Filozofia i Etyka 2024/25 PDF

FILOZOFIA i ETYKA WARTOŚCI BIZNES dr Dariusz Bąk Witamy Akademia Leona Koźmińskiego  Definicje Światopogląd – zespół czyichś poglądów na świat i na życie, wpływający na jego zachowanie [SJP] Ideologia - pojęcie, które określa zbiory poglądów służ...

FILOZOFIA i ETYKA WARTOŚCI BIZNES dr Dariusz Bąk Witamy Akademia Leona Koźmińskiego  Definicje Światopogląd – zespół czyichś poglądów na świat i na życie, wpływający na jego zachowanie [SJP] Ideologia - pojęcie, które określa zbiory poglądów służących do całościowego interpretowania i przekształcania świata. [PWN] jak? wartości normy Filozofia [gr., ‘umiłowanie mądrości’ < philéō ‘miłuję’, sophía ‘mądrość’], najbardziej ogólna, fundamentalna, racjonalna dlaczego? i krytyczna wiedza o wszystkim, co istnieje; [PWN] Filozofia jako nauka Główne działy Filozofii Teoria bytu (METAFIZYKA) nauka filozoficzna, której przedmiotem są podstawowe kwestie dotyczące istoty i przyczyny bytu Teoria poznania (EPISTEMOLOGIA) dział filozofii traktujący o przedmiocie, treści, procesach, sposobach, granicach i kryteriach ludzkiego poznania Etyka 1. ogół zasad i norm postępowania przyjętych w danej epoce i w danym środowisku 2. nauka o moralności Platon i Arystoteles Teoria bytu - podstawowe terminy Byt - jedno z najważniejszych i najbardziej ogólnych pojęć filozoficznych, oznaczające: 1) wszystko, co istnieje, tzn. zbiór wszystkich rzeczy w ogóle (ujęcie monistyczne); 2) każdą poszczególną rzecz, o ile stanowi ona pewien odrębny od innych rzeczy zespół treści (ujęcie pluralistyczne). Realizm - stanowisko w metafizyce, przyjmujące istnienie realnych bytów, niezależnych w bytowaniu od poznającego przedmiotu i jego świadomości (Arystoteles) Idealizm - pogląd, że jedynie istniejącym samoistnym bytem jest idea/ duch/Absolut, bądź, że byt taki istnieje niezależnie od rzeczywistości materialnej, która jest jego tworem, pochodną lub przejawem (np. Platon)  Epistemologia - podstawowe terminy Racjonalizm - źródłem poznania są idee; wiedzę wartościową uzyskuję się w oparciu o poznanie rozumowe bez odwoływania się do doświadczenia Empiryzm - źródłem ludzkiego poznania są wyłącznie lub przede wszystkim bodźce zmysłowe; wiedza wartościowa pochodzi z doświadczenia Pojęcie prawdy: Klasyczna definicja prawdy — zgodność, adekwatność treści sądu z rzeczywistym stanem rzeczy, którego ten sąd dotyczy (Arystoteles); Nieklasyczne definicje prawdy: Oczywistość - prawda polega tu na: jasności i wyraźności sądów związanych z poczuciem pewności, która się odnosi do zawartych w nich treści; Konwencjonalizm - zgodności myśli z dyrektywami języka, dogodnymi definicjami czy przyjętą umową; Pragmatyzm - zgodności z tym, co pożyteczne lub co zapewnia skuteczność działania.  Etyka a moralność Moralność – zdolność do identyfikowania kategorii dobra i zła; zjawisko społeczne, którego zadaniem jest regulowanie stosunków między jednostką a jednostką oraz między jednostkami a grupami społecznymi; poglądy i przekonania znajdujące swój wyraz w postawach i zachowaniach wobec innych; Etyka - dyscyplina naukowa, zajmująca się moralnością, teoria, usystematyzowana wiedza dotycząca moralności; Działy Etyki Etyka ogólna - filozoficzna refleksja nad podstawami etyki takimi jak np. cel, dobro, powinność, sumienie, odpowiedzialność; Etyka szczegółowa - formułuje praktyczne wskazania w odniesieniu do typowych sytuacji lub stanów.  