Liberalizm: Konstrukcja Teoretyczna i Perspektywa Filozoficzna PDF

**Liberalizm: konstrukcja teoretyczna i perspektywa filozoficzna** Liberalizm to nurt myślowy, który kładzie nacisk na centralne znaczenie jednostki, jej autonomię, wolność osobistą oraz prawo do samorealizacji. Opiera się na zasadzie równości wobec prawa, zakładając, że wszyscy ludzie powinni być...

**Liberalizm: konstrukcja teoretyczna i perspektywa filozoficzna** Liberalizm to nurt myślowy, który kładzie nacisk na centralne znaczenie jednostki, jej autonomię, wolność osobistą oraz prawo do samorealizacji. Opiera się na zasadzie równości wobec prawa, zakładając, że wszyscy ludzie powinni być traktowani jednakowo, niezależnie od ich statusu społecznego. Kluczowym elementem liberalizmu jest również przekonanie o konieczności funkcjonowania gospodarki w oparciu o mechanizmy wolnego rynku, z minimalną ingerencją państwa. Liberalizm zakłada istnienie niezbywalnych praw naturalnych, takich jak życie, wolność i własność. W kontekście relacji z państwem liberalizm postuluje ograniczoną rolę władzy, która powinna skupić się na ochronie praw jednostki, zapewnianiu bezpieczeństwa oraz przestrzeganiu umów. Demokratyczne instytucje, zdaniem liberalizmu, powinny być oparte na zgodzie obywateli. W miarę rozwoju myśli liberalnej wykształciły się jej różne formy. Klasyczny liberalizm koncentruje się na wolności ekonomicznej i minimalnym zaangażowaniu państwa, podczas gdy współczesny liberalizm uwzględnia potrzebę równości szans oraz ochrony społecznej. 2. **Hobbes: antropologia, stan natury, umowa społeczna, relacje jednostka-państwo** Antropologia Hobbes postrzegał człowieka jako istotę egoistyczną, kierującą się przede wszystkim instynktem przetrwania i dążeniem do zaspokajania własnych potrzeb. Ludzie są równi pod względem zdolności do zadawania sobie nawzajem szkody, co prowadzi do nieustannej rywalizacji. Stan natury Stan natury według Hobbesa to sytuacja anarchii, gdzie brak jest władzy organizującej społeczeństwo. Charakteryzuje się on „wojną wszystkich przeciwko wszystkim" (łac. bellum omnium contra omnes). W tym stanie życie ludzkie jest „samotne, biedne, brutalne i krótkie". Umowa społeczna Aby uniknąć chaosu stanu natury, ludzie zawierają umowę społeczną. Polega ona na rezygnacji z części swoich wolności na rzecz ustanowienia władzy suwerennej, która zapewnia pokój i porządek. Suweren, który może być monarchą lub zgromadzeniem, posiada nieograniczoną władzę, gdyż tylko taka gwarantuje bezpieczeństwo. Relacje jednostka-państwo Jednostka podporządkowuje się państwu w zamian za ochronę życia i mienia. Państwo (Lewiatan) jest absolutnym suwerenem i stoi ponad obywatelami. Obywatele nie mogą kwestionować władzy, gdyż bez niej wracaliby do destrukcyjnego stanu natury. Państwo jest więc konieczne, aby zapewnić przetrwanie i porządek społeczny. 3. **Locke: antropologia, stan natury, uprawnienia naturalne, umowa społeczna, akt politycznego powiernictwa, funkcje rządu obywatelskiego, prawo oporu** Antropologia Locke widział człowieka jako istotę rozumną, zdolną do współpracy i kierowania się zasadami moralnymi. Uważał, że ludzie są równi i wolni z natury, a ich działania powinny być zgodne z prawem naturalnym, opartym na rozumie. Stan natury Stan natury według Locke'a to sytuacja pokoju i wolności, gdzie ludzie żyją według prawa naturalnego, szanując swoje wzajemne prawa do życia, wolności i własności. Jednak brak wspólnej władzy egzekwującej prawo prowadzi do ryzyka konfliktów. Uprawnienia naturalne Ludzie z natury posiadają niezbywalne prawa: do życia, wolności i własności. Te prawa wynikają z prawa naturalnego i są niezależne od władzy państwowej. Umowa społeczna Locke uważał, że umowa społeczna powstaje, gdy ludzie zrzekają się części swojej wolności, aby utworzyć rząd, który będzie egzekwował prawo naturalne. Umowa ta ma na celu ochronę naturalnych uprawnień jednostek. Akt politycznego powiernictwa Rząd w ujęciu Locke'a jest powiernikiem woli ludu. Władza polityczna jest udzielana przez obywateli na zasadzie zaufania i może być im odebrana, jeśli rząd nie spełnia swoich funkcji. Funkcje rządu obywatelskiego Głównym celem rządu jest ochrona życia, wolności i własności obywateli. Rząd powinien działać w granicach prawa i zgodnie z wolą społeczeństwa. Prawo oporu Obywatele mają prawo oporu wobec władzy, która łamie umowę społeczną i narusza ich naturalne prawa. W sytuacji tyranii społeczeństwo może obalić rząd i ustanowić nowy. 4. **Monteskiusz: duch narodu i duch praw, formy państwa** **Duch narodu i duch praw** Monteskiusz uważał, że duch narodu to unikalny zbiór cech, tradycji, kultury i obyczajów, które kształtują sposób życia danej społeczności. Duch praw to natomiast system praw, który powinien być zgodny z duchem narodu, czyli dostosowany do warunków społecznych, klimatycznych, gospodarczych i kulturowych konkretnego państwa. Prawo nie może być uniwersalne, lecz musi uwzględniać lokalne uwarunkowania. **Formy państwa** Monteskiusz wyróżnił trzy podstawowe formy państwa: Republika -- oparta na cnocie i zaangażowaniu obywateli. Dzieli się na: Demokratyczną -- władza sprawowana przez ogół obywateli. Arystokratyczną -- władza skupiona w rękach nielicznych. Monarchia -- rządy jednej osoby, ograniczone prawem i tradycją, wspierane przez instytucje. Despotyzm -- władza nieograniczona, oparta na strachu i arbitralnych decyzjach władcy. Monteskiusz podkreślał, że każda forma państwa funkcjonuje najlepiej, gdy jest dostosowana do ducha narodu i warunków lokalnych. 5. **Bentham: zasada użyteczności, uzasadnienie demokratycznego państwa** **Zasada użyteczności** Bentham stworzył teorię utylitaryzmu, według której działania, prawa i instytucje powinny być oceniane na podstawie ich zdolności do maksymalizowania szczęścia (użyteczności). Zasada użyteczności polega na promowaniu „największego szczęścia największej liczby ludzi". Działanie jest moralne, jeśli przynosi więcej przyjemności niż cierpienia. **Uzasadnienie demokratycznego państwa** Bentham argumentował, że demokratyczne państwo jest najlepszym ustrojem, ponieważ najskuteczniej realizuje zasadę użyteczności. Władza powinna być oparta na woli większości, aby zapewnić maksymalne szczęście ogółowi społeczeństwa. Transparentność i odpowiedzialność władz publicznych mają na celu minimalizowanie nadużyć i arbitralności władzy, co sprzyja dobru wspólnemu. 6. **Mill: rewizja utylitaryzmu Benthama, zasada wolności, funkcje państwa, autonomia, rząd reprezentatywny** 7. **Constant: wolność starożytnych i wolność nowożytnych, krytyka suwerenności ludu** **Wolność starożytnych a wolność nowożytnych** Wolność starożytnych: Oparta na uczestnictwie w życiu politycznym wspólnoty. Jednostki poświęcały swoje interesy prywatne dla dobra wspólnego, ale ich życie prywatne było silnie regulowane przez państwo. Wolność nowożytnych: Skupia się na autonomii jednostki, ochronie życia prywatnego, prawach osobistych (wolność słowa, religii, własności) i ograniczeniu ingerencji państwa w sprawy osobiste. **Krytyka suwerenności ludu** Constant krytykował absolutyzowanie suwerenności ludu, argumentując, że żadna władza -- nawet w imię ludu -- nie powinna być nieograniczona. Suwerenność musi być ograniczona prawami chroniącymi jednostki przed tyranią większości. Wolność jednostki jest nadrzędna i nie może być podporządkowana woli zbiorowości. 