Fisiologia Apunteak PDF

Ikerketa-metodo eta teknikak. Paula del Campo Azcona PSIKOLOGIA FISIOLOGIKOA: Portaeraren mekanismo neuronalak ikertzen duen arloa. Edozein jokaera kontuan hartu + prozesu guz en (arreta, emozioa, egarria…) oinarri neuralak ikertu. - Garuna modu zuzenean eragiten duten teknika + esperimentu kontrolatuak ← Animalietan. - Portaeraren kontrol neuralaren gaineko teorien garapena. PROZEDURA KIRURGIA Garuneko eskualdeak aurkitzeko teknika kirurgikoa. ESTEREOTAXTIKOA KALTE ESPERIMENTALAK Garun za bat lesionatu garun eremuen funtzionamendua ikertzeko. Ablazio esperimentala: Garun za a kendu-suntsitu. - Irra frekuentzia: Korrontearen beroak neuronak hil. - Exozitotoxikoa (Az. Kainikoa): Gehiegizko ak bazioa. - 6-OHD (6-hidroxidopamina): NT baliz sartu eta zel. intoxikatu. - Anestesiko lokala: GABA hartzaileen agonista. - Blokeo kriniogenikoa: Hotzak eragindako lesioak. TEKNIKA HISTOLOGIKOAK Ehunen ikerketa gaixotasunen diagnos korako edo lesioak iden ﬁkatzeko. KONEXIO NEURALEN Konexio neuralak markatzeko teknikak NSZ-ko eskualde jakin bateko MARKATZEA eferentziak eta aferentziak ezagutzeko. - Anterogrado: Soma k ↷ Botoi sinpa kora, PHA-L. - Retrogrado: Botoi terminale k ↷ Somara, Fluroztatutako Urrea. - Markatze transneuronala: Pseudorrabiaren birusa eta Herpes simple birusa. GARUNAREN IN VIVO a. TAC: X izpien bidez garun ebaketa horizontalak. IKASKETA b. RM: Garun ebaketa sagital + koronal eremu magne ko eta irra uhinen bidez. AKTIBITATE NEURALAREN a. Mikroelektrodoekin erregristroa: Neurona indibidualak ikertzeko. ERREGISTROA b. Makroelektrodoekinerregistroa: EEG → Milaka neurona. c. Magnetoentzefalograﬁa: Ak bitate neuralak sortutako eremu magne koak. Ak bitate metaboliko eta sinap koaren erregistroa: - 2-DG+ autorradiograﬁa: 2-desoxiglukosa erradioa boa. - Fos proteinaren agerpena: Ak bitate altuko neuronek fos prot. erabili. - Mikrodialisia: Garunak jariatutako subs. kimikoen erregistroa. Neuroirudi funtzionala; giza garuna “in vivo”: - PET: 2-DG+ = Zonaldearen indize metabolikoa ↑. - RMf (fMRI): O2 ﬂuxua = Zonaldearen ak bitatea. AKTIBITATE NEURALAREN a. Es mulazio elektrikoa: Korronte elektrikoa elektrodoen bidez. ESTIMULAZIOA b. Es mulazio kimikoa: Aminoazido exitatzaileak eman kanula baten bidez. c. EMT: Kortexa es mulatu eremu magne koen bitartez. d. Microiotoforesia: Neurona indibidualen es mulazioa. METODO GENETIKOAK a. Ikerketak bikiekin: Biki monozigo koekin + dizigotoekin arteko konkordantzia. b. Adopzio ikerketak: Adoptatutako + bere guraso biologikoekin bizi izandako pertsonak konparatu. c. Mutazio zuzenduak: Laborategian gen eraldatuak sortu. KIRURGIA ESTEREOTAXTIKOA TEKNIKA Maila subkor kalean garuneko eskualdeak aurkitzeko teknika kirurgikoa. ⤷ Garuneako zonalde konkretu batera iristeko. TRESNAK Tresna esterotax koa, Atlas Estereotax koa eta Kirurgia. HELBURUA Gizakietan: Epilepsia kasu larrietan, alzheimen kasu oso aurreratuetan… ⤷ Helburu klinikoarekin: Lesioen diagnos koa edo sendaketa. Atlas Estereotax koa: Ikertzen den espezi zehatzaren garuneko Atlas Esterotax koa behar. ⤷ Erreferentzia koordenatuak dauzkaten hiru ardatzetan egindako irudi jarraietaz osatuak. Garezurreko hezur desberdinen arteko elkartze puntuak koordenatuen jatorri bezala. Erreferentzia puntuak: Hauek kokatzean koordenatuak kokatu ahal dira. ⤷ Bregma: Sutura sagitala + koronalaren arteko gurutzaketa puntua. Atlas estereotax koaren horriale bakoitza aurreko-ondorengo sekzioak bregmarekiko distantziaren arabera iden ﬁkatua. ⤷ Lambda: Sutura sagitala eta lamboideoaren arteko gurutzaketa puntua. - Garun guz en guneen posizioak ia be bi puntuekiko posizio erla bo berdinean. Tresna esterotax koa: Subjektuaren garezurra posizio zehatzean batean trinko mantendu + espazioko hiru ardatzetan (X, Y, Z) zehaztasun mikrome koz mugitu dezakeen metalezko gailua da. PROZEDURA: - Espazio tridimentsionalean puntu bat deﬁnitu + koordenada bidez lortu. - Mikroelektrodoa nahi dugun punturaino sartu behar da. ⤷ Gizakion kasuan, subj. anestesiatua. KALTE ESPERIMENTALAK Entzefaloaren za bat kaltetu edo erauzi → Lesioaren ondoren jokabide bat egiteko ez gai = eremu lesionatua jokabidean parte hartzen du. Garrantzitsua da faltsuki kaltetutako animalia talde bat edukitzea (sham), kaltetze prozedura berari dagozkion eraginak kontrolatzeko. 1. KALTE ESPERIMENTAL MOTAK 1. ABLAZIO ESPERIMENTALA: Garunaren za a kendu edo suntsitu. ⤷ Garunaren funtzioak aztertzeko. - Garunaren zonaldea kendu → Gero animaliaren portaera ebaluatu. 2. IRAUNKORRA: Animalia ez da errekuperatuko. a. Irra -frekuentzia: Irra -frekuentzia korrontea bi elektrodoen artean pasatzean lesio oso txikiak eragin. Korrontearen beroak neuronak hil. - Naiz eta beroa soilik zonalde batean eman elektrodoa zeharkatzen duen guz a kaltetzen da → Neurona osoa + axoiak. b. Exozitotoxikoa (Az. Kainikoa): NT kitzikatzaileen (Glu) bidezko hartzailen gehiegizko ak bazioaren ondorioz → Heriotz zelularra. ⤷ Gehiegi ak batu = Zel. barnerako kaltzio korronte masiboa → Ca2+ homeostasia hautsi + neuronak hil. c. 6-OHD (6-hidroxidopamina): Dopamina + noradrenalinaren estruktura antzekoa duen toxikoa. Zelularen garraiatzaileak NT batenga k konfunfunditzen du, zel. barnera iristen da + intoxikatzen du. 3. ALDI BATERAKOA a. Anestesia lokala (Muscinol; GABA): Muszimola az. ibotenikoaren deskarboxilazioa. ⤷ GABA hartzaileen agonista oso selek boa da → Oso ak boa kortek + hipokanpoan. - Amanita muscaria- k (Kuleto faltsua) atera. b. Blokeo kriniogenikoa: Hotzaren bidez grun kortexean aldi baterako lesioak eragin. ⤷ Kriodo: Erabiltzen den tresna. 4. LESIO FALTSUA, SHAM: Prozedura berdina baino lesiorik gabekoa, kontrol taldea. - Adib.: Az. Kainikoan: Kanula (xiringa) sartu, baino azidorik gabe. - TEKNIKA HISTOLOGIKOAK HISTOLOGIA: Izaki bizidunen ehunak ikasten dituen arloa. ⤷ Kirurgia estereotaxiko esperimentalari lotutako teknika histologikoetan, hildako animalien ehunen za ak aztertu. - Garun lesioa eragin ondoren, animaliaren jokabide aldaketak + lesioaren gunea kokatu. PERFUSIOA ⇨ FINKATU ⇨ EBAKITU ⇨ TINDATU ⇨ AZTERTU 2. PERFUSIO ETA FINKAZIOA Odola ateratzen da + beste likido (soluzio salinoa) batenga k ordezkatu. Prozesu entzima koak gelditu → Ehuna ﬁnkatu → Ehun degradazioa eten. - Finkatzea: Formalina-paraformaldehidoa (PFA). - INLKUSIOA: Ehuna paraﬁnan sartu gogortzeko. 3. EBAKETA Mikrotomoan 4-5 µm1-ko ebakidurak lortu. - Sekzioak portan jartzen dira. 1 µm = Micra, 1 µm = 0,001 mm. 4. TINDAKETA Ehunak mikroskopio otpikoaren bitartez ikusteko ndatu behar dira. ⤷ Tinteak neurona edo glia zelulen osagai desberdinetara lotu ← Ikus nahi denaren arabera. GORPUTZ ZELULARRAK AXOIAK a. Kresilo bioleta (Nissl). a. Zilar nitratotan oinarritutakoak: Cajal edo b. Me leno urdina. Golgiren ndaketak. c. Toludina urdina. TEKNIKA INMUNOZITOKIMIKOAK An geno-an gorputz erreakzioetan oinarritu. ⤷ An gorputzak zelulen kanpo-mintzetako proteinetara (an geno) lotu ← Hartzaile-lotugai. - An gorputzei aldez aurre k markatzaile desberdinak lotu ( nteak): Entzimak, ﬂuorokromoak, urre-koloidala, gai erradioak boak… MIKROSKOPIOAK OPTIKOA Argiaren uhin-luzera ikusgaiak erabiltzen ditu. - Mikroskopio errezena + erabiliena. FLUORESZENTZIAKOA Fluoreszentziaren fenomenoaren bidez → Material organiko + inorganikoa aztertzeko erabiltzen diren argi-mikoskopioak. ELEKTONIKOA Elektroi izpiak erabiltzen ditu. KONEXIO NEURALEN MARKATZEA Nerbio sistema zentraleko eskualde jakin bateko eferentzia eta aferentziak ezagutzeko. ⤷ Proteinak soman (hor erribosomak) sortu + garraio anterogradoaren bidez botoi sinap kora. Neurona nora proiektatzen duen seinalea garraio anterogradoaren bidez aztertu ← Eferentzia. Markatze teknika guz ak post-morten dira. 5. KONEXIO NEURAL MOTAK - Soma k ↷ Botoi sinpa kora = Anterogrado. - Botoi terminale k ↷ Somara = Retrogrado. AXOI EFERENTEEN MARKATZEA, MARKATZE ANTEROGRADO a. PHA-L (ﬁtohemaglu nina leukoaglu nina): Dentrita eta gorputz neuronalek jaso + axoiaren amaierarako botoi terminaletaraino garraiatu, ﬂuxu axoplasma koaren bidez. ⤷ PHA-L non dagoen jakiteko teknika inmunozitokimikoak erabili. AXOI AFERENTEEN MARKATZEA, MARKATZE RETROGRADO a. Fluroztatutako Urrea: Axoien botoi terminalek jaso + jatorrizko sometara garraiatu. ⤷ Fluoroztatutako urrea argi ﬂuoreszentea emi tu mikroskopioan. 6. NEURONETAN ZEHARREKO MARKATZE BIRALA Birusak erabiliz markatzea (anterogrado + retrogrado) neurona k neuronala zabaldu → Aferentzia + eferentzia neurona jarraiak errazago ezagutuz. ⤷ Konexio sinap koak sortzen duten neuronal iden ﬁkatu. a. RETROGRADO: Pseudorrabiaren birusa (PRV-Bartha). b. ANTEROGRADO: Herpes simple birusa (HSV-H129). GARUNAREN IN VIVO IKASKETA 7. TAC, ORDENAGAILU BIDEZKO TOMOGRAFIA AXIALA Ordenagailu bidezko tomograﬁa axiala (TC; Tomogra a Axial Computerizada) → Garun ebaketak lortzen dira X izpien ekorketa erabiliz. - Plano horizontalak. 8. RM, ERRESONANTZIA MAGNETIKOA Erresonantzia Magne koa (RM; Resonancia Magné ca) → Garun ebaketak lortu eremu magne ko bat + irra uhinak erabiliz. - Plano horizontalak + ber kalak. AKTIBITATE NEURALAREN ERREGISTROA 1. Mikroelektrodoekin eginiko erregristroa → Neurona indibidualak. - Kirurgia estereotax koaren bidez animaliaren entzefaloan elektrodoak ipini. 