Działy Etyki Metaetyka – poznawcze i metodologiczne zagadnienia dot. etyki. Nauka „o etyce” Etyka opisowa - opisuje i wyjaśnia, jakie były lub są obyczaje, zwyczaje i zachowania moralne, czyli odpowiada na pytanie jak jest lub jak było Etyka normatywna – określa ogólne i szczegółowe normy postępowania. Wskazuje jakie są kryteria oceny działań i ich uzasadniania  Teorie etyczne Teoria etyczna - zespół pojęć i wynikających z nich twierdzeń, na podstawie których można formułować zbiory nakazów moralnych. Konsekwencjalizm – wartość moralna czyny zależy od konsekwencji tego czynu Nonkonsekwencjalizm – odwołuje się do zasad; wartość moralna czynu nie jest powiązana z konsekwencjami Działanie – perspektywa etyczna Zasady/Wartości /Powinności =/≠ „ja” skutki podmiot moralny działanie  Kryteria ocen etycznych Dominujące typy wartościowania etycznego wpływające na postrzeganie określonych wartości w życiu społecznym i gospodarczym: ❑ Z poziomu skutków – wartość postępowania jest oceniana przez pryzmat konsekwencji (etyka użyteczności) ❑ Z poziomu zasad/powinności – wartość postępowania zależy od naczelnych dyrektyw moralnych (etyka deontologiczna)  „Poznaj samego siebie” Ludzie postępują źle nie dlatego, że są źli z natury ale na skutek niewiedzy i ignorancji Sokrates (ok. 470-399 p.n.e.) Etyka deontologiczna Deontologia - teoria etyczna, w której czyny są słuszne poprzez odwołanie do absolutnych zasad moralnych; formułuje imperatywy (powinności), w przeciwieństwie do wzorów osobowych, cnót i wad. Immanuel Kant – imperatyw kategoryczny Należy postępować zawsze wedle takich reguł, co do których chcielibyśmy, aby były one stosowane przez każdego i zawsze (stały się prawem powszechnym) Postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w twej osobie, jako też w osobie każdego innego używał zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka.  UMOWA SPOŁECZNA tradycja empiryczna tradycja racjonalistyczna T. Hobbes, J. Locke J.J. Rousseau J.S.Mill - jednostkowy egoizm; - subiektywizm; - naturalna „dobroć” człowieka - nieuchronny konflikt interesów; - pryncypialne podejście do wolności; - poszukiwanie akceptowalnego - racjonalna wizja idealnego systemu kompromisu społecznego - prawo stanowione jako kontrakt społeczny Etyka utylitarystyczna Utylitaryzm – teoria etyczna według której to co jest pożyteczne, jest dobre, a miarą słuszności postępowania jest ocena jego skutków. Podstawowym kryterium rozróżniania działań pozytywnych i negatywnych jest zasada użyteczności. Głosi ona, że postępowanie jest słuszne, jeśli prowadzi do uzyskania jak największej ilości szczęścia i jak najmniejszej ilości nieszczęścia. Intencja czynu nie ma znaczenia etycznego – ważne jest tylko, czy daje on więcej efektów korzystnych czy szkodliwych. Główne przesłanie: Jak najwięcej szczęścia (korzyści) dla jak największej liczby osób.  Teoria sprawności moralnych Cnota (sprawność moralna) - ugruntowana, stała dyspozycja człowieka gotowego posługiwać się swoimi władzami moralnymi − rozumem i wolą − do postaw i konkretnych czynów zgodnych z dobrem etycznym. Założenia: Wizja człowieka zdolnego nabywać usprawnień moralnych Nacisk na czynności wychowawcze kierujące rozwojem moralnym Podkreślanie roli autorytetu Dobro moralne jako zgodność celu działania z naturą podmiotu działającego Stadia rozwoju moralnego (wg Kohlberga) Stadium Stadium Stadium przedkonwencjonalne konwencjonalne postkonwencjonalne posłuszeństwo/kara konformizm reguły społeczne naiwny hedonizm uznanie autorytetu reguły sumienia  życzliwość wiarygodność dobra wola rzetelność sprawiedliwość profesjonalizm przewidywalność Zaufanie Odpowiedzialność kompetencje uczciwość zdolności Wartości w życiu społecznym Aksjologia [gr. áxios ‘godny, cenny’, lógos ‘słowo, nauka’] - dziedzina filozofii, której przedmiotem są wartości; bada naturę wartości, ustala normy i kryteria wartościowania oraz hierarchię wartości. W szerokim znaczeniu — ogólna teoria wartości, nauka o wartościach, wieloaspektowe rozważania ogólnoteoretyczne dotyczące pojęcia wartości, wywodzące się z etycznych koncepcji dobra. absolutyzm aksjologiczny ≠ relatywizm aksjologiczny Wartości są pochodną Wartości stanowią