8. **de Tocqueville: dialektyka wolności i równości, sposoby zachowania wolności w społeczeństwie demokratycznym, nowy despotyzm** **Dialektyka wolności i równości** Demokracja według Tocqueville'a ma problem z pogodzeniem wolności i równości: **Równość** daje stabilność, bo wszyscy są traktowani podobnie, ale może prowadzić do tego, że ludzie stają się tacy sami i tracą indywidualność. **Wolność** pozwala każdemu decydować o swoim życiu i się rozwijać, ale wymaga od ludzi zaangażowania i odpowiedzialności, co nie zawsze jest łatwe. Aby demokracja działała dobrze, potrzebne są: - **Samorządy**, które uczą ludzi działać razem i nie pozwalają rządowi mieć za dużo władzy, - **Aktywni obywatele**, którzy interesują się sprawami publicznymi i dbają o wspólne wartości, - **Wolne media** i **niezależne sądy**, które pilnują, żeby rząd nie przekraczał swoich uprawnień i chronił prawa ludzi. Tocqueville mówił, że dobra demokracja to równowaga między wolnością a równością. **Nowy despotyzm** Tocqueville ostrzegał przed nową formą despotyzmu w społeczeństwach demokratycznych. Nie polega on na brutalnej tyranii, lecz na nadmiernej ingerencji państwa w życie obywateli, prowadzącej do ich pasywności i zależności. Państwo, które kontroluje każdą sferę życia, pozornie działa w imię dobra ogółu, ale ogranicza wolność jednostek i prowadzi do ubezwłasnowolnienia społeczeństwa. 9. **Spencer: ewolucjonizm i stadia rozwoju społeczeństwa, postulat państwa ograniczonego** **Ewolucjonizm i stadia rozwoju społeczeństwa** Spencer zastosował teorię ewolucji Charlesa Darwina do rozwoju społeczeństw. Uważał, że społeczeństwa przechodzą przez różne stadia, podobnie jak organizmy, i rozwijają się w kierunku większej złożoności. Według Spencera, społeczeństwa przechodzą przez etapy: Społeczności proste: Charakterystyczne dla pierwotnych społeczeństw, oparte na prostych więzach i braku instytucji. Społeczności złożone: Rozwinięte społeczeństwa, w których pojawiają się instytucje państwowe, prawa i struktury organizacyjne. Społeczności wysoce zorganizowane: Charakteryzujące się silnym podziałem pracy i zaawansowaną strukturą administracyjną. **Postulat państwa ograniczonego** Uważał, że interwencja państwowa powinna być ograniczona do absolutnego minimum, tylko w zakresie ochrony życia, własności i przestrzegania umów. Wszelkie inne ingerencje, takie jak regulacje społeczne czy ekonomiczne, są nieuzasadnione i hamują rozwój indywidualnej wolności oraz postępu społecznego 10. **von Mises: mechanizm cen** Von Mises był zwolennikiem austriackiej szkoły ekonomii i uważał mechanizm cen za kluczowy element gospodarki rynkowej. Ceny odgrywają rolę sygnałów w systemie rynkowym, które przekazują informacje o popycie i podaży. Funkcja cen: Ceny są wynikiem interakcji między popytem a podażą. Gdy popyt na dany towar rośnie, jego cena wzrasta, co zachęca producentów do zwiększenia produkcji. W przeciwnym przypadku, gdy popyt spada, cena maleje, co powoduje redukcję produkcji. Koordynacja zasobów: Ceny pozwalają na efektywną alokację zasobów w gospodarce. Działają jak mechanizm koordynujący decyzje przedsiębiorstw i konsumentów, umożliwiając optymalizację produkcji i konsumpcji w warunkach ograniczonych zasobów. Brak centralnego planowania: Von Mises krytykował interwencje państwowe w gospodarkę, twierdząc, że centralne planowanie nie jest w stanie efektywnie wycenić zasobów ani zaspokoić potrzeb społecznych. Mechanizm cen rynkowych zapewnia elastyczność i odpowiednią alokację zasobów bez potrzeby interwencji władzy. 11. **von Hayek: mechanizm działania rynku, krytyka socjalizmu i sprawiedliwości społecznej, krytyka demokracji, funkcje liberalnego państwa** **Mechanizm działania rynku** Hayek uważał, że rynek jest samoorganizującym się systemem, który działa najlepiej bez ingerencji państwa. Główna idea to „rozproszona wiedza" -- przedsiębiorcy i konsumenci podejmują decyzje, które przekładają się na ceny, a ceny są nośnikiem informacji o tym, co, jak i gdzie produkować. Hayek twierdził, że rynek, sam z siebie, może efektywnie alokować zasoby, lepiej niż jakiekolwiek centralne planowanie. **Krytyka socjalizmu i sprawiedliwości społecznej** Hayek był przeciwnikiem socjalizmu, bo uważał, że centralne planowanie gospodarki to droga do nieefektywności. Ponadto, jego zdaniem, socjalizm ignoruje zaburza naturalny mechanizm rynku. Co do sprawiedliwości społecznej, Hayek twierdził, że to pojęcie jest zbyt nieprecyzyjne, a próba jej osiągnięcia przez państwo to tylko recepta na chaos, bo każda próba „wyrównywania" wyników gospodarczych przez władze może prowadzić do niesprawiedliwości i nieefektywności. **Krytyka demokracji** Hayek nie był wielkim zwolennikiem demokracji, szczególnie jeśli chodzi o tzw. „demokratyczny despotyzm". Mówił, że w demokratycznych państwach, gdzie większość ma zawsze rację, łatwo może dojść do sytuacji, gdzie decyzje polityczne są podejmowane pod wpływem chwilowych emocji, co destabilizuje system i zagraża wolności jednostki. Według niego demokracja, choć z pozoru dobra, może prowadzić do nadużyć władzy i ograniczeń wolności. **Funkcje liberalnego państwa** Hayek widział liberalne państwo jako instytucję, która ma chronić prawa jednostek: wolność osobistą i własność prywatną. Państwo nie powinno wtrącać się do gospodarki, ale ma zapewniać porządek, przestrzeganie prawa i bezpieczeństwo. 12. **Rawls: sytuacja pierwotna i zasłona niewiedzy, strategia wyboru zasady sprawiedliwości, zasada sprawiedliwości jako bezstronności, fazy tworzenia porządku politycznego** **Sytuacja pierwotna i zasłona niewiedzy** Rawls wymyślił „sytuację pierwotną" jako miejsce, w którym ludzie wybierają zasady sprawiedliwości, nie wiedząc, jaką rolę będą pełnić w społeczeństwie. Chodzi o to, by każdy wybierał zasady, które uznałby za sprawiedliwe, nie znając swojej przyszłej pozycji. **Strategia wyboru zasady sprawiedliwości** W sytuacji pierwotnej ludzie wybierają zasady, które byłyby najsprawiedliwsze, nie wiedząc, w jakiej sytuacji będą żyć. Rawls proponuje dwie zasady: Zasada równości wolności -- wszyscy powinni mieć takie same podstawowe prawa i wolności. Zasada różnicy -- dopuszcza nierówności społeczne, ale tylko wtedy, gdy przynoszą korzyści tym, którzy są w najgorszej sytuacji (np. jeśli bogatsi niechaj inwestują w pomoc biedniejszym). **Zasada sprawiedliwości jako bezstronności** Rawls twierdził, że prawdziwa sprawiedliwość to traktowanie wszystkich ludzi równo i z szacunkiem. Bezstronność oznacza, że nie można faworyzować żadnej grupy społecznej, etnicznej czy klasowej. Wszyscy powinni mieć równe szanse i dostęp do zasobów, niezależnie od tego, skąd pochodzą czy jakie mają możliwości. **Fazy tworzenia porządku politycznego** Porządek podstawowy: Tworzymy zasady sprawiedliwości, które będą obowiązywać we wszystkich instytucjach społecznych i politycznych. To jakby budowanie fundamentów sprawiedliwego społeczeństwa. Konstytucja: Określamy, jak będzie wyglądać system prawny i jakie instytucje będą chronić zasady sprawiedliwości. System prawny i normy społeczne: Na koniec zasady sprawiedliwości stają się częścią codziennego życia -- prawa, normy i wartości, które na co dzień kształtują nasze społeczne interakcje. 