2. Makroelektrodoekin eginiko erregistroa: Elektro entzefalorama (EEG) → Milaka neurona. ⤷ Epilepsiaren diagnos koa, lo-esna erritmoak ikertzeko… 3. Magnetoentzefalograﬁa (MEG): Ak bitate neuralak sortutako eremu magne koak SQUIDS-ek detektatzen dute. 9. AKTIBITATE METABOLIKO ETA SINAPTIKOAREN ERREGISTROA AKTIBITATE METABOLIKOA: 2-DG+ autorradiograﬁa: 2-desoxiglukosa erradioa boa + 2-DFren metaketaren errebelatua autorradiograﬁa erabiliz. Neuronak glukosaren agerprenarenga k ak batuko dira elikatzen saiatzeko + energia lortzeko. ⤷ Autoradiograﬁaren bidez zonalde neural ak boa iden ﬁkatuko da. Fos proteinaren agerpena: Ak bitate maila altuko neuronek fos prot. kan tate handiagoa azaldu. ⤷ Fos lehenengo proteina da ak batzen neurona funtzionamenduan jartzean. - Puntu ilunak = fos proteinaren presentzia ← Inmunozitokimika bidez iden ﬁkatuta. Mikrodialisia: Garunak jariatutako substantzia kimikoen erregistroa. ⤷ Solutu kimikoen (NT bereziki) kontzentrazioa ikertzeko teknika. NEUROIRUDI FUNTZIONALA; GIZA GARUNA “IN VIVO”: a. Positroi-igorpenezko tomograﬁa, PET (Tomogra a por Emisión de Positrones): Markatzaile erreadioak bo baten kokapenaren detekzioa. - 2-desoxiglukosa erradiaktoboaren kaptazioa = Zonaldearen indize metabolikoa ↑. b. Erresonantzia magne ko funtzionala, RMf: Oxigeno mailaren detekzioa garuneko odol-hodietan. - O2 ﬂuxua = Zonaldearen ak bitatea. AKTIBITATE NEURALAREN ESTIMULAZIOA a. ESTIMULAZIO ELEKTRIKOA: Korronte elektrikoa eman elektrodoen bidez (kalteak sortu baino intentsitate ↓). - Zonaldea igortzen dituen gorputz zelular + axoiak es mulatu. b. ESTIMULAZIO KIMIKOA: Aminoazido exitatzaileak eman kanula baten bidez. Az. kainikoa/glutama koak kalte sortu baino intentsitate ↓. - Kanula k hurbil dauden neuronak es mulatu soilik. c. Garezurrean zeharreko es mulazio magne koa, EMT (Es mulación magné ca transkraneal): Kortexa es mulatu eremu magne koen bitartez. Eremu magne koa bobina elektromagne ko batengan aplikatzen diren pultso elektrikoen bitartez sortu. d. Microiotoforesia = Neurona indibidualen es mulazioa: Elektrizitatea erabili substantzia horrek neurona kontkretu baten ak bitatearengan sortzen duen efektuak determinatzeko. METODO GENETIKOAK a. IKERKETAK BIKIEKIN: Biki monozigo ko (geno po =) + dizigo ko (antzekotasun gene ko %50) arteko konkordazia indizea konparatu. b. ADOPZIO IKERKETAK: Adin goiz arrean adoptatutako pertsonak + beren guraso biooologikoekin bizi izan diren pertsonak konparatu. c. MUTAZIO ZUZENDUAK: Laborategian gen eraldatuak sortu (Knockout geneak) + saguen kromosometan txertatu. ⤷ Prot., entzima + beste molekula batzuen ezak zen efektu dituen ikastea ahalbidetu. Egarria. Paula del Campo Azcona EGARRIA Jateko edo edateko jokabidearen garunaren zentrua hipotalamoa da. GORPUTZ LIKIDOAK ETA LIKIDO-GORDETEGIAK Egarria kontrolatzen duen sistema: 1. GORPUTZAREN UR BILTEGIAK Gure gorputzeko pisuaren %60 = URA → Goputz likido desberdinen osagai nagusia. ⤷ 70kg-ko gizon baten gorputzak 42L ur. - Gorputz likidoak: Ura, proteinak, gantzak, azukreak, ioiak… UR BILTEGIAK: Ura gordetzeko bi biltegi nagusi daude: a. ZELULA BARNEKO LIKIDOA: Zitoplasmaren osagai nagusi 28L b. ZELULA KANPOKO LIKIDOA: i. Likido inters ziala 11L: Odol plasmaren iragazpenaren ondoriozko likidoa. - Proteinek odol-kapilareen mintzak ezin erraz pasa = prot. kontzentrazio ↓. - Hormona, NT, Aa, entzima, gantza, azukrea, ioia + zel. hondakinak dauzka. ii. Odol plasma 2L: Ura (%90), proteinak (%7), glukosa, gantzak, ioiak, hormonak, O2, CO2, N eta metabolismoaren ondoriozko hondakinak (%3). iii. Likido zefalorrakideoa 150ml: Plexo koroideoetako epitelioak egiten duen plasmaren iragazpen sekrezioa → Barrera ematoentzefalikoa (neuroglia + astrozitoez sortuta), farmako batzuk ezin pasa. - Ura, glukosa, aminoazidoak, ioiak + bitaminak dauzka. Likido guz etan oreka osmo ko bat egon behar, karga oreka ← Sodio-potasio bonbak. Zel. barneko likidoetan ura, ioiak + proteinak. ⤷ Ioien proportzio oso konkretuak → Ka oi + anioiak elkartzean = gatzak. - Ka oiak: K+ eta Na+. Mg++ + Ca++. ⤷ Na+ gehiegi = Egarria, ura edateko nahia ← H2O diluitzeko. - Anioiak: Cl-, HCO3- karbonato, HPO4= fosfato + SO4- sulfato. GORPUTZ LIKIDOEN OREKAREN ERREGULAZIOA 2. BALANTZE HIDRIKOA Ur gordetegien artean mintz erdi-iragazkorrak daude. ⤷ Ura difusio pasiboz iragazi, osmosia → Gainerako solutuak difusio ak boa behar. Solutu kontzentrazio motak: 1. INGURUNE ISOTONIKO: Mintzaren bi aldeetan solutu kontzentrazio =. ⤷ Ur mugimendurik ez. 2. INGURUNE HIPERTONIKO: Solutu ↑ daukan aldea. Zel. kanpoko likidoan solutu gehiago. ⤷ Ura zelula kanporatu → Zelula uzkurtu. 3. INGURUNE HIPOTONIKO: Solutu ↓ daukan aldea. Zel. barneko likidoan solutu gehiago. ⤷ Ura zelula barnera sartu → Zelula puztu. Mintzaren bi aldeetan solutu kontzentrazio desberdinak = Presio osmo koa → Ura mintzan zehar iragazi bi kontzentrazioak berdindu arte. - Zel. kanpoko likidoaren solutu kontzentrazioaren erregulazioa oso agarrantzitsua. EGARRI MOTAK ETA MEKANISMO NEURALAK Bolemia (odol bolumena) ezin da gehiegi aldatu → Bihotzak bere lana egiteko bolemia margen estu batean mantendu behar. - Hipobolemia + hiperbolemia arazo ugari sortu, bihotz-gelditzea. Odol bolumenaren pisua gorputzaren pisuaren %6 inguru → 5-5,6 odol litro = 70-80 kg. Aldaketak detektatzeko + zuzentzeko hartzaile mota desberdinak daude. - Egoera bakoitzeko aldaketak independienteak. EGARRI MOTAK EGARRI OSMOTIKOA EGARRI BOLEMIKOA Likido inters zialean solutu kontz. ↑. Bolumen intrabaskularra (plasma) gutxitzean. - Zelulak ura galdu = uzkurtu. - Hipobolemia giltzurrun + bihotzean kokatzen - Osmohartzaile zentral + periferikoek solutu diren hartzaile batzuk detektatu. kontzentrazioa detektatu. - Na+ galdu → Gatza ahoratzeko nahia. - Izerdia, janari gazia jatea + lurruntzea. - Hormonek parte hartu. - Lesio, gorabera, beherakoa + lurruntzea. 3. EGARRI OSMOTIKOA Likido inters zialean solutu kontz. ↑ = Zelulek ura galdu. OSMOHARTZAILEAK Errezeptoreak ak batu presio osmo koa handitzean. a. ZENTRALAK: Hipotalamoan osmohartzaileak daude → Osmohartzaileak likido inters zialaren solutuen kontzentrazioa hantzeman mintz zelularra handitze edo uzkurtzean. ⤷ Inguruneko likidoa hipertonikoa denean mintz-potentziala txikitzen da. - Lamina Terminaleko Organu Baskulotsua LTOB. - Organu Sub-Trigonala OST. - Bi organu hauek ez dute hesi hemato-zefalikorik aurkezten eta LZRaren tonizitatearen eragin zuzenean aurkitzen dira. b. PERIFERIKOAK: Liseri aparatuaren goiko za tan + hesteetan xurgatutako solutuak jasotzen dituzten odol-hodietan. Oro-faringean, traktu gastrointes nalean, zain hepa ko portalean + gibelean aurki daitezke. - Jasotako informazioa nerbio bagoan edo pneumogastrikoan zehar igotzen dira garunera, traktu bakar aren guneraino. 4. EGARRI BOLEMIKOA Bolumen intrabaskularra (plasma) gutxitzean. ANGIOTENSINA II Giltzurrinetako zelula batzuek, heltzen zaien odol ﬂuxuaren bolumena detektatu + gutxi denean (hipobolemia) renina deitutako enzima jariatu. ⤷ Reninak odolean dagoen angiotensinogenoa ↷ angiotensina I bihurtu ↷ angiotensina II forma ak boa. Ondorio ﬁsiologiko egokitzaileak hipobolemian: 1. Neurohipoﬁsi + kortex adrenala beste hormonen jarioa eragin: - Basopresina → Uraren berxurgatzea. - Aldosterona → Na+ eta Cl- ioien berxurgatzea, uraren retentzia + K+-aren iraizketa. 2. Odol-hodien uzkurketa, presio arteriala ↑. 3. Edate jokaera bultzatu + Na+ ahoratzea. EGARRI BOLEMIKOAREN MEKANISMO NEURALAK 1. Organu Sub-Trigonalean (OST) angiotensina II-rako hartzaile dentsitate handia. 2. Angiotensina OSTan zuzenean injektatzean edateko jokaera bultzatu. 3. OSTan dauden angiotensinarako hartzaileen blokeoak, zain-barneko angiotensinaren injekzioak sortzen duen edateko jokaera ekiditu. 4. OSTak axoiak igortzen dituzte, gune preop ko ertainera (hipotalamoa). SEINALEEN INTEGRATZEA EGARRIAREN KONTROLEAN Gosea. Paula del Campo Azcona GOSEA METABOLISMOA METABOLISMOA: Zelulan gertatzen diren erreakzio prozesu ﬁsiko-kimikoen multzoa → Biziaren oinarria maila molekularrean: Hazkuntza, ugalketa, egituren mentenua + es muluen erantzuna. a. ANABOLISMOA: Ɛ erabiliz subs. sinte zatu, endotermiko. b. KATABOLISMOA: Subs. degradatu Ɛ lortzeko, extotermiko. ⤷ Jatean diges o-sist. + entzimek jakiak erregai bihurtu. Urdailak dena suntsitu molekula txikietan (material erabilgarria; port., gluzido, lipido…) + odolak zeluletara garraiatu. - Oreka mantentzeko H2O eta NaCl behar. - Karbohidratoak 1. Erregai gisa: Energia lortu giharrak - Gantzak mugitu + tenperatura mantentzeko. JAKIAK ⇨ - Aa ⇨ - Bitaminak 2. Organoak mantendu + berreraiki. - Beharrezko oligoelementuak Jakiak ↷ erregaiak ← Metabolismoa. 1. XURGAPEN FASEA XURGAPEN FASEA: Diges o-hodia elikagaiez beteta dagoenean. Beharrezkoa erabili + soberakinak biltegietan gorde (barau faserako). ⤷ Molekula guz ak xurgatzen dira. Erregaiak: Glukosa + lipidoak (gantzak) dira. BILTEGIAK: a. Epe laburrerako biltegia, Glukosa: Gibel + giharretan metatzen dugun glukogeno karbohidratoak osatutakoa. ⤷ Glukosa (C6H12O6) ezin du odolean kontzentrazio handietan egon. - Intsulina: Glukosa ↷ glukogeno → Metatu gibel + giharretan. - Glukagon: Glukogeno ↷ glukosa → Barau fasean erabiltzeko. Glukogeno gehiena NSZ funtzionamendurako erabili baraualdian, glukosaren %50a neuronetara. Gibeleko erreserbak (300-400Kcal /100gr glukogeno) bukatzea ← Epe luzerako erreserbak erre. b. Epe luzerako biltegia, Lipidoa: Gantz-ehuneko adipozitoetan gordetzen ditugun triglizeridoek osatutakoa. Triglizerido ↑ metatu = Adipozitoak handitu. ⤷ Triglizeridoak: Karbohidrato (glizerol) + gantz-azido (az. oleiko, az. esteariko + az. palmi ko). Glizerol (glizerina) ↷ Glukosa bihurtu → Nerbio sist.-zentralarentzat energia. Gantz-azidoak gorputz osora energia eman ← Neuronak izan ezik, edozein zelulek deskonposa dezakete. Zelulek glukosa erabiltzeko zel. barnera garraiatzaileen bidez sartu behar. ⤷ Intsulinak intsulina hartzaileak ak batu behar, giltza moduan glukosa garraiatzaileak ireki. - Neuronek glukosa garraiatzaileekin soilik barneratu dezake, intsulina laguntzarik gabe. ARGALTZEKO Argaldu nahiko bagenu, gorputzeko gantza kendu, ingesta kalorikoa jaitsi edo gastu kalorikoa igo, energia kaloriko gutxi duten janaria jan edo kirola egin. Gorputzak lehenengo urdailean dagoen glukosa erre, baina ez badu ezer topatzen, epe luzerako biltegiko lipidoak erre. 2. BARAU FASEA BARAU FASEA: Diges o-hodia hutsik dagoenean. Erregaia (glukosa) gordailueta k atera. ⤷ Otordu arteko fasea. 1. Urdaileko glukogeno ↷ glukosa erabili → Erreserbak bukatzean 2. Lipidoak: glizerol ↷ glukosa. - Epe motzeko gordailuak ⇢ Epe luzeko gordailuak. AHORATZEA BULTZATZEN DUTEN ERAGILEAK 3. ERAGILE GASTRIKOA GHRELINA: Urdailak jariatzen duen hormona pep dikoa → Gosea eragin. ⤷ Barauldian grelina maila ↑ // jatean grelina maila ↓. Ghrelina duodenoak kontrolatzen du, baina urdailean jariatzen da → Odolera jariatu + hipotalamoko nukleo batera joan ⇢ Gosea eragin. - Ghrelina txertatu → Ahoratze joera areagotu. - Ghrelinaren kontrako an gorputzak edo hartzaile antagonistak → Ahoratze joera gutxitu. ⤷ Ghrelina pep do bat da, bere aurkako an gorputzek bere akzioa inhibitu. 4. ERAGILE METABOLIKOAK Gluzidoak eta lipidoak gorputzaren erregaiak, erregaien kontzentrazio maila jaitsi = gosea sen tu. ⤷ Berreskuratzeko era bakarra jatea da. - Glukopribazioa: Hipogluzemia eragin. - Lipidobribazioa: Lipido maila jeitsi. HARTZAILEAK: a. Hartzaile hepa ko edo perferiko: Glukopribazio + lipidopribazioan ak batu. ⤷ Infor. nerbio bago k ↷ Garunera. - Hauen ak bazioa = Gosea + ahoratzeko jokabidea. b. Hartzaile zentralak, entzefalikoak: Glukopribazioan ak batu. ⤷ Garuna soilik glukosa erabili, soilik gluko-hartzaileak daude. Intsulina hormonak (2-DG) glukopribazioa (hipogluzemia) eragin. Merkaptoazetatoak lipopribazioa (lipido mailak jaistea). 