Dýrafræði - hryggleysingjar - Frumdýr 2025 PDF

Protozoa - frumdýr - 1  Heiti Eukaryota – heilkjörnungar – himna umlykur kjarna Protista – einfruma heilkjörnungar “Protozoa” - frumdýr – hreyfanlegir einfruma heilkjörnungar 2  “Protozo...

Protozoa - frumdýr - 1  Heiti Eukaryota – heilkjörnungar – himna umlykur kjarna Protista – einfruma heilkjörnungar “Protozoa” - frumdýr – hreyfanlegir einfruma heilkjörnungar 2  “Protozoa” frumdýr – bifdýr, götungar, amöbur, o.fl. mjög mikilvægar lífverur í öllum búsvæðum (þurrlendi, jarðvegur, sjór, ferskvatn) – fæða fjölmargra lífvera – þátttaka í mikilvægum ferlum, svo sem niðurbroti... – mikill fjölbreytileiki í lifnaðarháttum – mikill fjölbreytileiki í byggingu hópa – sníkjudýr í manninum og öðrum dýrum ekki með í nýjustu útgáfu af kennslubók 3  “Protozoa” bygging – kjarni með himnu – umfrymi – frumulíffæri golgikerfi leysikorn (lysosome) hvatberar (mitochondria) frymisnet (endoplasmic reticulum) fæðubólur/herpibólur (vacuoles) 4  “Protozoa” en bygging ólík milli hópa! – oft: frumstæður munnur frumstæður magi bifhár svipa/svipur 5  “Protozoa” sum með skel eða varnarhimnu (cytoskeleton) – framleiðsla á hjúp: kítín (fjölsykra), kalk, samlímd sandkorn, o.fl. sum með festingu/stöngul sum með framleiðslu á slími (mucus; fjölsykra) 6  “Protozoa” skynjun – um frumuhimnu samskipti – framleiðsla ýmissa boðefna 7  “Protozoa” fjölbreytileg hreyfing – með amöbuhreyfingum – eða með bifhárum – eða með svipum 8  “Protozoa” kynlaus æxlun (asexual reproduction) – einföld skipting (binary fission) fruma skiptist í tvo einstaklinga – margskipting (multiple fission) kjarni skiptir sér mörgum sinnum áður en frumdýrið sjálft skiptir sér 9  “Protozoa” kynæxlun (sexual reproduction) – mjög fjölbreytileg innan “hópsins” – myndun kynfruma sem renna saman framleiðsla á gamonts – conjugation einstaklingar skipta með sér erfðaefni 10 Flokkun Eukaryota heilkjörnungar 11  “Protozoa” áherslur á: – Phylum Kinetoplastida – svipudýr – Phylum Ciliata – bifdýr – Phylum Apicomplexa – gródýr – Phylum Dinoflagellata – svipuþörungar – Phylum Granuloreticulosa – götungar – Phylum Amoebozoa – amöbur – Phylum Choanoflagellata – kragasvipudýr 12  “Protozoa” áherslur vegna mikilvægi hópa – t.d. merkileg sníkjudýr, mikilvægi í fæðuvef, mikilvægi í vistkerfum, etc. 13 Kinetoplastida 14 Phylum Kinetoplastida - svipudýr >600 tegundir flestar sníkjudýr 15 Phylum Kinetoplastida - svipudýr með kintetoplast – netkerfi af hringlaga DNA (kDNA) í hvatbera 16  Phylum Kinetoplastida - svipudýr Trypanosoma tegundir – valda svefnsýki - sleeping sickness, HAT – Human African trypanosomiasis flugur sjúga blóð og bera dýrin á milli – blóðvökvi, eitla, heila o.fl. Svipan 17 Trypanosoma brucei Phylum Kinetoplastida - svipudýr Trypanosoma tegundir – valda svefnsýki - sleeping sickness, HAT – Human African trypanosomiasis flugur sjúga blóð og bera dýrin á milli – blóðvökvi, eitla, heila o.fl. 18 Phylum Kinetoplastida - svipudýr Trypanosoma tegundir – valda svefnsýki – sleeping sickness, HAT – Human