13. **Nozick: powstanie państwa - różnice pomiędzy Lockiem i Nozickiem, powstanie państwa minimalnego, państwo minimalne jako meta utopia** **Powstanie państwa** Nozick w swojej książce \"Anarchy, State, and Utopia\" mówi, że państwo powstaje w wyniku procesu naturalnego. Zaczynamy w anarchii, gdzie nie ma rządu, i ludzie decydują się na stworzenie państwa, żeby chronić swoje prawa (takie jak prawo do życia, wolności, własności). Jednak, w przeciwieństwie do Locka, który uważał, że państwo ma szersze zadania, Nozick chce tylko, by państwo dbało o podstawowe prawa i nie wtrącało się w inne sprawy**.** **Różnice pomiędzy Lockiem a Nozickiem** Locke widział państwo jako narzędzie ochrony praw naturalnych i sprawiedliwości, a także pomocne w rozwiązywaniu sporów, a więc państwo mogło się angażować w redystrybucję dóbr. Nozick odrzuca takie podejście i twierdzi, że państwo powinno być jak najbardziej ograniczone. Jego zdaniem, państwo ma tylko jedną funkcję -- chronić prawa jednostki (życie, wolność, własność) i nic więcej. **Powstanie państwa minimalnego** Nozick twierdzi, że państwo minimalne wyłania się z anarchii, gdy ludzie decydują się na jego stworzenie, by chronić swoje prawa. Państwo minimalne to takie, które zajmuje się tylko tym -- ochroną praw, ale nie wchodzi w inne sprawy, jak np. redystrybucja bogactwa. **Państwo minimalne jako meta-utopia** Nozick uważa, że państwo minimalne to „meta-utopia" -- coś, co jest bardziej realistyczne niż inne utopie, które zakładają rozbudowaną władzę i interwencje państwowe. Państwo minimalne to wolność jednostki w praktyce, ponieważ nie narusza jej praw, a jednocześnie nie angażuje się w jej życie w sposób, który mógłby ograniczać jej swobodę. To ideał sprawiedliwości, według Nozicka. 14. **Libertarianizm: aksjomat nieagresji i główne założenia** **Wolność jednostki** -- Każdy człowiek ma prawo do pełnej wolności, o ile nie narusza wolności innych. **Własność prywatna** -- Libertarianizm uznaje prawo do posiadania i zarządzania własnością prywatną za podstawowe prawo, które wynika z naturalnych praw człowieka. **Dobrowolne umowy** -- Libertarianie wierzą w ideę wolnego rynku i dobrowolnych umów. Wszystkie transakcje, wymiany czy interakcje społeczne powinny odbywać się na zasadzie dobrowolnej zgody stron, bez przymusu ze strony państwa czy innych podmiotów. **Minimalne państwo (lub brak państwa)** -- Libertarianizm w skrajnych formach mówi, że państwo powinno robić tylko to, co jest absolutnie konieczne, czyli chronić życie, wolność i własność ludzi. W najbardziej radykalnej wersji chcą całkowicie zrezygnować z państwa. Zamiast rządu, wszystkie jego zadania miałyby wykonywać prywatne firmy i organizacje, a ludzie działaliby na zasadzie dobrowolnych umów i wolnego rynku. **Sprzeciw wobec redystrybucji** -- Libertarianie są przeciwni jakiejkolwiek formie redystrybucji dóbr przez państwo, argumentując, że każda taka interwencja narusza prawa do własności i wolności jednostki. W ich przekonaniu, ludzie powinni mieć swobodę zarabiania i wydawania pieniędzy, a wszelkie formy redystrybucji (np. podatki) są nieakceptowalne. 15. **Paleolibertarianizm: główne założenia, tradycja hiszpańskich scholastyków, preferencja czasowa** **Główne założenia** Paleolibertarianizm to podejście, które łączy wolność jednostki z tradycyjnymi wartościami społecznymi. Główne zasady to: Wolność i indywidualizm -- Każdy ma prawo do samodzielnych decyzji, o ile nie narusza praw innych. Minimalne państwo -- Państwo powinno zajmować się tylko ochroną praw, np. bezpieczeństwem i porządkiem. Przeciwko interwencji -- Sprzeciw wobec ingerencji państwa w życie obywateli. Tradycyjne wartości -- Wspieranie rodzinnych i religijnych wartości, które zapewniają stabilność społeczną. Tradycja hiszpańskich scholastyków Paleolibertarianizm czerpie z myśli hiszpańskich scholastyków, którzy w średniowieczu bronili wolności jednostki i prawa do własności, a jednocześnie byli przeciwni ingerencji państwa w życie społeczne i gospodarcze. **Preferencja czasowa** Paleolibertarianie promują niską preferencję czasową, czyli dążenie do długoterminowego planowania i oszczędzania. Uważają, że lepsze jest inwestowanie w przyszłość niż szukanie szybkiej gratyfikacji. 16. **Hoppe: krytyka demokracji, równości i państwa dobrobytu, afirmacja monarchii, ład naturalny** Hans-Hermann Hoppe krytykuje demokrację, twierdząc, że prowadzi ona do krótkowzrocznego rządzenia, ponieważ politycy dążą do zyskania popularności w krótkim okresie, nie dbając o przyszłość. Demokracja, według Hoppego, sprzyja nadużywaniu władzy i nadmiernej ingerencji w życie obywateli. **Krytyka równości** Twierdził, że nie ma naturalnej równości między ludźmi. W jego opinii, próby wprowadzania równości przez państwo prowadzą do naruszenia wolności jednostki i są sprzeczne z zasadą własności prywatnej. **Krytyka państwa dobrobytu** Hoppe sprzeciwia się państwu dobrobytu, ponieważ uważa, że jest to forma przymusowej redystrybucji majątku, która narusza prawa właścicieli i prowadzi do nieefektywności. Zamiast tego, proponuje model, w którym społeczeństwo działa na zasadzie dobrowolnych transakcji, bez interwencji państwowej. **Afirmacja monarchii (poparcie monarchii)** Hoppe jest zwolennikiem monarchii, twierdząc, że w przeciwieństwie do demokracji, monarchia daje stabilność i dbałość o długoterminowe dobro wspólne. dobrobyt. **Ład naturalny** Hoppe wierzy w ład naturalny, czyli system, w którym ludzie dobrowolnie współpracują na zasadzie wzajemnego szacunku dla praw własności. Jego idea zakłada społeczeństwo, w którym interakcje są oparte na dobrowolnych umowach, a państwo odgrywa minimalną rolę, tylko w zakresie ochrony tych praw. Konserwatyzm 1. **Konserwatyzm: cechy konstytutywne** Konserwatyzm to nurt ideologiczny i filozoficzny, który kładzie nacisk na zachowanie tradycji, stabilność społeczną oraz stopniowe zmiany. **Tradycjonalizm:** Przywiązanie do tradycji, zwyczajów, obyczajów i instytucji, które ukształtowały społeczeństwo na przestrzeni czasu. Wartość przeszłości jako źródła mądrości społecznej. Sceptycyzm wobec radykalnych zmian Unikanie rewolucji i gwałtownych zmian społecznych. Poparcie dla ewolucyjnego, stopniowego rozwoju. **Hierarchia i autorytet** Przekonanie o potrzebie istnienia hierarchii społecznej i autorytetów jako podstawy ładu społecznego. Akceptacja nierówności wynikających z różnorodności ról i talentów. **Realizm antropologiczny** Pesymistyczne spojrzenie na naturę ludzką -- człowiek jest niedoskonały, skłonny do błędów i ograniczony w swojej wiedzy. Potrzeba ram moralnych i porządku, aby zapobiec chaosowi. **Społeczna solidarność** Wspieranie wspólnot lokalnych, rodzin i więzi międzyludzkich jako fundamentu społeczeństwa. Wartość stabilności i ciągłości w życiu społecznym. Ochrona własności prywatnej Własność prywatna jako gwarancja wolności jednostki i stabilności społecznej. Sprzeciw wobec nadmiernego interwencjonizmu państwa. **Znaczenie religii i moralności** Religia jako fundament i źródło etycznych zasad życia społecznego. Obrona wartości moralnych wynikających z tradycyjnych systemów etycznych. **Pragmatyzm** Praktyczne podejście do polityki, unikanie utopijnych wizji i ideologicznych dogmatów. Decyzje oparte na doświadczeniu i zdrowym rozsądku. 