decyzji człowieka; są odrębną rzeczywistość wynikiem subiektywnych niezależną od człowieka preferencji Hierarchie wartości wartości autoteliczne – wartości same w sobie, naczelne, centralne, zajmujące najważniejsze miejsce w hierarchii wartości. wartości instrumentalne – wartości służące realizacji innych wartości i celów. Wartości w życiu społecznym „Wspólnie uznawane normy mogą wpływać na takie elementy życia społecznego jak równość płci, troska o dzieci, wielkość rodziny i jej charakter, stosunek do środowiska naturalnego i wiele, wiele innych. Dominujące wartości i obyczaje decydują też o występowaniu i zasięgu korupcji, czy też roli zaufania w stosunkach gospodarczych i społecznych. Realizacja wolności dokonuje się za pośrednictwem wartości, wartości jednak są kształtowane przez publiczną dyskusję i społeczne oddziaływania, które z kolei same określane są przez społecznie urzeczywistniane swobody.” A. Sen, Rozwój i wolność, Poznań 2002. Kształtowanie wartości o Refleksja i analiza – odczucie powinności i świadomość konsekwencji o Dostosowanie się do panujących konwencji – działanie zgodne z panującymi obyczajami o Publiczna dyskusja – konieczność odniesienia się do racji innych o Ewolucyjna selekcja – trwałość wzorców zachowań utrwalona dzięki konsekwencjom ENRON, deklarowane wartości firmy: SZACUNEK Traktujemy innych tak, jak sami chcemy być traktowani. Nie tolerujemy obrazy i braku szacunku. Bezwzględność, znieczulica i arogancja nie mogą mieć miejsca. INTEGRACJA Z klientami pracujemy otwarcie, uczciwie i szczerze. Robimy to, do czego się zobowiązujemy. KOMUNIKACJA Naszym obowiązkiem jest komunikowanie. Znajdujemy czas żeby porozmawiać i wysłuchać innych. Wierzymy, że informacja wpływa na ludzi. DOSKONAŁOŚĆ Satysfakcjonują nas tylko działania najlepsze z możliwych. Stale podnosimy wymagania. Największą przyjemność daje nam odkrycie jak dobrzy możemy być. Wartości były określane jako „moralny kompas” dla pracowników. W przypadku ENRON (ogromna skala nadużyć doprowadziła do bankructwa firmy w 2001r.) doszło do spektakularnego odstępstwa kierownictwa firmy od przyjętych zasad (przy braku wewnętrznych mechanizmów kontrolnych i nadzorczych). Patrz. Murphy J.E., 2002, Enron and Andersen: Heed the Questions and Warnings They Raise for Your Company's Own Compliance Program, [http://www.compliance- institute.org/pastCIs/2002/presos/T7_jmurphy.pdf], 2010. Kształtowanie wartości – przykładowa ocena Szacunek Zachowania: powyżej oczekiwań zgodnie z oczekiwaniami poniżej oczekiwań Identyfikuje i przeciwdziała Z szacunkiem traktuje pracowników, Poniża innych ludzi i podkopuje zachowaniom, które naruszają klientów i partnerów, niezależnie od ich wiarę w siebie godność innych stanowiska, poglądów, wieku, stażu, Bezpodstawnie i destrukcyjnie narodowości, płci itp. Wspiera innych i zachęca do otwartej krytykuje innych dyskusji Na pytania odpowiada w sposób Lekceważy innych ludzi, ich czas, konstruktywny, Publicznie docenia sukcesy innych pracę i zaangażowanie Docenia czas, zaangażowanie Buduje zaufanie oraz pewność siebie Ostentacyjnie ignoruje lub i wysiłek innych. współpracowników atakuje ludzi, którzy mają inny Słucha i obiektywnej ocenia różne punkt widzenia punkty widzenia.  Podział norm ze względu na charakter n o r m o d a w c y, a d r e s a t a i s a n k c j i Norma postępowania jest to wypowiedź adresowana do osoby lub grupy osób (adresatów normy), która wyraża nakaz lub zakaz określonego przyszłego zachowania się. Normy Ostre – adresat, tetyczne aksjologiczne Nieostre – normodawca, adresat, sankcja są jasno i normodawca, wyraźnie sankcja nie są określone prawne moralne dostatecznie jasno określone religijne obyczajowe  Systemy normatywne NORMY NORMY ETYCZNE NORMY Np.: MORALNE - Kodeks Etyki - Regulacje wewnętrzne NORMY PRAWNE NORMY RELIGIJNE OBYCZAJOWE  Dylemat etyczny Dylemat etyczny – trudna sytuacja wyboru pomiędzy dwiema pozytywnymi opcjami. Dotyczy najczęściej konfliktu norm, konfliktu wartości lub konfliktu interesów. Konflikt interesów – tzw. konflikt lojalności; dotyczy zazwyczaj konieczności wyboru między dobrem indywidualnym (interes własny) a dobrem wspólnym (interes publiczny).  