African trypanosomiasis áður: 300 til 500 þúsund manns sýktust árlega af svefnsýki nú: aðeins fá tilvik, lyf notuð við faraldra af þessu tagi sjúkdómurinn getur grasserað í líkama áður en hans verður vart – þó með skaða á miðtaugakerfi 19 Phylum Kinetoplastida - svipudýr Leishmania tegundir – kala-azar eða leishmaniasis um 20 tegundir af Leishmania flugur (sandflies, lúsmý) sjúga blóð og bera svipudýrin á milli 30 tegundir af lúsmýi - ættin Ceratopogonidae nýta blóð í eggjaframleiðslu 70 tegundir dýra, auk mannsins, eru plagaðar af Leishmania tegundum 20 Phylum Kinetoplastida - svipudýr Leishmania tegundir – kala-azar eða leishmaniasis 21 Phylum Kinetoplastida - svipudýr Leishmania tegundir – kala-azar eða leishmaniasis cutaneous leishmaniasis, skinnskaði –700.000-1,2 milljónir manna þjást af þessu – 95% tilfella í N. og S. Ameríku, Miðjarðarhaf, og víðar visceral leishmaniasis, áhrif á ónæmiskerfið, banvænt ef ekki meðhöndlað – 200 til 400 þúsundir manna þjást af þessu – Brasilía, Austur Afríka, Indland mucocutaneous leishmaniasis, slímhimnuskaði í nefi, munni og hálsi 22 – Bolivía, Brasilía, Eþíópía, Peru Alveolata 23  Alveolata Alveoli – blöðrur/bólur rétt neðan við frumuhimnu – Phylum Apicomplexa – gródýr – Phylum Ciliata – bifdýr – Phylum Dinoflagellata – svipuþörungar 24  Phylum Apicomplexa - gródýr >5000 tegundir sníkjudýr í hryggleysingjum og hryggdýrum 25  Phylum Apicomplexa - gródýr með apical complex, sem er líffæri á framenda til að komast inn í frumur 26  Phylum Apicomplexa - gródýr án bifhára hreyfanleg smitstig – sporozoites og merozoites – spora = fræ á latínu; mero = hluti á grísku svipa er á sumum microgametum 27  Phylum Apicomplexa - gródýr Plasmodium tegundir – Moskítótegundir af ættkvíslinni Anopheles bera frumdýrið á milli 28  Phylum Apicomplexa - gródýr Plasmodium tegundir (>200 tegundir) A.m.k. fimm tegundir valda sjúkdómnum malaríu í mönnum. Malaría = mýrarkalda – Plasmodium falciparum, Plasmodium vivax, Plasmodium malariae, Plasmodium knowlesi og Plasmodium ovale wallikeri/Plasmodium ovale curtisi 29  Phylum Apicomplexa - gródýr Plasmodium tegundir – sjúkdómurinn malaría – lífsferill: sporozoítur í munnvatni flugu sporozoítur í blóði manns fara í lifur, skipta sér merozoítur í rauðum blóðkornum gametócýtur í blóði kynæxlun í flugu 30  Phylum Apicomplexa - gródýr Plasmodium tegundir – einkenni: koma fram 9-14 dögum eftir bit hiti, hausverkur, uppköst, flensulík einkenni frumdýrin sýkja og eyða rauðum blóðkornum, stífla háræðar heilans og annara líffæra án meðhöndlunar er þetta lífshættulegt 31  Phylum Apicomplexa - gródýr Plasmodium tegundir – seinni einkenni: rugl eða skert meðvitund lungnabjúgur nýrnabilun blóðleysi vegna niðurbrots rauðra blóðkorna blóð í þvagi 32  Phylum Apicomplexa - gródýr Plasmodium tegundir – malaría: – 3,2 milljarðar manna í 95 löndum/landsvæðum í hættu; 1,2 milljarðar eru í mikilli hættu (>1 af 1000 í hættu á að smitast af malaríu á ári hverju). 