5. INGURU ERAGILEAK Mo bazioa, erru na, ordutegiak… AHORATZEA AMAIERATZEN DUTEN ERAGILEAK a. Epe laburreko seinaleak: Zefaliko, gastriko, hepa ko, hesteetakoak… b. Epe luzeko seinaleak: Lep na. 6. EPE LABURREKO SEINALEAK Jaten ari garen edo jaten bukatu dugunaren infor. eman. Jan ondoren garunari esan ez dela gehiago jan behar. ⤷ Janariak egiten duen bidean zehar kokatu: Barrualdean, goiko liseri traktuan, urdailean, hesteetan, gibel inguruan… ERAGILE ZEFALIKOAK, ZENTZUMENAK Jakien pertzepzio zefalikoaren eragina kontuan hartu → Jakien dastatze, usaitze, ikusteak… infor. baliotsua ematen du janariari buruz. Zentzumen guz ak gabe = Janaria urdailera iristean asebetetze osorik ez sen tu. - Adib.: Plater hutsa ikusten dut = Jaten bukatu dutm asetuta nago. ERAGILE GASTRIKOAK Urdaila bete dela, zenbat jan den + zer jan den esaten duten hartzaileak. HESTEETAKO ERAGILEAK Heste meharrean elikagaientzako hartzaileak daude. a. Mingainean: Kimioerrezeptoreak → Elikagaiaren arabera lehenago edo beranduago asetuko garen (zaporeak asetzean garrantzia). b. Duodeno k irten diren axoi aferenteek: Glukosa, Aa + gantzen aurrean ak batu. ⤷ Kolezistokinina (KZK) pep doa jariatu, hormona → Piloro + beazunaren kontrakzioan parte hartu, gantz kopuruaren erabera. - Otordu amaiera KZK mailak ↑ = Ghrelina inhibitu + PYY liberazioa areagotu. - PYY heste-mearreko pep do periferikoa: Kaloria kan tate arabera jariatu → Ahoratze jokaera gutxitu. ERAGILE HEPATIKO Benetan xurgatzen denaren informazioa eman. Hartzaileak glukopribazioan eta lipopribazioan ak batu. - Informazioa nerbio bago k garunera joan. INTSULINA Intsulinak gosea eta asetasuna erregulatzen duten hipotalamoko neuronetan eragiten du. 7. EPE LUZEKO SEINALEAK Biltegien egoeraren berri eman ← Lep na. OB geneak lep na ekoiztu + gantz-ehuneko adipozitoek jariatu asetasuna lortzeko. ⤷ Gantz-ehunak handitzea ez dugu hainbeste jan behar = lep na jariatu. - Nukleo arkeatuko NYP neuronak inhibitu, metabolismoa azkartu + jakien ahoratzea ↓. - Bere kontzentrazioa odolean gorputzaren gantz-erreserbekiko proportzionala. Garun neuronetan lep na errezeptore asaldurak seinalea galerazi → Hiperfagia → Gorputz pisua ↑. ⤷ Lep na ez duten pertsonek asko jaten dute, gizentzeko joera izanez. ERREGULAZIO NEURALA Gosea ﬁlogene koki oso estrukturatua → Jokabide oso zaharra da. Ahoratze-jokabidea erregulatzen duten NSZ alderdiak oso zaharrak: Garun-emborra eta hipotalamoa. 8. GARUN-ENBORRAREN LANA Garun emborrean glukohartzaileak daude → Nerbio bagoko aferentzia guz ak iritsi. Area postremak + traktu bakar aren guneak (garun-enborrean) ← Aferentziak mingaine k, urdaile k, duodeno k + gibele k. Goasean garun-enborraren ak bitatea igo. ⤷ Garun-enborrean lesio batek jatea ekidin ahal du. 9. HIPOTALAMOAREN LANA a. Hipotalamo laterala: Gosearen eskualdea. Es mulazioak → Ahoratzea + edatea eragin. ⤷ Bere inhibizioak anorexia1. - Lesioaren ondorioz animaliek ez zuten gehiago jan edo edaten. b. Hipotalamoko bentromediala: Asetasunaren eskualdea. Ahoratzea + edatea amaierazia. - Lesioek hiperfagia eragiten zuten eta horren ondoriozko obetsitate morbidoa, eta es mulazioak ahoratzea ekiditen zuen. Nukleo arkeatuak eta nukleo parabentrikularrak parte hartu. Hipotalamo lateraleko neurona batzuk ekoizten dituzten bi pep do eragin orexigeno2 handikoak dira: - Orexina (hipokre na) eta Melaninaren Hormona Konzentratzailea (MHK). Gosea eragin, indize metabolikoa ↓ + ε erreberbak handitu. ⤷ Baraualdi luzeetan MHK eta Orexina mailak handitu. Jan ondoren orexina mailak ↓. - Arratoietan euren injekzio bentrikularrak jakien ahoratzea handitzen dute. 1 Anorexia: A-norexia, orexina falta = ape to falta. Fisiologikoki, ez jatea da. 2 Eragin orexigeno: Gose eragile. GOSEA ETA ASETASUNAREN ERREGULAZIO NEURALA 10. GOSEA Hipotalamo laterala gosearen zentroa: - Aferentziak: Gosearen sentsazioa. - Eferentziak: Mugimendua. MHK eta Orexina → Mo bazioa, mugimendua eta metabolismoa kontrolatzen dituzten guneetara trasmi tu: Kortexera, substantzia gris periakueduktuala, formazio erre kularrera, talamora eta locus coerelus-era. ⤷ Bizkarrezur muineko neuronekin konektatu ← Metabolismoan eragina. Nola heltzen dira glukopribazio eta lipopribazio seinaleak, MHK eta Orexina jariatzen duten hipotalamo lateraleko neuronetara? a. MHK eta Orexina: Glukopribazioaren seinalea burmuin erraboilak detektatu eta NPY neuropep doa jariatzen duten neuronak (hipotalamoko gune arkeatuko NPY neuronak) ak batu → Hauen axoiak h. lateraleko MHK eta Orexina neuronetara proiektatu + ak batu. b. Ghrelina: NPY neuronek ghrelina hartzaileak dauzkate ← Ghrelinak sistema mesolimbikoa (mo bazioa + errefortzua) ak batu: Area Tegmental Bentraleko eta Gune Accubens-eko neurona dopaminergikoak. c. AGRP: NPY neuronek AGRP (Agou -Related-Pep de) neuropep do orexigeno oso indartsua jariatu. AGRP-k ere hipotalamo lateralera eta nukleo parabentrikularrera proiektatzen du. d. THK: THK, tetrahidrokanabinola + bere antzeko den endokanabionideak, orexinaren mailak handitzen dituzte gosea eraginez. 11. ASETASUNA PYY eta lep na vs. ghrelina ← Aurkako hormonak dira. a. Lep na: AGRP eta NYP neuronak inhibitzen ditu → Anorexia sortu + metabolismoa azkartu. ⤷ Gantz asko izanik erreserbak erreko ditugu. - Lep nak Cart eta αMSH (alfa-melanozito-es mulante) ak batu ← Anfetaminan + kokainan dauden substantziak. Gosea inhibitu (MHK eta orexina inhibitu) + metabolismoa azkartu. OREXIGENOAK - NPY: Y neuropep doa ERREGULAZIO - AGRP: Agou -ri asoziatutako pep doa ZENTRALA (NSZ) ANOREXIGENOAK - CART: Kokaina eta Anfetamina kokainak regulatzen duen transkripzioa. - α-MSH: alfa-melanozito-es mulantea ERREGULAZIO Ghrelina, Koleszitokinina, YY pep dasa eta Lep na PERIFERIKOA NAHASMENDUAK 12. ANOREXIA %5-10 hiltzen da: Eritasun konplikazioak edo suizidioa. %50 sendatzen dira. - Eritasun mentala…anorexia // Anoresia…Sintomatologia mentala. 1950eko Minesota ikasketa; 36 bolondres, gizon txuri, 22-33 urte. - 12 asteko kontrol-fasea. Neurri ﬁsiologikoak eta psikologikoak hartu. 3.200 kcal. - 24 asteko murrizketa-fasea. Ahorakina nabarmen murriztu. 1.600 kcal. Emaitzak: - %25 pixua ↓. - Gorputz tenperaturaren beherapena. - Janariarekiko preokupazio eta errituak. - Sozialki isolatuz joan. - Aldarte ezegonkorra. - Sexuarenganako interesa galdu. - Errendimendu kogni bo pobreagoa. - Depresioa, insomnioa… ONDORIOAK: Faktore sortzaileak ez dira gizarteak bultzatzen duen moda ideia bat. Dieta gogor bat egitean ikusitako zirkuitoak alteratzen dira + anorexia sortu ← Zirkuitoen funtzionamenduak aldatu + hartzaileak desberdinak direlako. ⤷ Modu intui boan jaten ez badugu, lep na eta ghrelina desorekatzen dira → Gose/asetasun artean ezin desberdindu. Arratoiekin ak bitatea aldatu: Animalia gose bada janari bila ateratzen da → Ak bitatea areagotu. ⤷ Anorexikoetan ikusi da ak bitatearen areagotze oso handia. Ak bitate asko egiten dituzte, mugitzeko beharra sen tzen dute. Zenbait ezaugarri azaltzen dira gaixotasuna agertu baino lehen: Emozionalitate nega boa, kalteen sahiespena, perfekzionismoa, inhibizioa, jokaera obsesibo-konpultsiboa, interozepzioaren konszientziaren alterazioa, argala nahi izateko joera, ikasle oso ona eta porrot egiten dute dietan. ⤷ Bulnerabilitate gene koa. Es mulu ape boen aurreko erantzunetan, emozioa eta errefortzu zirkuitoak anorexian zeresan handia izan dezakete. Nutrizio okerraren ondorio diren egoera ezaugarriek eritasuna mantendu egiten dute + azkartu egiten dute ← Kontrolik gabeko espirala. 13. OBESITATEA Lep narekiko erresistentzia, falta. DGYR (Roux-en Deribazio Gastro Yeyunala): Ghrelinaren sekrezioa eten + PYY-rena sustatu. TRATAMENDUA: - Lipidoen absorzioaren sahiesleak. Lipasaren inhibitzaileak. - Asetasunaren handitzearen eragileak, eragile anorexigenoak → Eraginik ez. - Gantz-Maila gutxitzen duten farmakoak. - Ohituren aldaketa → Mekanismo ﬁsiologikoak erregulatu. Sexu eta Ugalketa jokabideak. Paula del Campo Azcona Espezie sexualak konbinaketa gene korako bihurtu gara, gure material gene ko erdia izango duen ondorengoa sortzeko. Hala ere, zein faktore baldintzatzen dute gure sexua? 🢒l1905, N. Stevens eta E. Wilsom: Kario poa aurkitu → Bi kromosoma sexual deskubritu. Sexua ez da dikotomikoa → Kon nuoa da. Kimerismo gene koan: Transtorno gene koa, banako batek bi izaki edo gehiagoren zelulak dauzka → ADN dezberdinak zelula guz etan. ⤷ Badirudi bi pertsona daudela gorputz batean. - Freemar sinoa: Arren feno poak ↷ emeen feno poa baldintzatzen du. Arren feno poa > emeen feno poa. Adib.: Behi matxorrek, arren hormonaren eragina jasotzen dute, eta itxuraz emeak izan arren, ahanztuak dira eta jokabide maskulinizatuak izaten dituzte. Orain arte: - Y kromosoma = Testosterona jariatu → Barrabilak izan + arra. - Y kromosomarik EZ = Testosterona gutxi, pasiboa → Barrabilarik ez + emea. Kromosomak ez dute iden tate biologikoa determinatzen ← Androgeno hormonek baizik. - Posible da XY kromosomak izatea baina gorputz femeninoa, feno pikoki femeninoak izatea. SRY Y kromosomean kokatzen den gen bat da (edo barrabilen faktore determinatzailea, TDF) sexuaren determinatzailea. Garapeneko une batean ak batzen da → Barrabilak formatu + testosterona jariatu. ⇣ Planoa emea izaten da, arra bihurtzeko desfeminizazio + maskulinizazio prozesu bat eman behar; maskulinizazioan testosteronaren hartzaileak daude → Androgeno hormonei eranzuten ez bazaie, testosterona ez da produzitzen. UGALKETA JOKABIDEAREN KONTROL HORMONALA Basea sexu femeninoa da, emeak (XX) ← Arrak (XY) egoteko maskulinizazio prozesua behar. ⤷ SRY genea Y kromosomean aurkitu → Ak batzean barrabilak garatu + testosterona jariatu. - Emeetan SRY pasibo // arretan SRY ak bo. 