawala ang pagbabasehan. Sa bahaging ito ng pagbuo ng plano ng CBDRRM ay mahalaga ang pagkakaroon ng mapagkakatiwalaang datos sa naging lawak ng pinsala ng kalamidad. Ang mga datos na ito ang magsisilbing batayan para sa huling yugto ng pagbuo ng plano ng CBDRRM, ang Rehabilitasyon at Pagbawi sa Kalamidad. Ikaapat na Yugto: REHABILITASYON AT PAGBAWI SA KALAMIDAD (Disaster Rehabilitation and Recovery) Ang huling yugto sa pagbuo ng plano ng CBDRRM ay nakatuon sa Rehabilitasyon at Pagbawi sa Kalamidad. Sa bahaging ito, sinusuri ang mga nararapat na hakbang at gawain para sa mabilis na pagsasaayos ng mga napinsala ng kalamidad. Ang pagpapanumbalik sa dating kaayusan at normal na daloy ng pamumuhay ng mga mamamayang nasalanta ng kalamidad ang pangunahing tunguhin ng yugtong ito. Sa pagbuo ng plano para sa Rehabilitasyon at Pagbawi sa Kalamidad nararapat na may konkretong hakbang upang maging sistematiko ang pagsasagawa ng mga programa. Ilan sa mga pangunahing bibigyang pansin ay ang pagpapanumbalik sa sistema ng komunikasyon at transportasyon; pagkukumpuni ng kabahayan; pagbibigay ng mga pangunahing pangangailangan at pagsuporta sa mga kabuhayang napinsala ng kalamidad. Kung magkakaroon ng maayos na sistema ng pamamahala sa panganib ang isang lugar, maaaring maiwasan ang malawakang pinsala sa panahon ng kalamidad. Mahalaga ang partisipasyon ng mga mamamayan, Non- Government Organizations (NGOs) at iba pang sektor ng lipunan sa pagpaplano at implementasiyon ng mga programa ng pamahalaan sa rehabilitasyon at pagbawi sa kalamidad. Ang sama-samang pagtugon ng lahat ng sektor ay magdudulot ng mabilis at matagumpay na muling pagbangon. English  ENGLISH INFORMATION GATHERING- is the act of getting varied kinds of information for a particular reason or purpose. The type of information you are trying to obtain, as well as the people or other resources providing the information will determine which techniques you should use. The common methods in gathering information are the following: 1. listening 2. reading 3. interviews 4. questioning 5. questionnaires 6. observation 7. study of existing report LISTENING A significant skill you should have How well you listen has a major influence on study effectiveness, and on the quality of your relationships with others We listen to obtain information, to understand, for enjoyment and to learn. Listening is a skill that we can all benefit from improving, becoming a better listener, you can develop your efficiency, as well as your ability to influence, convince and negotiate. INFORMATIONAL LISTENING - is listening with the goal of learning, understanding, and grasping information. It is considered a passive form of listening because the listener is not judging, criticizing, or evaluating the message but is simply listening to understand it. (Gonzalez, 2017) Tay (2020) identifies some of the effective informational listening approaches which are: 1. Listen for information. Make sure you receive the same thoughts which speakers are trying to convey. 2. Don't judge or argue prematurely. Try to understand the speaker's ideas before judging them. 3. Look for key ideas. Listen carefully to the speaker to find out the main ideas that he or she is trying to convey. 4. Paraphrase. Restate in your own words the message of the speaker. Repeating the speaker’s words as he or she says them will strengthen his or her message and help you to stay attentive. Gonzalez (2020) also added that informational listening helps us learn, become keener, and become better at what we do in life. Consequently, it is clear that improving skills that develop our informational listening abilities is advantageous to our lives. Other skills that help with informational listening are:  1. Knowledge of vocabulary- The more words we know, the more we can understand. Therefore, increasing mastery of vocabulary through techniques like learning a new word a day or reading books can contribute in being a good informational listener. 2. Concentration- We must know that in order to concentrate, we need to be motivated to focus, stay disciplined in the face of distractions, actively and mentally say no to distractions, and accept responsibility in getting the task at hand accomplished. Informational listening requires immense concentration. 3. Memory- With good memory, we can recall experiences and information from our lives to help make sense of information in informational listening. 4. Refraining from judgment- This skill requires an open mind. If we begin judging and jumping to conclusions when attempting to properly listen and retain information, our mind will wander and possibly miss valuable pieces of information. 5. Organization- This means identifying key concepts from auditory information and mentally organizing them into an outline so that you can better understand and remember material. 