Dylematy etyczne dylemat jawnego i ukrytego systemu wartości – tj. konieczność pogodzenia publicznie deklarowanego systemu wartości i przekonań moralnych z wartościami i postawami, które w rzeczywisty sposób nami kierują; dylemat postawy – tj. konieczność wpisania ogólnych zasad etycznych w praktykę codziennych, często rutynowych czynności, które mogą trywializować lub niwelować ważność tychże zasad;  Dylematy etyczne dylemat roli – tj. konieczność pogodzenia lub ustalenia hierarchii ważności ról, które „odgrywa się” na scenach prywatnej, zawodowej, publicznej. Role te ujawniają różnorakie powinności, formy komunikacji, ceremoniały zachowań itp., które nie powinny łączyć się ze sobą; dylemat celu i środka – tj. konieczność dostosowania „właściwych” środków do realizacji „godziwego” celu, wobec narzucającego się przekonania, że doniosłość celu dopuszcza możliwość zastosowania dowolnych środków, bez względu na ich status etyczny;  Dylematy etyczne dylemat horyzontu czasowego – tj. konieczność oceny działań w perspektywie długofalowej, wobec narzucającego się przekonania, że zachowywanie wysokich standardów etycznych w krótszej perspektywie czasowej może ograniczać efektywność ekonomiczną; dylemat auto- i heteronomii – tj. konieczność znalezienia równowagi między tym co indywidualne a tym co społeczne, z naciskiem na założenie, iż wartości społeczne powinny mieć pierwszeństwo względem wartości indywidualnych.  Świadomość etyczna ◼ racjonalizacja postaw nieetycznych; - to żadne przestępstwo - to było usprawiedliwione - zawiniła sytuacja, na którą sprawca nie miał wpływu ◼ zaprzeczenie odpowiedzialności [„to nie my, to oni”] ◼ minimalizowanie strat [„to prawie nic nie kosztowało”] ◼ kwestionowanie istnienia ofiary [„nikt na tym nie ucierpiał”] Dylemat etyczny – analiza kontekstu 1. Czy dokładnie rozumiesz problem? 2. Jak odebrałbyś ten problem, gdybyś stał po drugiej stronie? 3. Jak doszło do problemu? 4. W stosunku do kogo powinieneś być w pierwszym rzędzie lojalny? 5. Co skłania cię do podjęcia tej decyzji? 6. Komu mogłaby twoja decyzja zaszkodzić? 7. Jakie mogą być konsekwencje twojej decyzji? 8. Czy będziesz w stanie ponieść konsekwencje podjętej przez siebie decyzji? 9. Czy mógłbyś bez obawy ujawnić swoje decyzje przed szefem, rodziną lub społeczeństwem?  Odpowiedzialny biznes - założenia Społeczna Odpowiedzialność Biznesu (CSR ang. „Corporate Social Responsibility”) Odpowiedzialność organizacji za wpływ jej decyzji i działań na społeczeństwo i środowisko zapewniana przez przejrzyste i etyczne postępowanie, które: ✓ przyczynia się do zrównoważonego rozwoju, w tym dobrobytu i zdrowia społeczeństwa; ✓ uwzględnia oczekiwania interesariuszy; ✓ jest zgodne z obowiązującym prawem i spójne z międzynarodowymi normami postępowania; ✓ jest zintegrowane z działaniami organizacji i praktykowane w jej relacjach. Wg normy PN-ISO 26000 Interesariusze – grupy społeczne i instytucje, które mają jakikolwiek wpływ na przedsiębiorstwo oraz te, które są pod pośrednim lub bezpośrednim wpływem przedsiębiorstwa Biznes Społeczność klienci rodziny dostawcy pracowników podwykonawcy organizacje instytucje Firma społeczne, finansowe ekologiczne konkurenci właściciele pracownicy związki zawodowe Prawo i kontrola Reputacja władze krajowe media doradcy samorząd opinia publiczna lokalny organizacje instytucje biznesowe certyfikujące Firma działa za przyzwoleniem