🢒 1935: Bi hormona aurkitu → Testosterona eta Estradiola. Biak kolesterol eratorriak. SEXU HORMONA ESTEROIDEEN SAILKAPENA ANDROGENOAK Testosterona barrabiletan ♂ Wolf sistemaren garapena; espermatozoideen ekoizpena; aurpegi, pubis eta besapeko ilearen haztea; laringearen tamainaren handiagotzea; giharreriaren garapena; hezurren hazkundearen inhibizioa + sexu-irrikaren suspetzea Dihidrosterona Arren kanpoko genitalen heltzea Androstenediona giltzurrun-gaineko guruinetan ESTROGENOAK Estradiola obulutegian ♀ Emeen genitalen heltzea; bularren haztea; gantz-biltegietan aldaketak; umetokiko mukosaren hazkundea; hezurren hazkundearen inhibizioa; sexu-irrikaren suspertzea GESTAGENOAK Progesterona obulutegian Umetokiko mukosaren mantentzea HORMONA GmRH hipotalamoan HIPOTALAMIKOAK GONADOTROPINAK Folikuluen Hormona Obulutegiko folikuluen garapena Suspertzailea FSH adenohipoﬁsia Hormona lutenizatzailea LH Obulazioa, gorputz luteoaren garapena adenohipoﬁsia BESTE HORMONAK Prolak na adenohipoﬁsia Esnearen ekoizpena, arren aldi errefraktarioa Oxitozina neurohipoﬁsia - Esnearen sekreZioa, orgasmoa, bikote loturak + haurrekiko loturak - Oxitozaina jariatu orgasmoan = Bestearekiko atxekimendua. Basopresina neurohipoﬁsia Bikote loturak 1. HORMONA ARDATZAK HIPOTALAMO-HIPOFISI-GONADA ARDATZA - Lotura zuzena: Neuronekin, neurohipoﬁsia. - Zeharkako lotura: Hormonekin. Sexu hormonak (testosterona + estrogeno) sortzeko Gonadotropina GnRH hormona askatzailea behar. ⤷ GnRH hipotalamoan kokatu → Adenohipoﬁsira joan + LH eta FSH hormonak odolera askatu + gonadetara iritsi, karaktere sexual primarioterata (barrabilak + obulutegira). ARRAK EMEAK FSH: Sertoli zel. es mulatu. FSH: Folikuluen + endometrioaren hazkuntza. - Martxan jarri espermatogenesiaren lehen - Folikuluek estradiola jariatu + estapak. endometrioaren hazkuntza bultzatu. - MIS, Sist. Mülleriano-aren inhibitzailea jariatu → Organo femeninoak inhibitu. LH: Leydig zeluletan testosterona ekoitu. LH: Folikuluen garapena bukatu + obulazioa - Espermatogenesiaren azken faseen gertatu. garapena. - Estradiol maila oso altua dagoenean, adenohipoﬁsiak LH jariatu. a. ARRAK: Barrabiletan tubulu semiferoak ← Sertoli zel. + haien artean leyding zel.. - Leydig: Testosterona jariatu → Arren genitalen garapena. Testosteronak atzeraelikadura + espermatozoideen garapena eragin. ⤷ LH gehiegi dagoenean atzeraelikadura - → Setoli zel. inhibina askatu → Hipotalamo edo hipoﬁsira joan. LH-ren ezkoizpena inhibitu + testosteronaren jariaketa inhibitu. b. EMEAK: 1. Fase folikularra: Hileroko + obulazioaren arteko fasea. Obulaziorako prestatu → obulazioa hasten duten hormonak areagotu. 2. Obulazioa: GnRH askatzean folikuluko paretek estrogenoa jariatu. Estogenoa odole k → hipoﬁsira + LH es mulatu → Obulazioa hasi. - Obulazioan: Folikuluak heldu, gorputz luteoa osatu + progesterona jariatu. - Progesterona: Endometrioa handitua mantendu eta beste folikuluak heltzea eragoztu (haurdunaldia). - Obulua ez ernaltzean: Gorputz luteoak estradiola eta progesterona jarioa eten eta umetokiko pareta handitzean mukoa askatu (hilerokoa). 3. Fase luteoa: Obulazioa + datorren hilerokoaren arteko fasea. Gorputza haurdunaldi posible baterako prestatu. 2. ERAGIN ANTOLATZAILEAK Hormonek bi funtzio: Eragin antolatzailea + eragin abiarazlea. ERAGIN ANTOLATZAILEA: Hormonek gorputz garapenean zel., organo sexual… era batean antolatu. Uteroan hormonek eragin antolatzailea dute → Pubertaroan eragin abiarazle (atzeraelikadura + bidez, berriz ere martxan jarri) → Pubertaro ondoren atzeraelikadura -. ARRAK EMEAK Gorputz-barneko sexu organoak antolatu: Ez dago hormona eraginkor nagusi. - TDF (barrabilen faktore determinatzailea): - Ehun gonadala obulutegian bihurtu. Ehun gonadala barrabiletan bihurtu. - Müller sist. garatu (obulutegia, falopio - MIS: Hormonen desfeminizazioa, Müller sist. tronpak, umetokia + bagina barrena). desagertarazi. - Wolﬀ sist. desagertu. - Androgenoak: Maskulinizazioa, Wolﬀ sist. garatu (tutu deferenteak, semen-besikula + prostata). 3. ERAGIN ABIARAZLEAK Eragin abiarazlea: Kisspep na (emakumeek lep na behar kisspep na ak batzeko)→ Karaktere sexual sekundarioak garatzeko haurtzaroaren ondorengo heltze sexualean (pubertaroan). - Kisspep na hipotalamoko GnRH ak batu → Adenohipoﬁsiko FSH eta LH jariatu arretan testosterona jariatu + emeetan estradiola jariatzen den. EMEEN UGALKETA-ZIKLOEN KONTROLA 1. FSHak folikuloaren heltzea bultzatu. 2. Folikukuak estradiola jariatu → Endometrioaren hazkuntza bultzatuz. 3. Estradiolaren mailak atalase bat gainditzean → Adenohiposiak LH jariatzen du. 4. LHren eraginpean folikulua gorputz luteo bihurtu + estradiola eta progesterona jariatzen hasten da ⇨ Obulazioa. 5. Progesteronak endometrioa handitua mantentzen lagundu + beste folikuluak hel ez daitetzen bultzatzen ⇨ Gestazioa. 6. Obulua ernaltzen ez denean, gorputz luteoak estradiola eta progesterona jarioa deten. Umetokiko pareta handituko mukoa askatu ⇨ Menstruazioa. TESTOSTERONA ETA ESTRADIOLA MAILAK BIZITZAN ZEHAR TESTOSTERONA ARRAK Garapenean testosterona piko altua. - Jaio ondoren atzeraelikadura nega bo → Testosteronak hipotalamoa nahiz adenohipoﬁsia desak batu + testosteronaren jariaketa murrizten edo eten. ⤷ Dagoen testosterona-kontzentrazioa neurtu daiteke mekanismoak inhibitzeko behar izanez gero. - Pubertaroan: Testosterona asko izaten da berriro. EMEAK Bizitza osoan testosterona maila baxua. ESTRADIOLA ARRAK Bizitza osoan estradiol maila oso baxua. EMEAK Folikulu paretek jariatzen duten estradiola maila altuan egoten da nerabezora arte + garai erreproduzitzailean. - Ondoren jaitsi + testosterona maila igo. 4. IKERKETAK, ANIMALIETAN ETA GIZAKIETAN ANIMALIAK Gehien ikasitako sexu jokabide → Karraskariena roedores. Karraskari emeek 4 eguneko zikloak: Proestroa, estroa, metestroa eta diestroa. ⤷ Haien sexu-jokabidea estradiol + progesteronaren menpe dagoela ikusi da. - Estradiol + progesterona hartzaile k ez = arreiko errezep bo eza. a. Errezep bitatea: Arrekiko errezep bo egotea, arra azaltean gonbidapen posturak. b. Prozep bitatea: Arrarengana gerturatu. c. Erakasgarritasuna: Probabilitatea. E tratamendu + P tratamendu = Arratoi emeen sexu-jokabideak ↑. Karraskarri arren sexu-jokabidea testosteronaren menpe. ⤷ Arratoia irdendu castrar = jokabide sexualak ø. Oxitozina orgasmoan jariatu: - Arrengan: Eiakulaziorako giharreria lisoaren uzkurketa. - Emeengan: Bagina + umetokiaren uzkurketa eragiten ditu. - Bikote loturen sorrera eta mantentzean ere eragiten du (emeengan batez ere). Animalietan ikusi da testosteronaren eragin antolatzailea: Desfeminizazioa + maskulinizazioa. GIZAKIAK Hormonak ez dira ezinbestekoak sexu-harremanak izateko, baina eragin handia dute. EMAKUMEENGAN - Obulazio inguruko egunetan LH ↑ = Sexu-harreman gehiago, gehiago masturbatu + fantasia sexual gehiago. - Testosterona + estradiol-tratamenduak: Jokabide-sexuala igo. GIZONEZKOENGAN - GnRH antagonista: Sexurako gogoa eta fantasia ↓. - GnRH antagonista + testosterona: Sexurako gogoa eta fantasia =. Testosteronaren faltaren eraginak ohituraren arabera aldatu. ⤷ Irendutako gizon batzuek ak bitate sexualaren berehalako beherapen bat pairatzen dute, beste batzuk berriz urteetan zehar galtzen dute. Testosteronaren jariaketa biridirekzionala: - Testosterona altua = harreman gehiago izateko aukera. - Harremanak izateak = testosteronaren maila igo. ANDROGINIZAZIOA a. Hiperplasia suprarrenal kongenitoa (HAC): Gene koki XX + jaio aurre k androgeno suprarenalean gehiegizko jariapena. - Testosterona maila oso altuak = maskulinizazioa. - Genital maskulinizatuagoak (klitoris handiagoa). - Marrazki edo jostailu “maskulinizatuagoenga k” lehentasuna. - Iden tate femeninoa. b. Androgenizazio ezaren sindromea: Gene koki XY + mutazio batenga k androgenoetarako hartzaile funz onalik ez sortu. - Testosterona eza = feminizazioa. - Kanpo genital femenino. - Obulutegirik, umetokirik eta falopia tronparik ez. - Barrabilak bai. Normalean kendu kanzerigenoak izan ahal direlako. - Gorputz femeninoa baino hilekorik ez. - Iden tate femeninoa. FEROMONAK FEROMONAK: Animaliek jariatzen dituzten subs. kimikoak → Animalia bate k bestera mezuak garraiatu ⇢ Mezu hauek jasotzen duen animaliaren ﬁsiologia + jokaeran aldaketak. ⤷ Feromona gehienak usaimen sistemaren bitartez jaso, batzuk oso bola lak beste batzuk berriz gertu edo beste ﬂuidoetan. - Usaimena: Oroimena (hipotalamo) + emozioetan (amigdalan) eragina. ⤷ Amigdalak eferentziak hipotalamoan. Hipotalamoan sexu-jokabidea. 5. FEROMONEN EFEKTUAK a. LEE-BOOT EFEKTUA: Sagu eme talde bat elkarrekin kaiolaratu, haien ziklo estralak1 geldoagoak egiten hasi, gero desagertu. Menopausia moduko bat. b. WHITTEN EFEKTUA: Sagu eme taldeko bat hartu + ar baten usaia edo bere pixaren usainaren eraginpean → Ziklo berragertu + sinkronizatzeko joera hartu. ⤷ Obulazioa gastu energe koa da, ez badira erreproduzitu behar obulazioa desagertu. c. VANDENBERG EFEKTUA: Ar baten usainaren eraginpean → Emeen pubertaroa aurreratu. d. BRUCE EFEKTUA: Ernaldu berri den eme baten haurdunaldia eten, ernaldu zuen arra ez den beste ar baten feromonaren eraginpean jartzen bada. ⤷ Efektu honek zerga ebolu bo argia dauka, egokitze abantailak ematen bai zkio emeari. Ar gazte edo irendutako baten pixa ez ditu efektu hauek eragiten. 6. ORGANO BOMERONASALA ORGANO BOMERONASALA (OBN): Sudur hobiei hodi baten bidez lotutako poltsa baten inguruan kokatutako hartzaile sentsorial talde txikia. ⤷ Proiekzioak azaltzen ditu usaimen-erraboil laguntzailera (UEL) ← Usaimen-erraboil nagusiaren (UEN) atzean kokaturik dago. Organo bomeronasala amigdalarekin konektatua dago. Amigdala hipotalamo area preop ko, aurreko hipotalamoa eta hipotalamoko gune bentromedialarekin dago konektatuta. ⤷ Amigdalaren gune medialaren lesioak arraren jokabide sexuala ezeztatzen du. 1 Ziklo estrala: Ciclo estral, ciclo reproduc vo o ciclo del celo. Animali gehienek organo hau erabiltzen dute feromonak hartzeko. Gizakiotan OBN-ren aztarnak sufur-hobietan aurkitu dira, baina UEL-ik ez. ⤷ Ez dakigu gizakiok feromona ezaugarri duten molekulak detektatu eta emi tzeko.Izatekotan UEN-ren bitartez litzake, ez OBN. - Es muluak bisualak nahiz olfa boak izan daitezke, eta olfa boek azkarrago erakartzen dute amigdalera zuzenean doalako, talamo k igaro gabe. - Ikerketak: Hilerokoaren sinkronizazioa elkarrekin egondako emakumeetan, izerdia eta hilerokoa, pixaren usaia eta hilerokoa, gizonezkoen izerdi-usainak eta hilerokoa, androstenediona emakume nahiz gizonezkoengan… DIMORFISMO ANATOMIKOA Gizakietan dimorﬁsmo anatomiko bat egotekotan hipotalamoan dago ← Area Preop koa. ⤷ Gizartean dagoen dimorﬁsmoa soziala da, ez anatomikoa. SEXU ORIENTAZIOA 7. ANATOMIA Dimorﬁsmoa: 1. Nukleo Suprakiasma koa eta aurreko komisura: - Gizon homosexual > gizon heterosexual. - Gizon homosexual ≈ Emakume heterosexual. - Ikerketak lagin txiki batekin. 