2. **Burke: rewolucja amerykańska i Rewolucja Chwalebna a rewolucja francuska** **Rewolucja Amerykańska (1775--1783)** Burke widział ją jako walkę o odzyskanie praw, które koloniści uważali za swoje naturalne i historyczne dziedzictwo. Była to obrona istniejących zasad wolności i autonomii przed tyranią brytyjską, a nie próba stworzenia nowego porządku społecznego. Działania Amerykanów uznawał za racjonalne, umiarkowane i zgodne z tradycją. **Rewolucja Chwalebna (1688)** Celem było przywrócenie praw i równowagi między monarchią, parlamentem i obywatelami w oparciu o angielską konstytucję. Umiarkowana zmiana, mająca na celu ochronę tradycyjnych instytucji. **Rewolucja Francuska (1789--1799)** Burke krytykował ją jako radykalne zerwanie z tradycją, religią i moralnością. Uważał, że była zdominowana przez idee, jak równość i wolność, które ignorowały realia ludzkiej natury i społeczeństwa. Skutkiem było obalenie całego porządku społecznego, co prowadziło do chaosu, tyranii i przemocy. 3. **de Maistre: ocena rewolucji** **Rewolucja jako kara boska** - De Maistre uważał rewolucję za *karę zesłaną przez Boga* za grzechy ludzkości, zwłaszcza za odrzucenie religii i tradycyjnego ładu moralnego. - Postrzegał ją jako przejaw upadku duchowego i moralnego społeczeństwa. **Przeciwko racjonalizmowi i ideologii oświecenia** - Krytykował rewolucję za jej opieranie się na abstrakcyjnych ideach rozumu i wolności, które były oderwane od rzeczywistości i natury człowieka. - Wierzył, że próba budowy społeczeństwa na podstawie czysto ludzkiego rozumu prowadzi do katastrofy. **Rozkład porządku społecznego** - Rewolucja zniszczyła tradycyjny porządek społeczny oparty na religii, monarchii i hierarchii, co zdaniem de Maistre'a było fundamentem stabilności i harmonii. **Znaczenie autorytetu i religii** - Uważał, że porządek społeczny i polityczny musi być zakorzeniony w autorytecie boskim i instytucjach religijnych. - Religia była dla niego niezbędnym spoiwem, które zapewniało moralność i ład społeczny. **Krytyka rewolucyjnej przemocy** - Potępiał brutalność rewolucji i uważał ją za przykład chaosu, do którego prowadzi odrzucenie tradycji. - Gilotyna stała się dla niego symbolem zdegenerowanego rewolucyjnego porządku. 4. **Müller: krytyka konstytucji pisanych**  **Sprzeciw wobec abstrakcji i uniwersalizmu** - Uważał, że pisane konstytucje są oparte na zasadach, które ignorują specyfikę historyczną, kulturową i duchową danego narodu. - Tworzenie konstytucji według uniwersalnych modeli prowadzi do sztuczności i destrukcji naturalnych struktur społecznych.  **Państwo jako organizm** - Państwo to organizm, który rozwija się organicznie, a nie mechanicznie. - Tworzenie konstytucji pisanych ingeruje w ten naturalny rozwój i narzuca sztuczne, sztywne ramy.  **Znaczenie tradycji i prawa zwyczajowego** - Dla Müllera najlepszym fundamentem ustroju są tradycje, zwyczaje i prawa zwyczajowe, które ewoluują w sposób naturalny, dostosowując się do potrzeb społeczeństwa. - Pisane konstytucje ograniczają tę ewolucję, zamrażając porządek polityczny w jednym momencie czasu.  **Krytyka rewolucyjnej genezy konstytucji** - Müller widział konstytucje pisane jako narzędzia rewolucji, które próbują zastąpić istniejący porządek społecznym projektem opartym na ideach oświeceniowych. - Uważał, że takie podejście prowadzi do destabilizacji i chaosu.  **Rola religii i monarchii** - Müller podkreślał, że państwo powinno opierać się na moralnym i kościele - Pisane konstytucje osłabiają te instytucje, zastępując je świeckim legalizmem. 5. **Karlizm** **Geneza** **Początek:** Ruch wywodzi się z konfliktu sukcesji po śmierci króla Ferdynanda VII (1833), gdy władzę objęła jego córka Izabela II, co zapoczątkowało **wojny karlistowskie**. **Pretendent:** Karlizm popierał jej stryja, Don Carlosa (Karola), i jego potomków jako prawowitych władców Hiszpanii. **Główne założenia ideologiczne** **Tradycjonalizm i monarchizm** - Obrona monarchii absolutnej i dziedziczenia władzy zgodnie z tradycyjnymi zasadami. - Sprzeciw wobec liberalizmu, konstytucji i reform parlamentarnych. **Religia katolicka** - Centralne miejsce Kościoła katolickiego i jego nauczania w życiu politycznym i społecznym. - Odrzucenie laicyzacji i antyklerykalizmu. **Regionalizm** - Obrona autonomii i tradycyjnych praw (tzw. *fueros*) regionów takich jak Kraj Basków, Nawarra czy Katalonia. - Sprzeciw wobec centralizacji państwa narzuconej przez monarchię liberalną. **Kontrrewolucja** - Walka z ideami rewolucji francuskiej, oświecenia i liberalizmu. - Powrót do przedrewolucyjnego ładu społecznego opartego na hierarchii i religii. **6. Donoso Cortés** **Krytyka liberalizmu i socjalizmu** - **Liberalizm:** Uważał, że jest ideologią słabą i przejściową, która nie potrafi skutecznie stawić czoła rewolucji. Liberalizm oznaczał brak stanowczości i przygotowywał grunt pod bardziej radykalne nurty, takie jak socjalizm. - **Socjalizm:** Postrzegał jako zagrożenie totalitarne, dążące do zniesienia własności prywatnej, religii i tradycyjnego porządku społecznego. **Prawa Boskie i porządek** - Donoso Cortés twierdził, że wszelki porządek polityczny i społeczny musi opierać się na prawach Bogu i wierze. - Odrzucał idee autonomii rozumu i postrzegał historię jako walkę między dobrem a złem, w której decydującą rolę odgrywa religia **Potrzeba autorytaryzmu** - W obliczu chaosu i zagrożenia rewolucyjnego Donoso Cortés opowiadał się za **silną władzą autorytarną**, która byłaby w stanie narzucić porządek i chronić społeczeństwo przed anarchią. - Twierdził, że tylko zdecydowana władza, wspierana przez Kościół, może ocalić cywilizację chrześcijańską. **Pojęcie wojny i konfliktu** - Postrzegał wojnę jako nieuniknioną część ludzkiej natury i historii. - Wojna miała charakter oczyszczający, jako narzędzie Bożej sprawiedliwości w konflikcie dobra i zła. **\"Mowa o dyktaturze\" (1851)** - Bronił konieczności wprowadzenia dyktatury w celu przeciwdziałania rewolucji i anarchii. - Twierdził, że w czasach kryzysu dyktatura jest jedyną formą władzy zdolną zapewnić stabilność. **Obrońca tradycji katolickiej** - Donoso Cortés uważał Kościół katolicki za filar cywilizacji i jedyne źródło moralności, zdolne chronić społeczeństwo przed moralnym i politycznym upadkiem. **7. Rewolucja konserwatywna** **Rewolucja konserwatywna** to niemiecki ruch intelektualny z pierwszej połowy XX wieku, który łączył elementy konserwatyzmu z krytyką liberalizmu, demokracji i wartości oświecenia. **Pochodzenie i kontekst** - Nazwa odnosi się do ruchu ideowego rozwijającego się w Niemczech po I wojnie światowej, w Republice Weimarskiej. - Była reakcją na klęskę Niemiec w wojnie, upadek monarchii oraz zagrożenia płynące z liberalizmu, komunizmu i demokracji parlamentarnych. **Główne idee** **Odrzucenie oświecenia i liberalizmu** - Sprzeciw wobec egalitaryzmu, racjonalizmu i indywidualizmu, uznając je za źródło kryzysu Zachodu. - Krytyka demokracji parlamentarnej jako systemu słabego, niestabilnego i pozbawionego duchowej głębi. **Organiczna wizja społeczeństwa** - Społeczeństwo postrzegano jako organizm, w którym każdy człowiek ma swoje miejsce w hierarchii. - Silny nacisk na wspólnotę, narodową jedność i harmonię społeczną. **Nowoczesność i tradycja** - Próba połączenia tradycyjnych