interesariuszy (por Nozick vs Rawls) Zarządzanie standardami etycznymi kształtowanie nawyków i wzrost świadomości etycznej ETYKA OBOWIĄZKU: unikanie problemów, polstawy ETYKA ASPIRACJI: legalistyczne, materialne wzorce kreatywne budowanie świadomości etyczne etycznej, etyczne przywództwo wzorzec postępowania, przykład etyczny  Program etyczny ▪ Moralne przywództwo oraz wzorce wpływu etycznego - relacje prowadzące liderów oraz tych, którzy się na nich wzorują do większego zaangażowania na rzecz działań etycznych; ▪ Etyczna kultura pracy oraz potrzeby etycznego oceniania – systematyczne ocenianie z podawaniem wyników co wiąże się z potrzebą doskonalenia; ▪ Etyka w strategii organizacji – formułowanie polityki etycznej oraz instytucjonalizacja systemów samokontroli przewyższających żądania płynące z zewnątrz (program etyczny); ✓ Formalne określenie podstawowych wartości oraz opracowanie kodeksu zachowań (kodeksy etyczne); Kodeks etyki: Znaczenie zewnętrzne – kształtowanie wizerunku i reputacji organizacji; deklaracja wartości, sygnał dla interesariuszy zewnętrznych Znaczenie wewnętrzne – określenie standardów etycznych dla organizacji; kształtowanie tożsamości i kultury organizacji; podstawa dla polityk i procedur (np. procedury antykorupcyjnej, przeciwdziałaniu dyskryminacji i mobbingowi, sygnalizowaniu nadużyć, itp.) Motywy wdrażania programów etycznych (opracowanie własne) Infrastruktura etyczna w organizacji Elementy Systemy: Klimat organizacyjny Formalne Nieformalne ⁻ kodeksy etyki; ⁻ nieoficjalne przekazy, które informują ⁻ kodeksy postępowania; o standardach etycznych w ⁻ opublikowane misje firm; organizacji; ⁻ oficjalnie zatwierdzone polityki; ⁻ "korytarzowe" rozmowy na temat Komunikacji ⁻ programy szkoleniowe etyki; ⁻ werbalne i niewerbalne komunikaty dotyczące zachowań i ocen moralnych klimat dla etyki - członkowie organizacji dzielą się swoim „postrzeganiem” wydarzeń, praktyk i procedur; zachowania etycznie „właściwe” są ⁻ procedury wewnętrzne mające na celu ⁻ nadzór realizowany poprzez relacje przez nich oczekiwane, wspierane i monitorowanie i wykrywanie osobiste lub pozaorganizacyjne (np. nagradzane; nieetycznych zachowań; media); ⁻ systemy ewaluacji; ⁻ wewnętrzna sieć powiązań kierowana klimat dla szacunku – przekonanie członków Nadzoru ⁻ procedury zgłaszania etycznych i przez nieformalnych liderów organizacji, że są w niej traktowaniu z należytą nieetycznych działań, w tym „gorące uwagą, atencją i poszanowaniem ich godności; linie” i rzecznicy etyki klimat dla sprawiedliwości proceduralnej - ⁻ powiązanie etycznych lub nieetycznych ⁻ presja grupowa; wspólne dla członków organizacji przekonanie, zachowań z formalnymi procedurami ⁻ ostracyzm że są traktowani sprawiedliwie i zgodnie z nagradzania i karania, przyjętymi standardami i procedurami ⁻ np. powiązanie etycznych/nieetycznych Sankcji zachować z ocenami pracy, awansami, wynagrodzeniami, premiami Opracowanie na podst. A. E. Tenbrunsel, K. Smith-Crowe, E. E. Umphress, 2003 Czynniki ESG Źródło: www.gpw.pl/pub/GPW/ESG/Wytyczne_do_raportowania_ESG.pdf  PROGRAM ETYCZNY JAKO PROCES Stadia rozwoju moralnego (wg Lawrence’a Kohlberga) Stadium Stadium Stadium przedkonwencjo konwencjonalne postkonwencjonalne. nalne. posłuszeństwo/kara konformizm świadoma akceptacja reguł naiwny hedonizm legalizm samorealizacja poprzez wartości DIAGNOZA: ❑ ograniczone przywiązanie do uniwersalnych wartości i norm (normy wiążą lub nie w zależności od sytuacji) ❑ zacieranie granic między dobrem a złem (granice zostają rozmyte lub zniesione) ❑ pomieszanie wartości i interesów (wartości wypierane przez interesy) Relacja etyki obowiązku do etyki aspiracji określa kulturę organizacyjną firmy J. Mariański (red.), Kondycja moralna społeczeństwa polskiego, Kraków 2002 Dziękuję za uwagę Dariusz Bąk