6. Asking questions- If listening to a panel discussion, asking mental questions to further grasp the information as the speakers are talking can mean that the listener is truly comprehending the information that is being said. 7. Taking notes- This is a common skill that enhances informational listening in school. One valuable tip in taking notes is to only write down key concepts and terms instead of trying to write down everything that is being said. Textual aids refer to non-textual elements that help readers understand the content of the text. They also refer to elements that stand-out from the main text such as titles and subtitles, bold, italicized and underlined texts. Non-textual elements include illustrations, maps, tables, graphs and charts. These aids have two main functions, namely: first, to direct the readers’ attention to important ideas in the text and second, to provide more information as a supplement to what is already written. Textual Aid Description Example 1. Titles Provide and initial idea on Subtitles what the text is all about Activate prior knowledge on the topic “Represent the key concepts (title) and supporting ideas (subtitles) in the paper” (Elite Editing, 2015) Layering or positioning of these aids convey the ideas’ level of importance 2. Illustrati Visual Mechanical weathering physically breaks on representatio up rock. One example is called frost action n of a or frost shattering. Water gets into cracks subject and joints in bedrock. When the water Facilitates freezes it expands and the cracks are better opened a little wider. Over time pieces of retention of rock can split off a rock face and big the boulders are broken into smaller rocks and information gravel. presented 3. Tables Information (facts and figures) that are organized and arranged in columns and rows Used to show patterns and relationships that still appeals to the readers’ verbal system, meaning tables are supposed to be read like a text (Nussbaume r, 2011) Column headings - found on top of the columns; used to identify the contents of a specific column Row headings -  used to define or identify the contents of a specific row 4. Graphs Used “when a simple table cannot adequately demonstrate important relationships ” of and within data (Mind Tools Content Bar Graph Team, 2020) 4 TYPES A. bar graph - uses either vertical or horizontal bars to show the data it represents but SkillsYouNeed.com (2020) emphasized that these bars do not touch each other; height of the Line Graph bar indicates the value it represents: the longer the bar, the higher the value it represents, the shorter the bar, the lower the value it represents B. line graph – used to show how numerical data Pie Graph have changed over time and it is best used to show trends C. pie graphs -  show “how a whole is divided into different parts” (SkillsYouNeed.co m, 2020) D. pictograph - “similar to bar chart but use pictures to symbolize a countable unit of items” (Google Sites, n.d.). Pictograph 5. Maps Visual representatio ns of selected characteristi cs of a place, usually drawn on a flat surface 2 TYPES A. physical map - includes labels for features such as mountain ranges and bodies of water B. political map - usually includes labels for features Physical map such as cities and major towns, units such as states or provinces, and bodies of water  Political map 6. Graphic Organiz Graphic organizers ers or are visual and Mind graphic displays Maps that organize ideas and demonstrate relationships between different information and concepts. They are designed to improve learning Graphic organizers: different kinds: outcomes for students, review 1. A T-Chart helps organize ideas into information, and two columns and examine two are especially components of an object, concept, or helpful to students event. For instance, T-charts can be used in any content area to examine who struggle with the pros and cons of something, arranging advantages, and disadvantages, or information. facts and opinions. 2. A concept map shows relationships between the main idea and other information. Concepts or ideas are represented in circles or boxes and are  linked to related ideas with arrows. 3. The main idea web starts with a central idea and branches out into related ideas and details (or sub-ideas). Sometimes referred to as spider or semantic maps, this type of graphic organizer is used primarily for brainstorming and generating ideas for planning or writing purposes. 4. A Venn diagram is used to compare and contrast two or more groups of things by visually displaying their similarities and differences in two or more circles that overlap. Similarities between topics are presented where a circle from one category overlaps with a circle from another category. 5. A sequence chart (or flow diagram) presents a series of steps or events in order. Many learners need a visual aid to help clarify a sequence of events in a story or to come to conclusions about different cause and effect (or problem and solution) relationships between multiple events in a text. 6. A cycle diagram is a type of sequential chart that is used to represent a sequence of stages, tasks, or events in a circular flow. This kind of diagram accentuates the flow and interconnection between things, rather than emphasizing the actual stages or steps. AUTHOR’S PURPOSE Appraising a piece of writing like a song, short story or novel means evaluating their elements, features, author‟s purpose, implications and the like. The choice of words by the author, tone and mood, setting, plot, characters and their characterization are all pointing to the author‟s purpose. Everything written is intended for a certain audience. The author gets inspiration to write more stories when he or she gets feedback or response from his or her audience. When a story is adapted into a film, it is easier to evaluate it because it is more realistic and more elements added that enhance the realization of the theme of the story. Whether