wartości (religii, hierarchii, honoru) z technologicznymi i kulturowymi osiągnięciami nowoczesności. - Krytyka zarówno konserwatyzmu biernego, jak i rewolucyjnego postępu. **Autorytet i wola** - Postulat silnej władzy opartej na autorytecie i charyzmie lidera, zdolnej do odbudowy ładu społecznego i duchowego. - Kult heroizmu, walki i męstwa. **Elitaryzm** - Odrzucenie równości jako zasady organizacji społeczeństwa. - Przekonanie o potrzebie przewodnictwa elit duchowych i intelektualnych. **Kluczowi przedstawiciele** - **Oswald Spengler**: autor *\"Zmierzchu Zachodu\"*, krytyk cywilizacji liberalnej, prorok upadku Zachodu. - **Carl Schmitt**: teoretyk prawa, krytyk liberalnej demokracji i obrońca suwerenności państwa. - **Ernst Jünger**: pisarz i żołnierz, głosił idee heroizmu i afirmacji wojny jako siły kształtującej cywilizacje. **Wpływ i dziedzictwo** - Ruch miał wpływ na ideologię niemieckiego nacjonalizmu, choć nie był tożsamy z narodowym socjalizmem. **8.. Schmitt: pojęcie polityczności** ** Definicja polityczności** - Polityczność dla Schmitta odnosi się do specyficznego sposobu organizacji życia społecznego, który koncentruje się na relacjach władzy i konfliktach. Jest to sfera, w której decyduje się o tym, co jest przyjacielem, a co wrogiem. ** Przyjaciel vs. wróg** Kluczowym elementem polityczności jest rozróżnienie na \"przyjaciela\" i \"wroga\". Schmitt twierdzi, że polityka polega na identyfikacji i definiowaniu tych ról, co jest fundamentalne dla zrozumienia konfliktów politycznych. ** Sytuacja wyjątkowa** Schmitt podkreśla znaczenie sytuacji wyjątkowych, w których władza polityczna może podejmować decyzje wykraczające poza normy prawne. W takich okolicznościach władza ma prawo ogłosić stan wyjątkowy, co wpływa na polityczność. ** Krytyka liberalizmu** Schmitt krytykuje liberalizm za jego dążenie do neutralizacji konfliktów politycznych i próby zminimalizowania różnic. Według niego, polityczność nie może być zredukowana do technokratycznych czy moralnych kwestii. ** Polityczność a suwerenność** Suwerenność jest dla Schmitta kluczowym elementem polityczności. Suweren to ten, kto decyduje o stanie wyjątkowym, co oznacza, że suwerenność jest źródłem władzy politycznej. **Teoria decyzji** Schmitt podkreśla znaczenie decyzji w polityce. Polityczność opiera się na zdolności do podejmowania decyzji w obliczu niepewności i konfliktów. **9. Spengler: pojęcie kultury** **Oswald Spengler** w swojej filozofii dziejów zdefiniował kulturę jako organizm duchowy, który rozwija się według określonych etapów życia, podobnie jak organizm biologiczny. ** Kultura jako organiczny byt** - Spengler postrzega kulturę jako organiczny byt, który rozwija się, dojrzewa i umiera, podobnie jak organizmy żywe. Kultura ma swój cykl życia, który obejmuje narodziny, rozwój, szczyt i upadek. ** Kultury jako odrębne jednostki** - Spengler twierdzi, że każda kultura jest unikalna i niepowtarzalna, z własnym stylem, wartościami i sposobem myślenia. Tworzy to różnorodność w historii ludzkości. ** Kultura a cywilizacja** - Spengler rozróżnia kulturę od cywilizacji. [Kultura to duchowy i artystyczny wymiar życia], podczas gdy cywilizacja to [bardziej techniczny i materialny aspekt, związany z rozwojem urbanizacji i technologii.] ** Cykle historyczne** - W jego ujęciu, kultury przechodzą przez cykle, które są nieuniknione. Po osiągnięciu szczytu, kultura zaczyna się degenerować, co prowadzi do upadku. **Kultura zachodnia** - Spengler szczególnie analizuje kulturę zachodnią, którą postrzega jako w fazie schyłkowej. Zauważa, że zachodnia cywilizacja traci swoje pierwotne wartości i duchowość. **Determinacja historyczna** - Jego teoria sugeruje, że rozwój kultury jest determinowany przez czynniki historyczne i geograficzne, co sprawia, że nie można go zmienić. **Podsumowanie** Kultura to złożony, organiczny proces, który obejmuje cykle życia kultury, różnorodność kultur oraz ich odrębność od cywilizacji **10. Maurras: stosunek do republiki francuskiej** **Charles Maurras** (1868--1952), lider francuskiego ruchu monarchistycznego **Action Française**, był zagorzałym przeciwnikiem Republiki Francuskiej, którą postrzegał jako źródło chaosu i upadku narodowego. **Krytyka republiki** - Maurras krytykował Republikę Francuską jako system polityczny, który, jego zdaniem, doprowadził do moralnego i społecznego upadku kraju. Uważał, że republika jest źródłem chaosu i braku stabilności. ** Monarchizm jako alternatywa** Maurras propagował monarchizm, wierząc, że silna, zjednoczona władza królewska jest najlepszym sposobem na zapewnienie porządku i jedności narodowej. Uważał, że monarchia jest naturalnym ustrojem, który sprzyja tradycji i wartościom narodowym. ** Nacjonalizm** Był zwolennikiem nacjonalizmu, wierząc, że republika osłabia tożsamość narodową. Postulował, aby Francja wróciła do swoich korzeni, co miałoby być możliwe tylko pod rządami monarchii. ** Antyliberalizm** Maurras był przeciwnikiem liberalizmu, który uważał za zagrożenie dla jedności i tradycji. Krytykował idee równości i indywidualizmu, które były fundamentem republikańskiej ideologii. ** Rola Kościoła** Uważał, że Kościół katolicki powinien mieć centralną rolę w życiu społecznym i politycznym Francji. Jego wizja monarchii zakładała bliską współpracę między władzą świecką a religijną. **Działalność polityczna** Maurras był aktywny w polityce, związany z ruchem Action Française, który promował monarchizm i tradycyjne wartości. Jego działania miały na celu obalenie republiki i przywrócenie monarchii. **11. Voegelin: pojęcie gnozy politycznej** **Eric Voegelin** (1901--1985) w swojej pracy nad filozofią polityczną wprowadził pojęcie **gnozy politycznej**, które odnosi się do ideologii, które roszczą sobie pretensje do posiadania „prawdy" o świecie i polityce, i które starają się zrealizować tę prawdę w praktyce. Oto to pojęcie w pigułce: **Gnoza jako ideologia totalitarna** - Voegelin widział **gnozę** jako formę **ideologii totalitarnej**, która rości sobie prawo do pełnej kontroli nad ludzkim życiem, w tym politycznym, społecznym i duchowym. - Gnoza wiąże się z wiarą, że świat jest zrozumiały i możliwy do przekształcenia przez ludzką wolę, zgodnie z wybraną ideologią. **Utopijna wizja świata** - Gnostycyzm, w rozumieniu Voegelin, polega na dążeniu do stworzenia **utopii**, w której ludzie żyją w zgodzie z absolutną prawdą, realizując pewną „doskonałą" wizję świata. Zakłada, że ludzie mogą osiągnąć pełne zbawienie lub wyzwolenie dzięki prawdziwej wiedzy, którą należy przekazać wszystkim. **Gnoza a duchowość** - Voegelin dostrzegał gnozę jako **zatracenie duchowości** i zastąpienie jej przez ideologie, które zamiast być otwarte na transcendencję, starają się przejąć absolutną władzę nad ludzką egzystencją. - Gnostycyzm traktuje religię i duchowość jako narzędzie realizacji politycznej wizji, zamiast jako środek zbliżenia do Boga. **Gnoza w historii** - Wskazywał, że gnoza pojawiała się w różnych okresach historycznych, w tym w **rewolucjach** (np. rewolucja francuska, bolszewizm, nazizm), gdzie ideologie rewolucyjne rościły sobie prawo do realizowania absolutnych prawd. - Gnoza polityczna staje się niebezpieczna, ponieważ dąży do **odrzucenia** tradycyjnych instytucji i wartości, takich jak religia, moralność