2. Hipotalamo aurreko nukleo inters ziala (3NIHA): - Gizon heterosexual > Emakume heterosexual. - Gizon homosexual < gizon heterosexual. - Gizon homosexual ≈ Emakume heterosexual. - Emakume cis= emakume trans-ek. UGALKETA JOKABIDEAREN KONTROL NEURALA 8. ARRAK GUNE PREOPTIKO MEDIALA AMIGDALA MEDIALA MEDULA ESPINALA (Area preop ca medial, APM) - Infor. usaimen sistema k. - Bere es mulazioak kopula - Erreﬂexu sexualak: Postura, - Sexualki dimorﬁkoa Arrak > jokabidea bultzatu. erekzioa, eiakulazioa. Emeak. - Apareamentuak Fos - Egitura dimorﬁkoa: Erraboil - Androgenoetarako hartzaile proteinaren mailak igo. kabernosoaren nukleo asko. - Lesioak: Jokaera sexualek espinala. - Lesioak: Ak bitate sexuala desagertarazi. - Mekanismo neuralek bertan behera utzi. ⤷ Androgenoak emanez kontrol eszitatzailea eta berragertu. inhibitzailea dute erreﬂexu hauengan. Usaimen erreboile k seinale aferenteak iritsi amigdalera → Konexio eferenteak area preop ko medialarekin, kopulaziorako jokabidea eragin. SDN (sekualki dimorﬁkoa den gune preop koa) arretan emeetan baino handiagoa da, androgeno kan tatearen araberakoa eta ak bitate sexualarekiko proportzionala. ⤷ Estres prenatalak tamaina gutxitu. Karraskari arren sexu-jokaeran parte hartzen duten garun-egituren arteko harremanak: 9. EMEAK AMIGDALA MEDIALA HIPOTALAMO BENTROMEDIALA (HBm) - Informazio bomeronasala + - Lesio bilateralak → Lordosiaren galera. somatosentsoriala. - Es mulazio genitala: Fos proteinaren - Hartzaileak estradiola eta espresioa areagotu. progesteronarentzat. - HBm-en estradiola + progesterona: Jokabide - Estradiolak emateak progesteronaren sexualen es mulazioa. hartzaileen agerpena eragin. - Es mulazio genitala Fos proteinaren espresioa. Karraskari emeen sexu-jokaeran parte hartzen duten garun-egituren arteko harremanak: Loa eta Erritmo Biologikoak. Paula del Campo Azcona LO-ESNALDI ZIKLOA Lo-esnaldi zikloa elektroentzefalogramarekin (EEG) kalkulatu → Garunaren ak bitate elektrikoa erregistratzen duen analisi neuroﬁsiologikoa ⇢ Zehazki ekintza potentzialak behatu, uhinak sailkatu. ⤷ Adib.: Begiak txtean garunaren erritmoa ↓ (re nak jasotzen ez duen argiarenga k) = uhin motelago batzuek igaro ak bitate biolek koa. Lo-esnaldi ziklo bakoitza 90 min inguru irauten ditu → Gaua bakoitzean 4-5 ziklo. 1. ESNALDIA Esnaldiaren erritmo normala alpha uhinak dira ← Atseden edo lasai gaudenean alpha uhinak. - Begiak itxita dauzkagunean kortexean erritmo alpha. - Begiak irekiak erritmoa azkartu, beta erritmoa ← Argiaren patroi aldakorrenga k. ALPHA α BETA β Uhin erregularrak: 8-12Hz. Uhin irregularrak: 13-30Hz. Ak bitate neural sinkronizatua. Ak bitate neural deszinkronizatua. Atsedenaldian. Ak bo gaudenean eta konziente. Lobulu okzipitalean. - Loa aurre k α uhinak nagusi. 2. LOALDIA Loaren 1. Fasea: THETA θ Uhinak: 3,5-7,5 Hz. Esnaldi eta loaren arteko trantsizioa. Iraupena: ≈ 10 min. Automa zatutako ekintzetan ematen da, ez da arreta kontziente behar. Fase honetan esnatzean: Gaizaki esnatzen zara + nahasirik. Loaren 2. Fasea: SPINDLES K KONPLEXUA Uhinak: 12-14Hz. Bat-bateko uhinak. 2-5 minuturo ematen da. Frekuentzia: 1 minuturo. Loa mantentzeko mekanismoa. Spindles-ekin asoziatua + Delta ⤷ Kanpoko es muluen eragina uhinen aintzindariak. modulatu + memoriaren ﬁnkapena. Espasmo txikiekin burua 1, 2, 3 + 4 faseetan agertzen dira. gorputzarekin duen konexio egoki dagoela bermatzen da. Gainontzeko ak bidadea: Theta. Iraupena: ≈ 10 min. Lo arinaren fasea: Tonu muskularrra, gorputzaren tenperatura, bihotz maiztasuna eta arnasketa ↓. UHIN GELDOEN LOA, Sueno de Ondas Lentas (SOL); Loaren 3. eta 4. Faseak: DELTA δ Uhinak: > 3,5 Hz, hanplitude handikoak. Gorputza atseden sakon batean. Tonu muskularra bai = sonambulismoa. Hazkunde hormonaren jariaketa pikoak ematen dira. Delta uhinen agerpena: 3. fasean %20-50 // 4. Fasean %50 baino gehiago. Gaur egun 3. eta 4. faseak fase bakarra kontsideratzen dira: Trantsizio etapa (3. fasea) + lo sakonaren etapa (4. fasea). - 4. Fasea: Lo sakona → Garunaren odol ﬂuxuaren jeitsiera nabarmena, garuna atseden. Iraupena: 3. fasea ≈ 20 min + 4. fasea ≈ 45 min. REM loa Uhinak: Theta eta Beta. Begien mugimendu azkarrak, REM (Movimientos oculares rápidos, Rapid eye movement). ⤷ Loaren etapa azalekoena: Oso erraz esnatu ahal da. - Garun oso ak boa → Ametsak- - Tonu muskularraren galera ← Ametsak es eszeniﬁkatzeko. Iraupena:≈ 20-30 min. LABURPENA ESNALDIA α (8-12 Hz) eta β (13-30 Hz) 1. FASEA θ (3,5-7,5 Hz) 2. FASEA θ, splindles eta K konplexuak 3. FASEA Uhin geldoen loa, δ (3,5 Hz) 4. FASEA REM loa Rapid Eye Movement - Garuna oso ak boa - Ametsak - Tonu muskularraren galera LO FASEAREN EZAUGARRIAK REM eta ez-REM loen arteko alternantzia Loak elkarren arteak 4-5 aldiz alternatu → Zikloak 90 minuturo errepikatu, 8 ordutan = 4-5 ziklo. Uhin geldoen, SOL-aren za gehiena loaren hasieran gertatu. Loak aurrera egin ahala: - 2. Fase gehiago. - REM fase luzeagoak. UHIN GELDOEN LOA REM LOA 1. EEG sinkronizatua 1. EEG desinkronizatua 2. Garun odol ﬂuxua ↓ 2. Odol ﬂuxua ↑ 3. Oxigenoaren erabilera ↓ 3. Oxigeno erabilera ↑ 4. Tonu muskular moderatua 4. Tonu muskularrik ez 5. Begi mugimendurik ez 5. Begi mugimendu azkarrak 6. Ak bitate genitalik ez 6. Ak bitate genitala 7. Amets esta koak, gaiztoak 7. Amets istorio narra boak 8. Esnatzean: Nahasia 8. Esnatzean: Erne + adi. 264 ordu esna egon zen 17 urteko pertsona 67 ordu ezin errekuperatu → Loa galtzen dugunean ez ditugu ordu guz ak errekuperatzen. Faseen arabera berreskurapen desberdinak: - 1. eta 2. Fase: %7 - 4. Fase: %68 - REM: %53 Badirudi Uhin geldoen eta REM loek gainontzeko faseak baino garrantzia handiagoa. LOAREN FUNTZIOAK Loarekin deskantsatzen dugu → Funtzio berriztatzailea. Biziraupena, garapena + ikaskuntza. ⤷ Haurtzaron loa ezinbestekoa. Lo gehiago = gaitasun kogni bo hobeak. Loaren funtzio nagusia: Neuronen deskantsoa. - Biziraupena - Garun garapena - Berriztatzea - Ikaskuntza 3. BIZIRAUPENA Animali guz ak loa behar dute. Izurdeen EEG: Hemisferioek modu independienteak lo egin→ Erne mantentzeko mekanismoa. 4. FUNTZIO BERRIZTATZAILEA Uhin geldoen loan → Atsedena ⇢ Berriztatzea. Zer adierazi atsedena? - Uhin geldoen loa = lo sakona. - Tasa metaboliko + odol ﬂuxua jeitsi, %75 ↓. - Uhin geldoen agerpena + ak bitate metabolikoaren jeitsiera bereziki narbarmen esnaldian ak boen egon diren garun zonaldetan. Atsedena ezinbestekoa berriztatzeko. Esnaldian garun zonalde ak boen kalteak erreparatu behar. 1. UHIN GELDOEN PRIBAZIOA: Uhin geldorik gabe = Lo sakona ezinezkoa ← Atseden totala ezinezkoa. ⤷ Loaren 1. zikloa garrantzitsuena, 3. eta 4. faseak luzeenak. - Lo apnea: 3.-4. faseetara ezin iritsi. Ez ditu gaitasun ﬁsikoak kaltetzen edo estresik sortzen = Funtzioa ez da gorputzaren atsedena. Gaitasun kogni boak kaltetu → Funtzioa garunaren atsedena da → Ensaldian garunak jasaten duen kaltea erreparatzeko. IKERKETAK: Animalietan: Pribazioak arratoien heriotza; gorputz tenperatura + pisua galdu, ez apaindu… Gizakietan: Esnaldian garun zonalde ak boek erraldikal libreak sortu + Nerbio sist.-zentrala kaltetu. 2. INSOMNIO FAMILIAR LETALA: SINTOMAK: 1. Konfusio egoera: Arreta + oroimen arazoak. 2. Ia erabateko insomnioa: Spindles eta K konplexuaren agerpena gutxitu. Uhin geldoan desagertu + REM loaren agerpen laburra atonia muskularrik gabe. 3. Garun lesioak: Zona prefrontala, neurona eta zonalde kor kala lesionatu ← Odol-ﬂuxua ezin delako jaitsi, hiltzen doa + talamoa desagertzen da. Talamoa esna-loaren zikloak kontrolatu. 4. Heriotza. Mutazio bat, prioi mota bat → Hereditarioa. 5. GARUNAREN GARAPENA REM loa garunaren garapenarekin erlazionatzn da. ⤷ Garunaren garapen faseetan REM lo proportzio handiagoa. - Haurtzaroan: Bizitako esperientziak ↷ Oroitzapen egonkorretan + gaitasunetan bilakatu. - Garunaren hazkuntza, indarra + neurona arteko konexioak. 6. IKASKUNTZA, EPE LUZEKO OROIMENA Ikaskuntza = Epe luzeko oroimena. ⤷ Loaren bidez ezagutza ﬁnkatu. Oroimen deklara boa: Hipokanpoarekin erlazionatua. Zerbait oroitu + deklara boki azaltzeko gai. Oroimen ez-deklara boa: Bizikletan ibili, gidatu, pianoa jo… Uhin geldoen loa → Oroimen deklara boa ﬁnkatzen lagundu. Esperimentua: Oroimen deklara boa, hiz zerrenda bat ikasi + ez-deklara boa, marrazki bat egin hau ispilu batean ikusiz. - Oroimen ez-deklara bo antzekoa. - Oroimen deklara boan ← Siesta hartu zutenak (REM-era iritsi gabe) infor. hobe gorde. REM loa → Oroimen ez-deklara boa ﬁnkatzen lagundu. - Siestan REM fasera sartu zirenek ataza hobe egin. LOAREN KONTROL NEURALA “FLIP-FLOP” Esna-lo = Etengailu bat bezala → “On-oﬀ”-”Flip-ﬂop”. ⤷ Garunaren area bat ak batua dagoenez, aurkakoa inhibitua dago. Bi gune dauzkagu: a. Area preop ko bentrolaterala, APObl: Loaren zentro sustatzailea. ⤷ Lesioak: Insomnio → Koma → Heriotza. - Hipotalamoan kokatu. b. Arousal sistema: Esnaldiko area. - Garun enborrean + postentzefaloan. FLIP-FLOP SISTEMA: a. Flip-ﬂop ON = ESNA. Arausal sistema ak batua + APObl inhibitua. - Postentzefalo basala, locus coeruleus, rafe nukleoa… b. Flip-ﬂop OFF = LOA. APObl ak batua + arausal sistema inhibitua. - Areapreop ko bentrolaterala ← APObl-n kokatutako neurona gabaergikoak, haien ak bitatea alerta sist. + jokabidea suprimitu eta loa eragin. ELKARREKIKO INHIBIZIOA GERTATZEKO → GABA neurotransmisorea. - Inhibitzaile: GABA. - Kitzikitzaile: Aze lkolina + glutamatoa. 7. AROUSALEN KONTROL NEURALA AZETILKOLINA, ACh ⇨ Ak bitate kor kala kontrolatu. 3 nukleo neuronal: Nukleo basak, Meynert-en nukleo septala + Protuberantziako gune peribrankiala. ⤷ 3 nukleoak es mulatzean ak bazio + desinkronizazio kor kala eman → Esna mantendu. - Aze lkolinaren 3 nukleoak eferentziak kortex guz ra. - Farmako kolinergikoak: Aze lkolina jariatzen duten neuronak, Ak bitate kor kala ↑. - Farmako an kolinergikoak: Ak bitate kor kala ↓. Meyert-en nukleo + nukleo basalak ak bitate hipokanpala kontrolatu. Hipokanpoa esanguratsua oroimenerako ← Alzheimerra duten pertsonak ACh ﬂata, oroitzapenak berreskuratzeko + arreta mantentzeko arazoak. ACh mailak garun ak bitatearekin bat. ⤷ ACh maila altuak = EEG desinkronizatuarekin, esnaldi + REM - Lo fasean aze lkolinaren jarioa baxua. NORADRENALINA, NA ⇨ Esnaldian inplikatua. NA-ren gune nagusia Locus Coeruleus eferentziak garun osora: Kortexa, talamoa, hipokanpoa… Locus Coeruleus-aren es mulazioak: - Bigilantzia - Es muluei arreta jartzeko gaitasuna - Jokabidearen ak bazioa - NA-ren farmako agonistak, anfetaminak: Ak bazioa eta insomnioa. Locus Coeruleus-eko neurona noradrenergikoen ak bitaterik handiena esnaldian. ⤷ Uhin geldoan baxua , REM fasean ia 0. - Antsietatedun pertsonak NA maila altuak = lo egiteko zailtasunak. ⤷ NA sistema sinpa koaren ak bazioa = Antsietatea-estresa. SEROTONINA, 5-HT ⇨ Jokabide automaikoen ak bazioan inplikatua. 