written or viewed, there isn’t much difference at all when you appraise the story basing it at the common elements: setting, plot and characterization. Setting – refers to the time and place when and where the story happens. In written form, setting is expressed by the elaborate description of the time and place of action whereas the movie form is presented through colorful backdrop, sets, the daytime and nighttime, the effects of the sun and the rain, good cinematography, etc. Plot-refers to the sequence of events. Basically, it follows the order: ○ Exposition : Introduction of the characters ○ Rising Action : The existence of a struggle and the ways the character overcomes and copes, or gets overwhelmed by it. ○ Climax : The highest point of interest in the story or the complication of a struggle. It is also known as the Point of no Return. Here the main character makes a major decision or is affected by a major decision and life is never the same for him or her. ○ Falling Action : The part where the problem starts to untangle ○ Denouement/Exposition : Usually, referred to as the end of the story. Oftentimes, this could be open-ended. Here the main character either makes resolution or leaves thought for the readers to ponder on. Sometimes, writers may opt not to follow this order for style and technique especially on movies to make an impact on the story. Characterization- refers to how the characters are shaped by their dialogues and how they interact with other characters or by how they think. It is easy to notice this in a movie through the character‟s action, facial expression, change of voice tone, preferences of the clothes they are wearing and the like. ANALYTICAL LISTENING Analytical listening- involves understanding and analyzing what is being said, dividing complex questions into smaller parts, and distinguishing between central and peripheral issues. It requires common listening techniques and the ability to quickly identify logical connections and detect potential information gaps. It is essential for navigating complex conversations and enhancing communication skills. The LSD Technique- is a useful approach to Analytical Listening, which involves listening, summarizing, and digging deeper. Listening involves fully concentrating on the other's story and absorbing the information thoroughly. A brief summary is sufficient to understand the other's perspective and allows them to offer additional suggestions. This technique allows the listener to let the information sink in, followed by further exploration to understand the core. Audio Productions- is a method to accurately interpret the meaning of sounds. It involves actively engaging with the music, analyzing each element to understand the intentions of the composer and/or lyricist. Sound itself has no meaning, but the underlying layer gives it. In music, the intonation and emotional implications indicate the composer's intentions. Music is more than just a mix of sounds; it conveys meaning or emotions like happiness, sadness, anger, or love. Analytical capacity- is a crucial skill in various professions, including leadership, technical, and medical fields. It involves analyzing differences, risks, and misunderstandings to understand the root cause of problems. Analytical listening can sometimes cause discomfort or catch the other party off guard. However, by supporting and encouraging them, they can find common ground. Analytical capacity is a combination of traits such as empathic capacity, inquisitiveness, curiosity, desire to learn, critical thinking, and open-mindedness. Pitfalls of Analytical listening- is a powerful tool. Those with strong analytical thinking tend to think through options and hesitate before making a final decision, which can be annoying to their environment. Additionally, the analytical listener may feel attacked by asking too many questions, which can make them seem distrustful. They may also ask "why" questions, which may not be answered by others. To avoid negative confrontation, it is recommended to work together and find answers together, rather than putting the other person on the spot. Analytical Listening and Decision Making- Analytical listening is a crucial skill for effective decision making, as it allows for a thorough and rational reconstruction of situations, leading to optimal decisions. This skill is integral to leadership and helps in understanding complex problems, enabling better predictions and decision-making in various business roles that require effective planning and decision-making. Analytical Listening and Problem Solving- Analytical listening balances conversational atmospheres by allowing for objective information processing. It helps create a balance between feeling and logical reasoning, allowing for the analysis of causes and consequences of problems. Analytical listeners distinguish main problems from partial ones, collecting extensive information for further research. This data enables them to make logical connections, detect the actual cause, and devise suitable solutions. Evaluating Written and Spoken Texts For literature to be valued or appreciated, it possesses distinct qualities that separate it from other forms of writing. These include: 1. Universality. Literature appeals to everyone, regardless of culture, race, gender, and time which are all considered significant. 2. Artistry. Literature has an aesthetic appeal and thus possesses a sense of beauty. 