czy hierarchia społeczna. **Krytyka gnozy** - Voegelin krytykował gnozę za to, że zamiast respektować wolność jednostki i naturę rzeczywistości, **sprowadzała ludzi do mas** podporządkowanych ideologicznemu imperatywowi. - Zamiast rozumieć rzeczywistość w jej złożoności, gnoza próbuje ją uprościć, nadając jej liniowy, dogmatyczny kształt. **Przeciwieństwo gnozy** - Voegelin przeciwstawiał gnozie **porządek polityczny oparty na porządku**, który uznaje ograniczenia ludzkiego rozumu i akceptuje rzeczywistość w jej niepełności i nieprzewidywalności. - Gnostycyzm jest, według Voegelina, próbą **odwrócenia porządku duchowego** i politycznego na rzecz ideologii, która chce stworzyć nową, absolutną rzeczywistość. **12. Evola -- istota tradycjonalizmu integralnego** **Julius Evola** (1898--1974) był włoskim filozofem, który rozwinął koncepcję **tradycjonalizmu integralnego**, czyli filozofii życia, która opiera się na fundamentalnych, transcendentnych zasadach, odrzucając nowoczesność i jej wartości. **Tradycjonalizm integralny** - **Tradycjonalizm integralny** to filozofia, która odwołuje się do uniwersalnych, wiecznych wartości, które były podstawą dawnych cywilizacji. - Evola podkreślał, że tradycja jest czymś ponadczasowym, niezależnym od zmieniających się warunków. **Prawdziwa tradycja** to nie zbiór zwyczajów, ale **metafizyczna rzeczywistość** będąca fundamentem ładu społecznego, politycznego i duchowego. **Krytyka nowoczesności** - Evola uważał, że współczesny świat, zwłaszcza po Rewolucji Francuskiej, odrzucił transcendentne zasady, zastępując je materializmem, egalitaryzmem i racjonalizmem. - Dla niego nowoczesność była **\"zstąpieniem\"** z wyższej, duchowej rzeczywistości w świat zdominowany przez jednostkowe pragnienia, konsumpcjonizm i demoralizację. **Zasada hierarchii i elitaryzmu** - Evola wierzył w **naturalną hierarchię**, która jest zakorzeniona w duchowych i metafizycznych zasadach. - Społeczeństwo powinno być zorganizowane wokół elit, które rozumieją zasady i prowadzą resztę ludzkości ku wyższemu porządkowi. - **Równość** i **demokracja** były przez niego odrzucane, ponieważ uważał je za wyraz degradacji i zrównania jednostek w niższej rzeczywistości. **Metafizyczna koncepcja mężczyzny i wojownika** - Evola podkreślał wartość **wojownika** i **mężczyzny inicjowanego** w duchowe zasady, które są ponad materialnym światem. - **Mężczyzna tradycyjny** to ten, który kieruje się wewnętrzną mocą, żyje w zgodzie z wyższymi zasadami, nie zaś w poszukiwaniu przyjemności czy bogactwa. **Symbolika i mistycyzm** - Tradycjonalizm integralny Evoly miał silne powiązania z **mistycyzmem** oraz symboliką. Evola twierdził, że prawdziwe zrozumienie rzeczywistości można osiągnąć przez **inicjację**, rytuały i kontakt z wyższymi wymiarami egzystencji. - **Święte symbole** i rytuały były kluczowe dla łączenia się z porządkiem i zrozumienia prawdziwego sensu świata. **Spór z katolickim tradycjonalizmem** - Evola krytykował katolicką koncepcję tradycji, zwracając uwagę na jej przywiązanie do \"rozumu\" i \"zasad moralnych\", które były, według niego, zbyt związane z materializmem i historycznym rozwojem. - Dla niego tradycja była bardziej związana z duchowością niż z konkretną religią czy jej instytucjami. **Polityczny wymiar tradycjonalizmu** - Evola promował **autorytarne formy rządów**, które miałyby na celu utrzymanie porządku opartego na duchowych zasadach, a nie na ideach demokratycznych i egalitarnych. - Odwoływał się do idei **totalitaryzmu** w sensie duchowym, gdzie władza jest sprawowana przez elitę rozumiejącą wyższe wartości, a nie przez masy. 13\. **Milton Friedman -- Dobrowolna współpraca / Ekonomia pozytywna** Friedman podkreślał, że **dobrowolna współpraca** w gospodarce rynkowej pozwala ludziom wymieniać się dobrami i usługami na zasadach korzystnych dla obu stron, co prowadzi do efektywnej alokacji zasobów i wzrostu dobrobytu bez potrzeby ingerencji państwa. Z kolei **ekonomia pozytywna** zajmuje się obiektywnym opisem i analizą zjawisk gospodarczych -- odpowiada na pytanie „jak jest?", opierając się na danych i faktach. Odróżnia się od ekonomii normatywnej, która ocenia i formułuje sądy wartościujące („jak powinno być?"). Friedman uważał, że nauka powinna koncentrować się na aspektach pozytywnych, aby zachować obiektywizm. 14\. **Murray Rothbard -- Porównanie państwa do organizacji przestępczej:** Rothbard uważał, że **państwo działa jak organizacja przestępcza**, ponieważ utrzymuje swoją władzę dzięki przymusowi, stosując monopol na użycie siły (np. podatki, regulacje, kontrola wojska i policji). W przeciwieństwie do dobrowolnych transakcji rynkowych, państwo zmusza obywateli do podporządkowania się jego decyzjom, często pod pretekstem „dobra wspólnego". Dla Rothbarda każda forma przymusu jest naruszeniem wolności jednostki, dlatego opowiadał się za społeczeństwem bez instytucji państwowych, opartym na dobrowolnych umowach. 15\. **Michael Oakeshott -- Konserwatywny styl układania polityki:**\ Oakeshott postrzegał konserwatyzm jako **styl myślenia o polityce**, a nie sztywną ideologię. Konserwatyści według niego cenią **stabilność, tradycję i ewolucyjne zmiany**, unikając radykalnych reform, które mogą zaburzyć porządek społeczny. Zamiast dążyć do utopijnych celów, konserwatywny styl skupia się na **praktycznej mądrości**, opartej na doświadczeniu i stopniowym dostosowywaniu się do nowych wyzwań bez ryzyka destabilizacji. **Komuna i socjalizm** 1. **Marx: materializm filozoficzny; materializm historyczny; baza, nadbudowa i świadomość; formacje społeczno-ekonomiczne; prawa dziejowe i walka klasowa; cele rewolucji proletariackiej; państwo i prawo** **Materializm filozoficzny** - Podejście do filozofii, które twierdzi, że rzeczywistość materialna jest podstawą wszelkiego istnienia, a świadomość ludzi jest wynikiem ich warunków materialnych i społecznych. - Odrzucił idealizm, który zakładał, że to idee i duchowość kształtują rzeczywistość. Zamiast tego, **materializm** stwierdza, że materia, praca i ekonomia są fundamentem wszystkich zjawisk społecznych i historycznych. **Materializm historyczny** - **Materializm historyczny** to teoria, że **dzieje ludzkie** rozwijają się w sposób zdeterminowany przez materialne warunki życia, w tym produkcję dóbr, organizację pracy i podział własności. Historia to wynik zmian w **gospodarce**, a rozwój społeczny jest procesem zmieniających się form produkcji, które determinują sposób, w jaki ludzie żyją, pracują i organizują swoje społeczeństwa. **Baza i nadbudowa** - **Baza** to fundament każdego społeczeństwa, obejmujący **siły produkcyjne** (technologie, narzędzia, umiejętności) oraz **stosunki produkcji** (własność, podział pracy, relacje między klasami). - **Nadbudowa** to wszystko, co wynika z bazy, czyli **polityka, prawo, ideologie, religia** i inne instytucje społeczne. Marx twierdził, że nadbudowa jest kształtowana przez bazę, ale jednocześnie może wpływać na jej zmianę. **Świadomość społeczna** - Marx uważał, że **świadomość** jednostki i klasy społecznej jest wynikiem jej **sytuacji ekonomicznej**. - Ludzie nie są w pełni świadomi swoich prawdziwych interesów, ponieważ są **zdominowani** przez ideologie i systemy, które utrzymują **status quo** (np. religia, prawo). **Formacje