5-HT gune nagusia Errafea eferentziak garun osora: Kortexa, talamoa, hipokanpo, ganglio basalak… Errafe-aren es mulazioak: - Ak bitate kor kala - Ak bitate lokomotorea - 5-HT-aren farmako antagonista, PCPA: Ak bazio kor kala ↓. Errafe nukleoetako neurona serotoninergikoen ak bitaterik handiena esnaldian. ⤷ Uhin geldoan baxua , REM fasean ia 0. HISTAMINA, H ⇨ Esnaldi egoera mantentzen inplikatua. - Neurona histaminergikoen ak bitate altua esnaldian. ⤷ Uhin geldoan + REM fasean baxua. - Histaminaren blokeoa = loaren eragina. OREXINA ⇨ Esnaldi egoera mantentzen inplikatua. Hipotalamo lateraleko orexina neuronek arousal sistema ak baturik egotera mo batu (gosea), proiekzioak gainontzeko gune ak batzaileetara. 8. UHIN GELDOEN LOAREN KONTROL NEURALA Orexina garunaren ak bitatea igo ← Elikagaiak lortzeko esna egon behar. Neuronen ak bitate altua dagoenean adenosina metatu → Neuronek bere metabolismo naturalean adenosina metatu → Adenosina kontz.-maila handia APObl ak batu + lo egiteko beharra sen tu. ⤷ APObl arousal sistema + orexina neuronak inhibitu. - Adenosinaren antagonista, kafeina: Logura gutxitu. 9. REM LOAREN KONTROL NEURALA REM loa bere ﬂip-ﬂop mekanismo propioa dauka. a. Nukleo sublateral dortsala, SLD. b. Substantzia gris periakueduktuala, SGPAbl. SLD es mulazioak (Glutamato agonista1) → REM loa eragin. SLD inhibizioak (GABA2 agonista) → REM loa aldatu. SGAPbl es mulazioak → REM loa kendu. SGAPbl inhibizioak → REM loa handitu. REM fasean aze lkolina ↑ = Aze lkolina: Ak bitate kor kala + begiak esna. - SLD → Silvioren akueduktua inhibitu = Gaitasun motorrak inhibitu. Protuberantzia parabrankialaren neurona kolinergikoak haien ak bitatea handitu REM fasean. 1 Glutamatoa ak batzailea da. 2 GABA inhibitzailea da. Argia esnaldiaren eragile garrantzitsuena → Argia erre nan sartu. Nukleo SLD ardi urdinaren (pantailetako argia) bitartez jakin eguna edo gaua den. ⤷ Lo egin aurre k mugikorra desegokia da. - Afaldu ondoren adenosina ↑ + melatonina ↓ = Gorputza lotarako prestatze da. Bat-batean mugikorraren argia detektatzen badugu egunda dela pentsatzen du garuna. LOAREN NAHASMENDUAK INSOMIOA - Loaldiko apnea: Loaldian arnasa hartzeko zailtasunak - Insomnio familiar letala NARKOLEPSIA - Lo krisia - Katalepxia - Loaren paralisia - Aluzinazio hipnagogikoak REM loaren jokabide Atonia muskularrik EZ → Ametsak interpretatu. nahasmendua UHIN GELDOEN LOA-ri - Gaueko euneuresia loturiko arazoak - Sonambulismoa - Gaueki izu-ikarak ERRIMO BIOLOGIKOAK Nola hartzen ditugu ohitura batzuk, eta nola egokitzen gara 24 orduetara? Nola da posible be konstantzia bat egotea? - Bi eragile: Hormonak (melatonina) + proteinak + argia. - Gen erlojuak dauzkagu, proteinak sinte zatu + 24 orduetan prot. espresio ezberdinak. 10. ERRITMO ZIRKADIANOAK ERRIMO ZIRKADIANOAK: Eguneko ziklo bat (24h) jarraitzen duten aldaketa ﬁsiko, mental + jokabidezkoak. Nagusiki argi edo iluntasunari erantzuten dute. ⤷ Animali, landaren eta mikrobioetan aurkitzen dira. Erritmo zirkadianoaren funtsezko kanpo eragilea eguzki argia da. ⤷ Urtaroen arabera aldatu, ez da berdina goizeko 6-etan esnatzea neguan edo udan. Nukleo suprakiasma koaren neurona batzuk hartu + plaka batean jarriz beraiek batera jarraituko lukete erritmo zirkadianoa. Orduaren arabera prot. jarioa desberdina izanik ← Eguneko unearen arabera gen batzuk edo beste ak batu, bakoitza bere prot. espeziﬁkoa sinte zatuz. - Adib.: 7:30etan melatoninaren jariapena eten egiten da. 11. NUKLEO SUPRAKIASMATIKOA, NSK NUKLEO SUPRAKIASMATIKOA, NSK: Eguna edo gaua den detektatzen duena da. ⤷ Erloju biologikoa. Nukleo suprakiasma koak bere erritmo propioa du ← Argiak bere erritmoa sinkronizatzen lagundu. Animali ba argia kentzen bazaio bere ak bitatea berdina da, baino argiarekiko desinkronizatua. ⤷ Nolabaiteko erloju biologiko endogenoaren existentzia. Eguna eta gauza ezberdintzeko derrigorrezkoa nerbio op koa da. ⤷ Pertsona itsuak erritmo zirkadianoak ere dauzkate. Erre nan melanopsina dago → Argi urdinarekin desorientatzen da. Melanopsina traktu re nohipotalamikoaren bidez NSK-ra informazioa bidali. NSK informazioaren arabera melatonina jariatuko du: a. Argia bai → Melatoninaren jariapena inhibitu. b. Argia ez → Melatoninaren jariapena ak batu. Hipotalamoaren gune subparabentrikularrean (GSP) lesioa lo-esna erritmoa alteratzen du. NSK GSP-ri argiaren berri esaten dio + hipotalamoaren nukleo dortsomediala (DMH) ak batzen du: - Orexina neuronak es mulatu → Aurousal gehiago. - APObl-aren inhibizioa ematen da → Loaren inhibizioa. Iluntzean efektua ahultzen da eta ﬂip-ﬂop-ean aldaketa ematen da. Egunez ak bitate handia: APObl UGL-en neurona inhibitzaileak ak batzen dira + esnaldi sistemako orexina neuronak ak batu = ESNALDIA. Gauez ak bitate baxua: APObl inhibitzeari usterakoan UGL-an sartu + orexina neuronak ak batzeari utziz esnaldia inhibitu = LOA: NSK-ak erritmo zirkadianoak substantzia kimikoen (proteina) bitartez kontrola ditzake ere. Kri koak diren lekuetara garraiatzen direla uste da, adib.: GPS-ra. 12. URTAROEN ERRITMOA: NSK, GURUIN PINEALA ETA MELATONINA Nuklao suprakiasma koak erritmo zirkadianoez (24h) gain, erritmo biologiko luzeagoetan eragina dauzka → Urtaroak. a. Ugalketa: Testosteronaren jariapena ugalketa garaian. b. Urtaroak: Guruin pinealean duen eraginaren birtartez, melatoninaren jariapena ezberdina da, ibernazioa. Guruin pinealak melatonina sinte zatzen du. - Udazkena: Argi gutxiago = Serotonina ↓+ mmelatonina ↑, melankolia sen menduak. 13. ERRITMO ZIRKADIANOAREN ALDAKETAK: LAN TXANDAK ETA “JET LAG” “Jet lag” mendebalde k ↷ Ekialdera. Europa k Ameriketara joaten erritmo zirkadianoa ez da aldatzen, baino itzultzean bai. Melatonina serotoninaren aitzindaria da. Egunean zehar (argia) serotonina izaten dugu, gauean (argia ez) serotonina ↷ Melatonina bihurtu. ⤷ Eguna hastean berriz ere serotonina izanez; batzuk haserre esnatu , serotonina maila baxuak direlako. Serotonina gorputzean sartzeko triptofanoa hartu behar kanpo-elikagaieta k, adib.: esne k. ⤷ Esnea gauean hartzeak lokartzen laguntzen du: argiarenga k (ilun dago) + triptofanoarenga k (triptofano, serotonina, melatonina). - Argiaren eragin: Egunean zehar esnea hartzean ez baitugu logurea sen tzen (serotonina ez da melatonina bihurtzen). SEROTONINA ETA UMOREA: Iluntasunak serotonina ↷ Melatonina bihurtu. Serotonina maila ↓ = Depresioa areagotu. - Udazken + gauean umore okerragoan egotea horren adierazle da. - Iparraldeko lurraldeetan depresio maila altuagoak. Neguko depresioa. Ikaskuntza eta Oroimena. Paula del Campo Azcona IKASKUNTZA ETA OROIMENAREN IZAERA IKASKUNTZA: Esperientzek gure nerbio sisteman aldaketak eragin ↷ jokabidean aldaketak. ⤷ Aldaketak = Oroitzapenak. Esperientziak berez, ez gorde → Hauteman, gauzatu, pentsatu + planiﬁkatzeko moduan aldatu. Nerbio-Sist. Zentralaren egitura ﬁsikoki aldatu zirkuitu neuralak aldatuz + konexioak sendotuz edo sortuz. Neuroplas zitatea. - Jokabide berri bat arrakastatsua bada, konexio neural hori sendotzen da = errepikatuko da. FUNTZIOA: Ingurune aldakorrera egokitzeko jokabideen garatzea-moldaketa. ⤷ Ikaskuntza = jokabide aldaketa = egokitzapena = biziraupena. IKASKUNTZA MOTAK 1. PERTZEPTZIO-IKASKUNTZA PERTZEPTZIO IKASKUNTZA: Egoerak, objektuak, lekuak, pertsonak… zer eta nor diren jakin + sailkatu. ⤷ Objektuak itxurarenga k, soinuarenga k, ukimenarenga k edo usainarenga k ezagutu ditzakegu. Egoera baten aurrean ongi erreakzionatzeko egoera ezagutu, iden ﬁkatu + desberdintu behar. - Pertzeptzio ikaskuntza sist.-sentsi bo guz etan eman ← Zentzumen sistemak + haiei dagokioen asoziazio kortexean ematen diren aldaketetan oinarritu Kortex area primarioetan → Es muluak iden ﬁkatu; kolorea, forma, tamaina… modu indibidualean. ⤷ Asoziazio kortex: Informazioa elkartu, zentzua eman + ulertu zer den es mulua. 2. ESTIMULU-ERANTZUN IKASKUNTZA ESTIMULU-ERANTZUN: Es mulu zehatz batean aurrean → Jokaera konkretu bat egiten ikasi. ⤷ Erantzun automa koa (erreﬂexua) + aurre k ikasitako mugimendu jarrai konplexu bat. - Sist. sentsi boetan, sist. motore + bien arteko lotura-zirkuitoek parte hartu. a. BALDINTZAPEN KLASIKOA: Espeziearen ohiko erantzun automa koak. S → S. Baldintzapena baino lehen: JANARIA SBg ➡ LISTU-JARIAKETA EBg SOINUA SN (Es mulu neutroa) ➡ LISTU-JARIAKETA EZ Baldintzapen saio bitartean: Baldintza= SB eta SBg parekatzea + asoziatzea esperimentalki. SOINUA (SN) ➡ JANARIA (SBg) Baldintzapena ondoren: SOINUA (SB) ➡ LISTU-JARIAKETA (EB) PROZESU NEURALA EREDUA: Begi-kliskatze erantzuna putz egitean. - Hiru neurona + bi sinapsien egitura minimoa. 1. Baldintzaoenaren aurre k: - Begiko sist. somatosensorieleko neurona + begi-kliskatze erantzuna kudeatzen duen neurona motorraren arteko sinapsia → Sinapsi sendoa. - Sist. somatosentsorialeko axoian zehar Ekintza Potentziala (EP), neurona motorrean eragindako PPSK nahiko handia atalasea gainditzeko → EP sortu neurona motorrean → Begi-kliskatze erreﬂexua eragin. - Entzumen sist. neuronak neurona-motorearekin egiten duen sinapsia ahula. Sortzen den PPS ezin EP sortu. 2. Baldintzapenean zehar, entrenamendua: Bi es muluak aldi berean jaso. - Hainbat saio ondoren sinapsi ahula ↷ Sendotu. 3. Baldintzapena ondoren: Soinuak begi-kliskatze erantzuna sortu dezake bere kabuz. HEBB PRINTZIPIOA, 1949: Esperientziak eragiten duen jokaera aldaketen atzean neuronen aldaketa-mekanismo bat dago. ⤷ Sinapsi bat hainbatetan ak batzen bada neurona postsinap koak EP-ak sortzen dituen aldi berean, sinapsi horren egituran edo neurokimikan aldaketak agertu → Sinapsia indartu. b. BALDINTZAPEN INSTRUMENTALA: Ikasitako jokabideak. S → E, jokabide eta bere ondorioaren lotura. Erantzun-es mulu arteko elkarketa → Jokabidea egokitu. ⤷ Ikasteko modu malgua, jokabidea ondorioen arabera moldatu ← Errefortzu-zigorra. Baldintzapen klasikoan: Bi es mulu sentosrialek ekintza-motore bat eragin. Baldintzapen instrumentala: Es mulu sentosrial + motorea parekatu. 3. IKASKUNTZA MOTOREA IKASKUNTZA MOTOREA: Es mulu-erantzun ikaskuntza mota berezia da, erantzuna konplexutasun handiagoarekin. ⤷ Mugimendua kontrolatzen duten zirkuitoen aldaketak ← Zentzumenezkoek gidatua. 