33  Phylum Apicomplexa - gródýr Plasmodium tegundir – malaría: The WHO African Region carries a disproportionately high share of the global malaria burden. In 2023, the region was home to 94% of malaria cases and 95% of malaria deaths in 83 countries. Children under 5 accounted for an estimated 76% of all malaria deaths in the Region (af heimasíðu WHO). 34  Phylum Apicomplexa - gródýr Plasmodium tegundir – P. falciparum and P. vivax – pose the greatest threat. – P. falciparum is the deadliest malaria parasite and the most prevalent on the African continent. P. vivax is the dominant malaria parasite in most countries outside of sub-Saharan Africa (af heimasíðu WHO). 35  Phylum Apicomplexa - gródýr Plasmodium tegundir – malaría: – 263 milljón tilfelli af malaríusýkingum árið 2023 og 597 000 dauðsföll, samkvæmt WHO. – Covid 19 – nærri tvær milljónir dauðsfalla árið 2020 36  Phylum Apicomplexa - gródýr Í íslenskum lífverum – í hörpudiski Margolisiella islandica – í hjarta – í hörpudiski og beitukóngi Merocystis kathae – beitukóngur aðalhýsill í nýrum, lítil áhrif á snigilinn – hörpudiskur millihýsill víða í vef - vöðvar, stoðvefur, kynkirtlar, oft mikil sýking 37  Phylum Apicomplexa - gródýr Í íslenskum leikskólum! Cryptosporidium spp cryptosporidiosis – – launsporasýking greindist á leikskóla í Reykjavík fyrir páska 2024! 38  Phylum Apicomplexa - gródýr Cryptosporidium – 2 tegundir valda sýkingu í meltingarvegi – finnst um allan heim – vatn oftast uppsprettan – 1 til 12 daga meðgöngutími – niðurgangur, lausar hægðir, hitahækkun – engin meðferð til – gengur yfir, en hreinlæti nauðsynlegt 39  Phylum Ciliata - bifdýr >8000 tegundir í sjó, ferskvatni, sambýli (gistilíf, ásætur) eða sníkjudýr í og á ýmsum hryggdýrum og hryggleysingjum frjáls eða áföst, oft með stilk 40  Phylum Ciliata - bifdýr óvenjuleg meðal frumdýra því þau hafa tvær gerðir af kjörnum í hverri frumu – macronucleus sér um stjórnun ferla – micronucleus tímgun 41  Phylum Ciliata - bifdýr kynlaus æxlun algeng aðallega binary fission 42  Phylum Ciliata - bifdýr bifhár – bifhár á húð (somatic cilia) til hreyfingar – munnbifhár (mouth cilia) til að afla fæðu https://www.youtube.com/watch?v=7ASa4UP1qJ0 43  Phylum Ciliata - bifdýr hreyfing – bifhár þekja húðina Power stroke Recovery stroke 44  Phylum Ciliata - bifdýr hreyfing – bifhárin liggja skáhallt eftir endilöngum líkamanum og valda því að fruman snýst um öxul sinn jafnframt því sem hún syndir áfram á talsverðum hraða. 45  Phylum Ciliata - bifdýr hreyfing – sumar ganga á bifhárunum 46  Phylum Ciliata - bifdýr oft ásætur á hryggleysingjum – nota stilk til að herpa sig saman/teygja úr sér. 47  Phylum Ciliata - bifdýr fjölbreytilegt fæðunám – síarar (suspension feeders) – grotætur (detritus feeders) – sníkjudýr – rándýr á öðrum ciliötum 48  Phylum Ciliata - bifdýr síarar (suspension feeders) 49  Phylum Ciliata - bifdýr rándýr 50  Phylum Ciliata - bifdýr rándýr – suctorians –fullorðnir einstaklingar án bifhára en nota anga (tentacles) við fæðuöflun 51  Phylum Dinoflagellata – svipuþörungar! >4000 tegundir helmingurinn með grænukorn (chloroplasts) en hinn helmingurinn ekki! tvær svipur með eða án skeljar 52  Phylum Dinoflagellata – svipuþörungar! flestar svifdýr fáeinar sníkjudýr í krabbadýrum, fiskum og öðrum frumdýrum 53  Phylum Dinoflagellata – svipuþörungar! flestar svifdýr mikilvægir í sjó m.a. við Ísland 54 Alveolata 55 Amoebozoa 56  Phylum Amoebozoa - slímdýr eða amöbur flestar frjálst lifandi – í sjó, ferskvatni eða í raka á þurrlendi sambýlisdýr (ecto-commensals) eða sníkjudýr – í frumdýrum, hryggleysingjum og hryggdýrum án skeljar – flestar naktar, sumar með agnir á húð 57  Phylum Amoebozoa - slímdýr eða amöbur Hreyfing/fæðunám með skinfótum sem eru útskot úr frumunni – pseudopodia – pseudopodia eru lobopodia (breiðar totur) gleypa aðrar frumur 58  Phylum Amoebozoa - slímdýr eða amöbur “naktar” amöbur 59  Phylum Amoebozoa - slímdýr eða amöbur “social” amöbur 60  Phylum Amoebozoa - slímdýr eða amöbur Hreyfing/fæðunám – vökva – gel umbreyting: umfrymi flæðir fram í útskot (pseudopodia) og hreyfivirkt prótein (myosin) tengir/aftengir actin (prótínþræði í frymisgrindinni). Síðan veldur samdráttur flæði út í fótinn. 61  Phylum Amoebozoa - slímdýr eða amöbur Fáeinar valda sjúkdómum – amoebiasis (ömbusýki) eða blóðkreppusótt – Sníkjudýrið Entamoeba histolytica Ein af uppsprettum blóðkreppusóttar í fólki – blóðugur niðurgangur og lifrarskemmdir Algeng erlendis en fátíð á Íslandi Smitun um munn með saurmengun; mynda cystur sem flytjast á milli einstaklinga 62 Amoebozoa 63 Rhizarians 64  Phylum Granuloreticulosa Foraminifera – götungar og ættingjar þeirra – líkami umlukinn kalkskel, samlímdum ögnum eða lífrænu efni 65  Phylum Granuloreticulosa Foraminifera - götungar – líkami umlukinn kalkskel, samlímdum ögnum eða lífrænu efni 45 þúsund tegundir, þar af 40 þ steingervingar klefar, göt pseudopodia = reticulopodia 66  Phylum Granuloreticulosa Foraminifera - götungar – t.d. líkami umlukinn kalkskel – á botni sjávar, uppsjávartegundir eða ásætur á öðrum dýrum Globigerina sp. Cibicides lobatulus 67  Phylum Granuloreticulosa Foraminifera - götungar – t.d. líkami umlukinn samlímdum sandögnum – á botni sjávar Cribrostomoides subglobosum 68  Phylum Granuloreticulosa Foraminifera - götungar – t.d. líkami umlukinn lífrænu efni, skeljabrotum og sandkornum - risaamöbur Xenophyophorea – á botni sjávar 69  Phylum Granuloreticulosa Foraminifera - götungar – t.d. líkami umlukinn lífrænu efni, en lifa í geislungaskeljum (Radiolaria) – á botni sjávar 70  Phylum Granuloreticulosa Foraminifera - götungar – >60% af lífmagni í djúphöfunum – mikilvæg fæða margra djúpsjávarlífvera 71 Rhizarians 72 Flokkunin 73 Opisthokonts 74  Phylum Choanoflagellata – kragasvipudýr um 150 tegundir með kraga og svipu - svipað og sést hjá kragafrumum í svömpum – mynda “sambýli” svipað og hjá svömpum 75  Phylum Choanoflagellata – kragasvipudýr um 150 tegundir með kraga og svipu - svipað og sést hjá kragafrumum í svömpum staða umdeild í kerfinu – sumir telja þá forfeður svampa en aðrir ekki A – kragasvipudýr B, C - svampar 76 Opisthokonts 77