społeczno-ekonomiczne** - Historia ludzkości rozwija się w ramach różnych **formacji społeczno-ekonomicznych**, które są określone przez sposób produkcji. Przykłady: - **Feudalizm** - **Kapitalizm** - **Socjalizm** (proletariacka rewolucja ma doprowadzić do jego wprowadzenia) - Każda z tych formacji ma swoje określone stosunki produkcji, które decydują o strukturze społeczeństwa. **Prawa dziejowe** - Marx wierzył, że dzieje ludzkości są rządzone przez **prawa historyczne**, które są wyrazem walki klasowej i zmieniających się stosunków produkcji. Zmiany te są nieuniknione, ponieważ sprzeczności między klasami dominującymi a klasy opresjonowanymi prowadzą do rewolucji i zmian społecznych. **Walka klasowa** - **Walka klasowa** jest elementem teorii Marksa. Cała historia ludzkości to historia walki między **klasami społecznymi**, które mają sprzeczne interesy. W kapitalizmie istnieje walka między **burżuazją** (właścicielami środków produkcji) a **proletariatem** (robotnikami, którzy sprzedają swoją siłę roboczą). Walka ta prowadzi do **rewolucji proletariackiej**, której celem jest obalenie kapitalizmu. **Cele rewolucji** - Celem jest obalenie **burżuazji** i **ustanowienie dyktatury proletariatu**, która ma przejąć kontrolę nad środkami produkcji. Długoterminowym celem jest zbudowanie **społeczeństwa bezklasowego** i **bezpaństwowego**, gdzie własność prywatna i wyzysk pracy zostaną zniesione, a produkcja będzie odbywać się zgodnie z **potrzebami społeczeństwa**, a nie zyskami. **Państwo i prawo** - **Państwo** według Marksa jest **narzędziem dominacji klasy rządzącej**. W kapitalizmie państwo działa na rzecz **burżuazji**, utrzymując porządek społeczny i zabezpieczając interesy właścicieli środków produkcji. - **Prawo** jest narzędziem, które chroni interesy klasy rządzącej, nie zapewnia sprawiedliwości społecznej. Po rewolucji proletariackiej, państwo ma stopniowo **wygasnąć** (po etapie dyktatury proletariatu), gdyż nie będzie już potrzeby posługiwania się przemocą do utrzymania porządku. 2. **Eduard Bernstein: kierunki rewizji marksizmu; droga do społeczeństw socjalistycznego** **Rewizja marksizmu**, czyli zmiany w klasycznych teoriach Marksa. Jego głównym pomysłem było, żeby socjalizm osiągnąć nie poprzez **gwałtowną rewolucję**, ale przez **stopniowe reformy** w ramach istniejących systemów politycznych. **Główne zmiany w marksizmie** - **Odrzucenie deterministycznego podejścia do historii**: Marx uważał, że historia ludzkości rozwija się zgodnie z określonymi prawami, które prowadzą do rewolucji proletariackiej. Bernstein uznał, że historia nie musi się rozwijać według jednego, schematu. Ludzie mogą **wpływać** na rozwój społeczeństwa, a zmiany nie muszą być gwałtowne, mogą następować stopniowo. **Rewolucja nie jest konieczna**: Zamiast wierzyć, że konieczna jest **rewolucja**, Bernstein twierdził, że zmiany mogą odbywać się przez **reformy parlamentarne** i **działania w ramach demokracji**. Wierzył, że wprowadzenie socjalizmu nie wymaga obalania kapitalizmu, a można to osiągnąć przez zmiany w systemie politycznym i gospodarczym Bernstein uważał, że **państwo** nie jest czymś, co należy zniszczyć, jak chciał Marx, ale może być wykorzystane do **wprowadzania reform socjalnych**. Popierał **współpracę z istniejącymi instytucjami** państwowymi w celu wprowadzenia zmian. **Jak osiągnąć socjalizm?** - Zamiast czekać na rewolucję, Bernstein proponował, żeby **socjaliści starali się zdobywać władzę demokratycznie** i **wprowadzać zmiany stopniowo**. Oznaczało to, że partia socjalistyczna powinna walczyć o reformy takie jak **nacjonalizacja przemysłu**, **sprawiedliwy system podatkowy**, **opiekę zdrowotną** i inne zmiany poprawiające życie ludzi. Bernstein uważał, że socjalizm to nie tylko zmiana w gospodarce, ale także w **kulturze** i **świadomości społeczeństwa**. Socjaliści powinni stawiać na **edukację**, aby zmieniać postawy ludzi i budować społeczeństwo bardziej sprawiedliwe. **Krytyka marksizmu i rewolucji** - Bernstein uważał, że nie trzeba od razu obalać **kapitalizmu**. Można to zrobić **ewolucyjnie**, czyli przez **zmiany w systemie**, które nie muszą być gwałtowne. Zamiast rewolucji, Bernstein proponował, aby socjaliści **działali w ramach demokracji**, zdobywając poparcie wyborców i wprowadzając zmiany przez **parlamenty** i inne demokratyczne instytucje. 3. **Lenin: imperializm; teoretyczne założenia rewolucji w Rosji; teoria partii bolszewickiej** **Imperializm** - Uważał, że rozwój kapitalizmu prowadzi do wyczerpania rynków krajowych, a kapitaliści zaczynają szukać nowych rynków **w krajach kolonialnych** i **słabszych państwach**. - **Cechy imperializmu**: - **Monopolizacja gospodarki**: Kapitał staje się skoncentrowany w rękach nielicznych dużych korporacji, co prowadzi do dominacji monopolii. - **Podział świata przez wielkie mocarstwa**: Cechą imperializmu jest podział świata przez potężne państwa kolonialne, które rywalizują o terytoria, surowce i rynki. - **Eksploatacja krajów kolonialnych**: Większość kolonii pozostaje w **ubóstwie**, eksploatowana przez państwa imperialistyczne. **Teoretyczne założenia rewolucji w Rosji** - Lenin uważał, że **rewolucja proletariacka** w Rosji była możliwa mimo tego, że kraj nie przeszedł jeszcze pełnej fazy kapitalizmu. Z tego względu zakładał, że Rosja mogła przejść **prosto do socjalizmu**, omijając etap burżuazyjnej demokracji. Lenin wierzył, że **sojusz chłopów i proletariatu** jest kluczowy do obalenia feudalnego i kapitalistycznego porządku w Rosji. Rewolucja miała być **drogą do obalenia caratu** i systemu kapitalistycznego, a **dyktatura proletariatu** miała prowadzić do budowy społeczeństwa bezklasowego. Lenin podkreślał, że w Rosji rewolucja musiała być **głównie agrarna** i miała na celu **uwłaszczenie chłopów** oraz obalenie **arystokracji**. **Teoria partii bolszewickiej** Lenin wierzył, że do zwycięstwa rewolucji potrzebna jest **silna, scentralizowana partia**, która będzie kierować proletariatem. **Partia bolszewicka** miała być **partią awangardową**, skupiającą **najbardziej świadomych** rewolucjonistów, którzy będą prowadzić masy do zwycięstwa. Lenin uważał, że partia musi być **zorganizowana w sposób centralistyczny**, aby mogła skutecznie działać w trudnych warunkach politycznych. Partia miała nie tylko prowadzić walkę o władzę, ale także kształtować **świadomość rewolucyjną** robotników i chłopów. Wierzył, że partia będzie mogła **poprowadzić rewolucję**, nawet jeśli większość społeczeństwa nie była jeszcze w pełni świadoma konieczności obalenia stanu rzeczy. 