4. IKASKUNTZA ERLAZIONALA IKASKUNTZA ERLAZIONALA: Es mulu desberinen arteko erlazioak zeintzuk diren ikasi. ⤷ Objektuak modalidate sentsorial bat baino gehiagoren bidez ezagutu → Zentzumen bakoitzeko asoziaziozko kortex bakoitzaren artean konexioak egon behar. a. Ikaskuntza pertzep bo konplexua: Es mulu sentsi bo batek beste es mulu sentsi bo batzuekin izan dezakeen harremana. ⤷ Adib.: Txakur baten zaunka iluntasunean entzun. b. Ikaskuntza espaziala: Orbjektu arteko harreman espaziala. c. Ikaskuntza episodikoa: Gertakari ezberdinek denboran zehar duten ordena, sekuentzia. IKASKUNTZA MOTEN ARTEKO ERLAZIOA - Aldaketa sist. sentsorialean ⇨ Ikaskuntza pertzep boa. - Aldaketa sist. sentsorial + motorrean ⇨ Es mulu-erantzun pertzep boa. - Aldaketa sist. motorrean ⇨ Ikaskuntza motorra. PLASTIZITATE SINAPTIKOAREN MEKANISMOAK: EPE LUZEKO INDARTZEA, ELI Ikaste prozesuak ← Plas kotasun neuronala behar. PLASTIKOTASUN SINAPTIKOA: Sinapsien egitura edo biokimikan aldaketak → Neurona post-sinap koaren mintzean aldaketak. 5. EPE LUZEKO INDARTZEA, ELI Ikaskuntza plas kotasun sinap koari esker ematen da → Sinapsien egitura edo biokimikan ematen diren aldaketak ↷ Neurona postsinap koetan sortutako efektua aldatu. Plas kotasun sinap koaren forma ezagunena → Epe Luzeko Indartzea, ELI. IKERKETA Maiztasun altuko es mulazioak → Neurona post-sinpa koetan sortutako PPS-e magnitudea handitzen du hipokanpoan. ⤷ PPS magnitudea handitu → Epe luzean sinapsian aldaketak → Aldaketak ikaskuntzaren erantzule. Hebb printzipioa jarraituz → ELI-a sortzeko intentsitate handiko es mulazioa eman behar. ⤷ Intentsitate handia = Maiztasun handia denbora laburrean1. - Batuketa tenporala: Neurona bakarra momentu jarraietan ekintza potentzialak igorri. - Batuketa espaziala: Neurona ezberdinek denbora berean EP igortzean. Neurona bat elek koki asko es mulatuz, beste neuronen erantzuna handitu + sendotuko da. - ELI = Bi neuronen arteko komunikazio sinap koaren areagotzea. Formazio hipokanpikoa: Kortex entorrinale k hipokanpora joaten diren axoien intentsitate handiko es mulazio elektrikoek Zirkunboluzio Dentatu-an (hipokanpoan) dauden neurona postsinap koetako potentzial kitzikatzaileen (PPSK) magnitudea handitzen dute. Formazio hipokanpikoko konexioak: Kortex entorrinala → Giro dentatua → CA3 → CA1 → Subikulua → Kortez entorrinala. 1 Dena ala ezer ez legea + atalase fasea. Nola sor dezakegu epe luzeko indartzea laborategian? 1. Elektrodoak kokatu 2. Deskarga bakarra. ELI-a gertatu aurreko konexio sinap koen indarra neurtzeko. 3. Bide zulatzaileko axoiak (kortex entorrinale k datozenak) intentsitate altuan eta maiztasun altuan es mulatu (segundu gutxitan 100 deskarga). 4. Deskarga solteak bide zulatzailean egin + erregistroa giro dentatuan (PPS erregistroa). 5. Erantzuna hasierakoa baino altuagoa = ELI. ⤷ Fenomeno honek hilabete batzuk iraun. Potentzial postsinap koen erregistroa ELI-al sortutako PPS-en erregistroa giro dentatuan ELI-ren indukzioaren aurre k + ondoren. ELI ematen diren guneak: Formazio hipokanpikoa, kortex frontala, kortex motorra, ikusmen kortexa, talamoa, amigdala + asoziazioko kortexa. 6. ELI ASOZIATIBOA ELI asozia boa sortzeko prozedura bi elektrodo es mulatzeileekin. ELI-ak Hebb-en printzipioa jarraitzen du: Neurona baten sinapsi ahul eta indartsuak aldi berean ak bo badaude, sinapsi ahula indartu egingo da →ELI asozia boa. ⤷ Bi sinapsien arteko asoziazioa eman, denboranzko asoziazioa. 7. ELI-REN MEKANISMOAK: DENBORANZKO BATUKETA a. Es mulazio maiztasun baxuan → PPS-ek ez dute zelularen mintza nahikoa despolarizatzen. b. Es mulazio maiztasun altuan → PPS-ek sorutako despolarizazioa handia da + sinapsia indartzen du. ⤷ Despolarizazio berri aurrekoa bukatu baino lehen hasten da, PPS-ak metatzen dira. ELI emateko, glutamato molekula + despolarizatua dagoen neurona postsinap koen NMDA hartzaileei lotzean. Bi ekitaldi beharrezko: - Sinapsiaren ak bazioa. - Neurona postsinap koaren polarizazioa. ⇣ Bi neuronak ak bo aldi berean, presinap koa + postsinap koa. 8. NMDA HARTZAILEEN PAPERA Glutamato hartzaile ionotropikoa ← Kargak (ioiak) sartu eta konformazioz aldatu. Glutamatoa neurotrasmisore gisa. AMPA HARTZAILEA NMDA HARTZAILEA Glutamatoa hartzaileari lotu + Sodioa, NA+ sartu - Neurona atseden egoeran egonda, MG2+ (presio elektroesta ko + difusioz). molek bat blokeatzen du poroa. ⤷ Na+ sartzean neurona despolarizatu. - Glutamatoa lotzen da. - Kaltzioa Ca+ sartu batez ere. - Boltaiak erregulatzen du irekiera. - N-me l-Daspartato farmakoak blokeatu. AP5 farmakoak ez du eragiten aldez aurre k sortutako ELI-etan. ⤷ Sinapsi sendoetan EP-aren transmisioan (despolarizazioa) AMPA hartzaileek parte hartu. LABURPENA AMPA erretenenga k despolarizazioa eman → NMDA erreten funtzionala ← Ca2+ ingurune k sartu + despolarizazio handiagoa = ELI, sinapsiaren indartzea. - Ca2+ ingurunean ez badago = ELI-rik ez. 9. SINAPSIEN INDARTZEAREN MEKANISMOAK ELI ematen bada → Sinapsia indartu. Zein mekanismo ahalbidetu hori? AMPA HARTZAILEAK SINAPSI BERRIAK ALDAKETA PRESINAPTIKOA - AMPA hartzaile gehiago Sinapsi bat zegoen lekuan bi Aldaketa biokimikoak neurona mintz postsinap koaetan. sortu: Kontaktu guneak handitu presinap koan Oxido ⤷ Neuronen sen kortasuna - Sen kortasuna handitu. Nitrosoaren (NO) bitartez. handitu. Zerga k gertatzen da ELIn ematen den indar sinap koaren handitzea? 1. AMPA HARTZAILEAK: AMPA hartzaile gehiago txertatu mintz postsinap koan. 2. SINAPSI BERRIAK: - Sinapsi zulatuak ← Aldaketa morfologikoak. - Arantza dendri ko berrien hazkuntza. 3. ALDAKETA PRESINAPTIKOAK: Neurona presinap koak glutamato gehiago jariatu. ⤷ Aldaketa biokimikoak neurona presinap koan. - Neurona postsinap koan Ca2+-aren sarrerak → NO sintesia ak batu. - NO gas oso difusoa da → Neurona presinap kora difunditzen da. ⤷ Gasak mintz zelularra oso erraz zeharkatu. - Mezulari bezala jokatu → Seinalea izango da entzima batzuk ak batu + glutamato gehiago askatzeko. ⤷ Besikula presinap ko gehiago sortu. LABURPENA 1. Glutamatoa jariatzen da sinapsian ⤷ AMPA jartzaileei lotu + mintz-postsinap koa despolarizatu → NMDA hartzaileak blokeaatzen duen MG2+ kanporatuko da. 2. NMDA hartzaileei lotuko zaie Glu + irekiko dira → Ca2+ sartuko da. 3. CaMKII ak batu. 4. CaMKII-ri esker AMPA hartzaile gehiago txertatu mintz postsinap koan. 5. Ca2+ NO sintetasa ak batu → NO Mezulari erretrogradoa → Neurona presinap koan aldaketak + Glu gehiago jariatu. 6. Arantza dendri ko berriak sortu (proteinen sintesia behar) → Prozesu luzeagoa, ELI. PERTZEPTZIO-IKASKUNTZAREN OINARRI NEURALAK PERTZEPTZIO IKASKUNTZA: Es mulu berriak ezagutu + es mulutan aldaketak antzeman. Ezagutza = aldaketak asoziazio sentsorialeko garun-azalean. ⤷ Adib.: Lagun batek orrazkera aldatzen badu edo betaurrekoen ordez len llak erabiltzen baditu, pertsona horrekiko duakagun oroimen bisuala aldatu egiten da → aldaketak ikus-asoziazioko garun-azalean. - Ikaskuntza bisuala oso azkarra. Oroitu daitezkeen elementuen kopurua oso handia Asoziaziozko ikusmen kortexean dauden zirkuitoen bidez. 10. ERREPASOA, GARN AZALAREN ANTOLAKUNTZA FUNTZIONALA I. Area Primarioa: - Talamo k infor. jaso. - Ezaugarri espeziﬁkoak aztertu. II. Area Sekundarioa: - Primarioeta k eta bigarren mailako beste batzueta k infor. jaso. - Infor. sentsoriala prozesatu + interpretatzen dute. III. Asoziazio Area: - Garuneko azal gehiena hartu. - Bigarren mailako eremu motorreta k eta sentsorialeta k infor. jaso. - Goi-mailako funtzioak eta prozesu kogni bo konplexuak. 11. ASOZIAZIO SENTSORIALEKO GARUN AZALA 1. Informazioa ikusmen kortex primariora. Infor. modu independienteak, deskonposatuta bezala, ezaugarriz-ezaugarri. ⤷ Ikusmen kortex primarioko neuronak: Mugimendua, orientazioa, kolorea… Infor. garun-azal extraestriatura (Kortex sekundarioa) bidaltzen da. 2. Kortex primario k ↷ Ikusmen asoziazio area primariora igaro, non dena integratzen da + erlazioak prozesatzen dira → Es mulua osotasunean antzeman. - Bide dortsala, lob. parietala: NON? - Bide bentrala, lob. tenporala: ZER? 3. Gero zentzua + esanahia ematen zaio ikusitakoari. Es mulu jakin bat ezagutzeko aldaketak beheko kortex tenporalean. ⤷ Es mulu berdinaren aurrean, sortutako zirkuito neural horiek berriz akibatu. - Ikusmen-asoziazio azalean lesioak → Arazoak es muluen ezagutzan. Epilepsia tratatzeko ebakuntza baten preoperatorioan, (Penﬁeld y Perot, 1963). Kortex bisuala(+ entzumenezkoa) es mulatu eta pazienteek IRUDIEN edo soinuen) oroitzapenak kontatzen zituzten. 1. ⇣ Pertzepzio-oroimena asoziazio sentsorialaren garun-azaleko zirkuitu neuralak ak batzean datza. PERTZEPTZIOA ETA OROIMENA Pertzeptzioa + oroimena gune berdinak (berdintsuak) ak batu. Erlazioak sortzen dira asoziazio kortex-ean, es mulua ikustean es mulatzen dira. ⤷ Es mulua ez ikusi baino gune horiek ak batu = Oroimena. 12. IRAUPEN LABURREKO PERTZEPTZIO-OROIMEN BISUALA ESTIMULUA → EZAGUTZA → ERANTZUNA a. Es mulua: Pertzeptzioa. b. Ezagutza: Aldaketak kortex somatosentsorial asozia boan → Zirkuito berriak. ⤷ Aferentzia sentsorialen zirkuituak ak batzean gertatzen da. c. Erantzuna: Aldiberekoa edo atzeratua izan daiteke. ⤷ Adib.: Parking batean aparkatu dugu gure kotxea, gero non utzi dugun gogoratu behar dugu. Oroimenean mantendu ez ikusi arren. Parekatze ataza, laginarekiko atzeratua: Tarea de emparejamiento demorado con la muestra. Bikotea aurkitu behar lagina aurrean ez dagoenean. Parekatze ataza, laginarekiko atzeratua + ETM. ETM-ren bidez aurrera eramaten diren prozesuak eten ahal dira modu labur + ez patologikoan. Es mulu zehatzak ezagutzen ikasteko: - Area sentsorialak. Asoziazio kortex bisuala. - Kortex Prefrontala ← Iraupen laburreko pertzepzio-oroimenean (ILO) garuneko eskualdeak. - Zentzumen modalitate guz ak ILO parte hartu. - Gogoratu behar den infor. erabili + antolatu → Infor. hori berreskuratzeko estrategiak lantzea baimendu. - Kortex prefrontalean lesioak: Akatsak sortu laginarekiko atzeratua den parekatze atazan. BALDINTZAPEN KLASIKOAREN OINARRI NEURALAK 13. BALDINTZATUTAKO ERANTZUN EMOZIONALA, BEE Ugaztunen baldintzatutako erantzun emozionala → AMIGDALA. - Es mulu abertsibo batek sortutako erantzunaren erantzule. ⤷ Es mulu abertsiboen aurrean amigdala oso sentsiblea da. - Ikasi egin behar es mulu hori abertsiboa dela ⇠ Beldurra. Es mulu abertsiboak → Erantzuna: Jokabidezkoa, neurobegeta boa (NS autonomoa) + hormonala. Nukleo lateraleko neuronak aferentziak → Nukleo zentralera, hipotalamo + garun enborrera (N.S. Autonomoa martxan jarri). Amigdalera es muluaren inguruko infor. iritsi (kortex-aren zonalde guz eta k, talamo k + hipokanpo k) → Amigdalaren nukleo laterala erabakiko du es mulua abertsiboa den edo ez + informazioa nukleo zentralari pasa. Baldintzatutako es mulua sinapsia egitean nukleo lateralarekin = Sinapsia indartu. ⤷ Hebb printzipioa. Epe-luzeko indartzeari esker. - Baldintzapen klasikoak neuronen deskarga maiztasuna handitu. Indar sinap koen handitzea nukleo lateral → Nukleo zentralaren zirkuitoan. - Nukleo lateral edo zentralean lesioak → Es mulu abertsiboen aurrean erantzunik ez. - AP5 farmakoa nukleo lateralean → NMDA hartzaileak blokeatu, BEE berririk ez sortu. BALDINTZAPEN INSTRUMENTALAREN OINARRI NEURALAK Es mulu baten aurreko joakabide baten ondorioa parekatzen da es muluarekin. Konexioen indartzea es mulu garrantzitsuak detektatzen + erantzunak sortzen duten zirkuitoen artean ← Automa zatzen ikasi. ⤷ Adib.: Kotxea gidatzen automa zatu beharreko prozesua. - Ikaskuntza malguagoa da. Es mulu zehatz baten aurreko erantzuna ikasteko kortex zentralaren parte hartzea + ganglio basalak. 