3. Intellectual value. Literature stimulates critical thinking that enriches mental processes of abstract and reasoning, making man realize the fundamental truths of life and its nature. 4. Suggestiveness. Literature unravels and conjures man’s emotional power to define symbolisms, nuances, implied meanings, images and messages, giving and evoking visions above and beyond the plane of ordinary life and experience. 5. Spiritual Value. Literature elevates the spirit and the soul and thus has the power to motivate and inspire, drawn from the suggested morals or lessons of the different literary genres. 6. Permanence. Literature endures across time and draws out the time factor: timeliness, occurring at a particular time, and timelessness, remaining invariable throughout time. 7. Style. Literature presents peculiar way/s on how man sees life as evidenced by the formation of his ideas, forms, structures, and expressions which are marked by their memorable substances. Specifically, these are the characteristics of a good short story: A short story should create a single impression. It should be highly economical with every word, all characters, dialogue and description designed to develop single predesigned effect. Most short stories revolve around a single incident, character or period of time, Should be capable of being read at one sitting. Opening sentence should initiate the predetermined or predesigned effect. Once climax reached, the story should end with minimal resolution. Character should only be developed to the extent required by the story. A good argument has the following characteristics: presents and explains the issue or case gives reasons and supports these reasons to prove its point refutes (proves wrong) opposing arguments The success of an argument depends on the skill in convincing the reader through sound reasoning, persuasion, and evidence. There are three fundamental types of appeal in presenting an argument: reason, ethics, and emotion. Remember! An argumentative piece of writing is sometimes called persuasive writing because it aims to convince the reader about a certain stand on a debatable issue. Argumentative essays convey opinions that are proposed as true and justifiable. It is for this reason that an editorial is the most outstanding example of argumentative writing, although persuasion is also really identified in campaign speeches or even print advertisements. A controversial issue always lies at the heart of an argumentative essay. The argument may be in favor of (pro) or against (con) the said issue. NARRATIVE ANALYSIS When analyzing a narrative like epics, ballads, novels, short stories, etc., asking specific, targeted questions for each element can help readers to evaluate and appraise the narrative effectively. Here’s a set of questions for each element of doing a thorough analysis, along with criteria for a good narrative ELEMENT Criteria for good narrative 1. Summary - Clear and coherent plot that engages - What is the main plot of the story? the reader. - What are the key events that drive the - Well-defined beginning, middle, and narrative forward? end. - How does the story start and end? - A compelling conflict that drives the narrative - What is the central conflict and how is it introduced? 2. Context - Author’s background and context - What is known about the author’s life enrich understanding of the story. and other works? - Narrative perspective is well-defined - How might the author’s background and contributes to the story’s depth. influence their writing? - Historical or cultural context is relevant - What is the historical or cultural and enhances the narrative. context of the story? - How does the narrator’s perspective affect the story? 3. Setting - Setting is vividly described and integral - Where and when does the story take to the story. place? - The setting enhances the mood and - How does the setting influence the themes. mood or tone of the story? - The narrative utilizes setting effectively - Is the setting described in detail, and to support the plot. how does it impact the plot? - Could the story’s themes or events occur in a different setting? 4. Plot - Well-structured plot with a clear - What is the main conflict or problem in conflict, climax, and resolution. the story? - Key events are engaging and logically - What are the key events or turning connected. points in the plot? - The resolution addresses the conflict in - How does the conflict escalate and a meaningful way. reach its climax? - How is the conflict resolved, and does the resolution feel satisfying? 5. Characters - Characters are well-developed with - Who are the main characters, and distinct traits and motivations. what are their traits? - Relationships between characters are - What motivates each character’s dynamic and affect the plot. actions? - Characters' actions and developments - How do the characters’ relationships are realistic and contribute to the story. affect the story? - Are the characters well-developed and believable? 6. Literary Devices - Effective use of literary devices that - What literary devices (e.g., symbolism, enhance the narrative. irony, foreshadowing) are used? - Devices are integrated seamlessly and - How do these devices contribute to the add depth to the story. overall meaning or theme of the story? - Language is purposeful and supports - Are there s