14. KONEXIO TRANSKORTIKAL ZUZENAK Kortex prefrontala: Planiﬁkazioaren arduradun. ↓ Gune motor sekunda oetara: Programazioa. ↓ Kortex motor primarioa: Mugimendua. 15. GONGOIL BASALAK Ikaskuntza gertatu bitartean (konexio transkor kalen sendotzea gertatu bitartean) ikusle bezala. ⤷ Behin mugimenduak ondo ikasi + programatu gongoil basalek kontrola hartu. - Ekintza automa koen exekuzioa, ikasitako mugimenduen sekuentzia. 1. Oinarrizko nukleoek trebetasun berrien hasierako ikaskuntzan parte hartu. 2. Nukleo basalak automa zazioaren ostean jokabidearen kontrola hartu. Zirkuitu itxi bat da, programazioa + automa zazioa ﬁntzeko. - Gongoil basalen lesioak: Baldintapen instrumentala aldatu baino beste ikaskuntza motak ez. Ikaskuntza instrumentala lortzean, nukleo kaudatuaren neurona indibidualen deskarga handitu. 16. ERREFORTZU SISTEMA - Ikaskuntza: Esperientzieta k onura ateratzeko bidea → Ondorio onuragarria → Errefortzua. - Aldaketa sinap koak ematea ahalbidetzen du (ELI) → Ikaskuntza - Errefortzuan parte hartzen duten zirkuitu neuralak → Bide Dopaminergikoak (Nigroestriatala, mesolimbikoa, mesokor kala eta tuberofundibularra) ⤷ Sari edo errefortzu sistema. Animalietan ikerketak: Errefortzatutako jokabideak. Bide mesolimbikoa: ATV → Hipokanpoa, amigdala, nukleo accumbes. Dopaminaren antagonista Nukleo Accumbes-ean → Es muluaren errefortzu efektua murriztu. - Errefortzurako garrantzitsua: DA + Nukleo Accumbes-a. Neuroirudi ikerketak gizakietan Ekintza erreforzatzaileak N. Accumben-sean ak bitatea handitu. N. Accumbes ak boagoa dirua irabaztea aurresaten zuten es muluen aurrean. - DA jariaketarekin bat. ERREFORTZU SISTEMAREN ZIRKUITU NEURALAK Errefortzu edo sari-sistema → Zirkuitu dopaminergikoak. Sistema. Mesokor kala + Mesolimbikoa. Bide hauen es mulazioak errefortzu naturalak ← Ura, janaria, bikotekidea… ⤷ DA jariaketa sortu N.Acc-ean. ERREFORTZU SISTEMAREN FUNTZIOAK: 1. ERREFORTZU-ESTIMULUAK ANTZEMATEA: Ustegabeko es muluek Area Tegmental Bentraleko neuronak ak batu → DA jariatuko dute Errefortzu-sistema ustegabeko errefortzu-es muluek ak batu ← Berritasunak. ⤷ Nukleo Acummbenseanak bitate handia. - Berritasuna → Neurona DA ak batu → ELI + ikaskuntza erraztu. 2. KONEXIO NEURALEN INDARTZEA: Jokabideak errepikatzeko. Es mulua detektatzen duten + erantzun instrumentala eragiten duten neuronen arteko konexioen indartzea. ⤷ ELI beharrezkoa da baldintzapen instrumentalean ← DA ELI-a indartzen du. - NMDA hartzeileen blokeoak N. Accumbens-ean ikaskuntza instrumentala eragotzi. - DAren antagonistek N. Accumbens-ean ikaskuntza instrumentala eragotzi. - DAren agonistek N. Accumbens-en ikaskuntza lagundu/bultzatu. IKASKUNTZA ERLAZIONALAREN OINARRI NEURALAK OROIMEN MOTAK Ikaskunzta erlazionala: - Gertakaerien oroimena ezartzea. - Gertakarien oroitzak errekuperatzea. - Testuingurua. 17. GERTAKIZUN ETA GERTAKARIEN OROITZAPENAK EZARRI ETA BERRESKURATU a. Amnesia retrogradoa: Lesioaren aurreko gertakariak ezin gogoratu. b. Amnesia anterogradoa: Infor. berria ezin gogoratu. Oroitzapen berriak ezin sortu. OSORIK MANTENDU: Pertzepzio-ikaskunta, Baldintzatutako-ikaskuntza, Ikaskuntza motorra, Iraupen laburreko oroimena eta Oroimen inplizitoa (ez deklara boa). DESAGERTU: Oroitzapen pertzep boak ezartzen dira baina isolaturik, Oroimen deklara boa (explizitoa) eta Oroimen espaziala. AMNESIA ANTEROGRADUA: a. Amnesia dientzefalikoa, Korsakoﬀ sindromea: - Sintoma esanguratsua: Konfabulazioak. ⤷ Oroimen hutsunean betetzeko istorioak asmatu. - Gorputz mamilarren degenerazioa ← Timina deﬁzientzia (B1 bitamina), alkoholismoa. b. Erdiko lobuku temporaleko lesioak (hipokanpoa): Arrazoia: - Trauma smoa. - Entzefali s herpe koa (7s-ko - Erresekzi okirurgikoa (H.M. kasua). memoria duen gizona). - Hipoxia hipokanpikoa. INTAKTUAK GERTATUTAKO IKASKUNTZA a. Pertzepzio ikaskuntza: H.M pazienteak 4 hilabetetara: Hasierako testean egindako emaitzak hobetu ← IHO zuen. b. Es mulu-erantzun ikaskuntza: H.M. Baldintzapen klasiko + instrumental erakutsi. c. Ikaskuntza motorea: 18. KONTSOLIDAZIO PROZESUA Kontsolidazioa: ILO ↷ IHO. IRAUPEN LABURREKO OROIMENA, ILO IRAUPEN HANDIKO OROIMENA, IHO - Informazio-kopuru mugatu bat aldi baterako - Informazio asko etengabe biltegiratzeko biltegiratu. gaitasuna. - Jaso berri dugun berehalako - Ez du errepikatu behar, horretan es mulu-oroimena. pentsatzeari uzten diogu informazioa behar - Errepikapenei esker infor. mantendu. dugun arte. - Sinapsiaren (ELI) indar-aldaketekin lotuta. 19. OROIMEN DEKLATARIBO ETA EZ-DEKLARATIBOA Oroimen deklara boa Oroimen ez-deklara boa EXPLIZITOA INPLIZITOA - Gertaerak gogoraraztea konsz enteki. - Pertzepzio ikaskuntza, es mulu-erantzun - Gertaeren oroimena. ikaskuntza + ikaskuntza motorra. - Gertakariei buruz hitz egin edo pentsatu. - Automa koki bereganatu (eginez) - Seman koa, episodikoa, espaziala. - Ez dira gertaerak sartzen. - Amnesia anterogradua duten pazienteetan - EGINKIZUNAK, ezagutzaren ikaskuntza: ez dago. Marrazkiak, Objektuak, Aurpegiak, - EGINKIZUNAK: Aurreko egunean Melodiak… gertatutakoa oroitu edo bidai bat gogoratu Ikaskuntza egiteko gai, baina ez dute gogoratzen (oroimen episodikoa), helbide berri bat testuingurua (laborategia, ikerlaria, eta abar…) aurkitu (oroimen espaziala) + Objektuak edo hitzak/objektuak/melodiak aurre k izendatu (oroimen seman koa). ikusi/entzun izana. 20. ASOZIAZIO-IKASKUNTZAREN ANATOMIA: HIPOKANPOA Hipokanpoak bere konexio eferenteen bidez loturako memoria ﬁnkatu. - Hipokanpoa edo lotzen dituen garuneko eremuen lesioak: Amnesia anterogradua. - Hipokanpoaren CA1 eremuko neuronen endekapena: Amnesia anterogradua. - Hipokanpoa ez da ILO edo IHO biltegiratzen den lekua: Hipokanpoaren kaltea duten pazienteek aurreko gertaerak gogoraratu + haien ILO nahiko normala. - HIPOKANPOA garrantzitsua da oroimen deklara boa ezartzeko prozesurako; oroimenak sendotze eta erlazionatzeko. - Formazio hipokanpalik gabe: Oroitzapenak indibidualak izango lirateke, isolatuak, gertaerak eta testuinguruak gogoratzea ahalbidetzen duen loturarik gabe. ⤷ Froga desberdinen bidez ikusi da ikaskuntza forma desberdinak ikasi ahal dituztela, baina forma isolatuan. 21. OROIMEN EPISODIKOA, SEMANTIKOA ETA ESPAZIALA EPISODIKOA SEMANTIKOA ESPAZIALA Testuingurua. Noiz, zer - Gertaerei buruzko - Orientazio espaziala baldintzatan eta gertararen informazioa. gogoratzea. ordena. - Episodikoa bezain - Hipokanpoaren bolumen - Pertzepzio-memorien espeziﬁkoa ez. handiagoa Londreseko sekuentzia integratua: - Lobulu tenporal laterala. taxistetan. Asoziazio kortex sentsoriala eta hipokanpoa. Emozioak. Paula del Campo Azcona OINARRIZKO EMOZIOAK: EMOZIOAK ERANTZUN EREDU GISA Emozioak biziraupen + ugalketan ondorioak dituen erantzun ﬁsiologiko eta jokaerazko erantzuna da. - Espezie bakoitzak bere jokaerazko erantzun pikoa du, erantzun patroia. - Emozioa ≠ sen mendua. ⤷ Emozioa ﬁsiologikoagoa, sen mendua emozioen metakognizioa. Erantzun emozionalaren hiru osagaiak: JOKAERAZKOA, AUTONOMOA ETA HORMONALA. ⤷ Osagai bakoitza sist. neural propioa. 1. JOKAERAZKO ERANTZUNA: Gihar erantzuna. Txakur batek beste txakur kanpotar baten aurrean babeserako jarrera hartzen du: marmar egin eta hortzak erakutsi. Kanpotarra ez badoa harengana korrika joan eta eraso egingo dio. 2. ERANTZUN AUTONOMOA: Neurobegeta boa. - Jokaerazko erantzuna erraztu. - Nerbio Sistema Sinpa koaren (NSS) ↑ eta parasinpa koa (NSP) ↓. - Energiaren lorpen azkarra bultzatu → Jokaera erantzunak errazteko. ⤷ Bihotz-taupaden maiztasuna areagotu, odol-ﬂuxua handitzen du muskuluetara. 3. ERANTZUN HORMONALA: - Erantzun autonomikoa indartu. a. Muin adrenala: Adrenalina, noradrenalina → Odol-ﬂuxua handitu muskuluetara + elikagaiak glukosan bihurtzera bultzatu. b. Azal adrenala: Glukokor koideak (esteroideak) → Muskuluentzat glukosa eskuragarri egotea bultzatu. BELDURRA BELDURRA: Es mulu abertsibo erreal edo potentzial ba aurre egiteko prestatzen gaituen erantzun emozionala. Es mulu batzuk orokorrak, beste batzuk subjek boagoak. - Sen mendu desatseginak agertzen dira. - Osagai ﬁsiologiko eta jokaerazkoak ditu. 1. AMIGDALA Informazio emozionalaren prozesamenduan inplikatuta, batez ere kanpo informazio emozionalean. ⤷ Edozein modaitate sentsorial ← Aferentzia asko jasotzen ditu. Beldurraren jokaerazko osagaiak, osagai neurobegeta bo + endokrinoak kontrolatzen ditu. - Osagai guz ak integratzen ditu erantzun egoki bat emateko. 2. AMIGDALAREN NUKLEO ZENTRALA (ANZ) ETA ERANTZUN EMOZIONALA Amigdalaren Nukleo Zentralak (ANZ) beldur egoeraren aurrean → Hiru osagai bateratu + antolatu: Neurobegeta bo, hormonal + jokaerazkoa. - Konplexu amigdalinoa. Hipotalamo laterala Ak bazio sinpa koa, odol presioa, bihotz taupadak ↑ Locus coeruleus Zaintza-arreta handiagoa Nukleo (norepinephrine). Zentrala ⇨ Gai gris priakuduktala Mugimendu eza, freezing-paralizazioa. Nukleo ACTH, jariaketa glukokor kala parabentrikularra Amigdalaren Nukleo Zentrala beldurraren aurrean bereziki hiru osagaiak bateratuko duen gunea. Aferentziak talamo, hipokanpo + kortexeko eremu guz eta k iritsi. - Eferentziak: Hipotalamo, mesentzefako + burmuin-erraboilera ⇨ Erantzun emozionala. 3. ESTIMULU ABERTSIBOEK SORTZEN DUTEN ERANTZUN EMOZIONALA ANIMALIETANarte Ikasitako aldagaia Ikusitako emaitza Es mulu mehatxugarri baten - ANZ neuronen jarduera ↑. aurrean - Fos proteinaren ↑. ANZ-ren lesioak - Beldurraren zeinu ﬁsiologikoak ↓ eta jokabide emozionalak ↓. ANZ-ren ak bazioak (elektriko + - Beldurra eta asalgu (agitazio) jokaeren zeinu ﬁsiologikoak exzitot

Fisiologia Apunteak PDF

Document Details

Tags

Related

Summary

Full Transcript

Upgrade to continue