4. **Trocki: specyfika rewolucji rosyjskiej; rewolucja permanentna** **Specyfika rewolucji rosyjskiej** Trocki uważał, że rewolucja rosyjska była szczególnie niezwykła z powodu struktury społecznej i politycznej Rosji. W kraju tym istniała ogromna większość chłopska, co sprawiało, że nie mogła to być klasyczna rewolucja przemysłowego proletariatu. Trocki twierdził, że rewolucja może zwyciężyć w krajach takich jak Rosja, gdzie klasa robotnicza i chłopi stanowią fundament rewolucyjnego ruchu. : Trocki dostrzegał, że Rosja była słabsza gospodarczo od zachodnich krajów kapitalistycznych, przez co rewolucja musiała przybrać formę międzynarodową, licząc na wsparcie ze strony innych krajów, aby przejść do socjalizmu i uniknąć izolacji. **Rewolucja permanentna** Twierdził, że rewolucja nie może zakończyć się po zdobyciu władzy w jednym kraju. Była to walka, która miała trwać, aż do międzynarodowego rozprzestrzenienia się rewolucji. Trocki uważał, że rewolucja socjalistyczna nie może być ograniczona do jednego państwa. Jej sukces zależał od wybuchu rewolucji w innych krajach, zwłaszcza w krajach rozwiniętych kapitalistycznie (takich jak Niemcy czy Wielka Brytania). Tylko międzynarodowa rewolucja mogła zapewnić trwały socjalizm. Trocki postrzegał rewolucję jako ciągły proces przemian, który wymaga mobilizacji mas robotniczych i chłopskich, aby walczyć z kapitalizmem i imperializmem na całym świecie. Trocki podkreślał, że rewolucja powinna prowadzić do demokratycznego zarządzania państwem, a nie do wzrostu biurokracji (co miało miejsce w ZSRR pod rządami Stalina). Stąd jego sprzeciw wobec stalinowskiego autorytaryzmu i centralizacji władzy. 5. **Stalin: polemika z Trockim, teoria walki klasowej, koncepcja dyktatury proletariatu** **Polemika z Trockim** - Stalin odrzucił teorię Trockiego o **rewolucji permanentnej**, uznając, że **socjalizm w jednym kraju** jest możliwy i konieczny. Uważał, że **ZSRR musi skupić się na budowie socjalizmu w kraju** bez czekania na rewolucje w innych państwach. Rewolucja nie musi być międzynarodowa, a **samodzielna budowa socjalizmu w Rosji** była realna. - Stalin uznał Trockiego za zagrożenie dla swojej władzy i oskarżył go o **mieszaństwo** i **przywództwo zbyt autorytarnym stylem**. W wyniku tej rywalizacji, Trocki został usunięty z partii, a później wygnany z ZSRR. **Teoria walki klasowej** - Stalin wierzył w podstawową rolę **walki klasowej** w procesie budowy socjalizmu, ale jego podejście różniło się od Trockiego. Uważał, że po zdobyciu władzy przez proletariat, **walka klasowa nie kończy się**, ale musi być kontynuowana, aby **eliminować klasy wrogie** (burżuazję) i przeprowadzać **centralizację władzy**. - Stalin kładł nacisk na **czystki** wewnątrz partii i społeczeństwa. Wierzył, że **wrogowie wewnętrzni** są największym zagrożeniem i muszą zostać usunięci, by zapewnić budowę socjalizmu. **Koncepcja dyktatury proletariatu** - Stalin podkreślał, że **dyktatura proletariatu** powinna prowadzić do pełnej **centralizacji władzy** w rękach partii, która reprezentuje interesy klasy robotniczej. W jego interpretacji, dyktatura proletariatu miała **zdominować wszystkie inne instytucje** i zapewnić **jedność i skuteczność** państwa. - Stalin uznawał, że w **budowie socjalizmu** niezbędna jest **silna władza centralna**, która skutecznie przeprowadzi reformy gospodarcze i polityczne, tłumiąc wszelkie formy oporu. Jego dyktatura miała charakter **autorytarny i totalitarny**, gdzie **indywidualna wolność** była podporządkowana interesom państwa i partii. - W ramach dyktatury proletariatu, Stalin przeprowadził masowe **czystki** wewnątrz partii, armii i społeczeństwa, eliminując **rzekomych wrogów rewolucji**. Miliony ludzi zostały aresztowane, deportowane lub zamordowane w procesie stalinowskim. 6. **Mao: specyfika rewolucji chińskiej, rewizja marksizmu, Wielki Skok Naprzód i Rewolucja Kulturalna** **Specyfika rewolucji chińskiej** - **Rewolucja agrarna**: Mao uważał, że rewolucja chińska powinna mieć charakter **agrarny**, a **klasa chłopska** miała odegrać główną rolę, w przeciwieństwie do klasy robotniczej, która według tradycyjnego marksizmu była centralną siłą rewolucyjną. - Mao podkreślał rolę **partii komunistycznej** jako awangardy rewolucji, ale kluczową rolę przypisał **chłopom** w walce z feudalizmem i imperializmem. Rewolucja miała opierać się na szerokim **sojuszu chłopów**, **robotników** oraz **inteligencji**. - **Długotrwała wojna ludowa**: Mao opracował strategię **wojny ludowej**, opierając się na mobilizacji mas, i walce na terenach wiejskich. Było to kluczowe dla wygranej w wojnie z armią Kuomintangu. **Rewizja marksizmu** - Uważał, że marksizm nie jest teorią uniwersalną i powinien być dostosowany do specyfiki chińskiej, gdzie **przewaga ludności wiejskiej** wymagała zmiany klasycznej analizy walki klasowej. - Mao wprowadził koncepcję **ciągłej rewolucji**, zakładając, że rewolucja nie kończy się po przejęciu władzy, ale musi być **kontynuowana**, aby zapobiec tworzeniu się **nowych elit**. Uważał, że władza musi być stale **mobilizowana** przez masy, by uniknąć stagnacji. **Wielki Skok Naprzód** - **Wielki Skok Naprzód (1958--1962)** to program Mao, mający na celu **szybki rozwój przemysłu** oraz **kolektywizację rolnictwa**. Główne cele to: - **Zwiększenie produkcji stali** poprzez masową produkcję prymitywnych pieców hutniczych w wioskach. - **Kolektywizacja**: Ziemia miała być kolektywizowana, a rolnicy mieli pracować w **wielkich kołchozach**. - Program zakończył się **klęską** -- **katastrofalnym głodem**, który spowodował miliony ofiar. Produkcja rolnicza spadła, a zamiast wzrostu przemysłu, pojawiły się **problemy gospodarcze**. **Rewolucja Kulturalna** - **Rewolucja Kulturalna (1966--1976)** miała na celu **eliminację „kapitalistycznych" elementów** w chińskim społeczeństwie, w tym **biurokracji** i **intelektualistów**. Mao pragnął **odnowić rewolucyjnego ducha** wśród młodzieży, stąd powstały **Czerwona Gwardia**, która miała walczyć z wszelkimi przejawami „kapitalistycznych" i „feudalnych" wpływów. - Rewolucja Kulturalna wiązała się z **niszczeniem zabytków kultury** i **prześladowaniem intelektualistów**, którzy byli uważani za „wrogów rewolucji". Tysiące ludzi zostało **prześladowanych**, a system edukacyjny w Chinach doznał poważnych zniszczeń. - Chociaż Rewolucja Kulturalna miała na celu \"oczyszczenie\" partii i społeczeństwa z elementów reakcyjnych, w rzeczywistości umocniła władzę **Mao** i jego zwolenników, a **kultura polityczna** Chin stała się jeszcze bardziej **autorytarna**. 7. **Eurokomunizm: główne założenia; eurokomunizm a socjaldemokracja** **Eurokomunizm** to prąd w komunizmie, który pojawił się w latach 70. XX wieku w Europie Zachodniej. Był to sposób na przystosowanie marksizmu do realiów demokratycznych krajów zachodnich, w tym zwłaszcza do **demokracji parlamentarnej**. Oto najważniejsze założenia eurokomunizmu i jego relacja z socjaldemokracją: **Główne założenia eurokomunizmu** - Odrzucali stary model marksizmu, który zakładał **rewolucję** i **zlikwidowanie kapitalizmu siłą**. Chcieli budować socjalizm w ramach **demokratycznych instytucji**. - Wierzyli, że socjalizm można zbudować w **demokratycznym państwie**, nie używając przemocy ani rewolucji. Chcieli działać w **ramach demokracji** - Nie dążyli do **jednopartyjnego państwa**. Zamiast tego popierali **wielopartyjność** i współpracę różnych ugrupowań politycznych, w tym **partii socjaldemokratycznych**. - Zależało im na budowaniu silnego **społeczeństwa obywatelskiego**, poszanowaniu **praw człowieka** i demokratycznych wolności. **Eurokomunizm a socjaldemokracja** - **Podobieństwa**: - Zarówno **eurokomuniści**, jak i **socjaldemokraci** chcieli wprowadzać **sprawiedliwość społeczną** i **równość**. - Oba nurty dążyły do **socjalizmu**, ale w ramach istniejących instytucji demokratycznych, unikając **rewolucji** i **przemocy**. - Podobnie jak socjaldemokraci, eurokomuniści stawiali na **dialog i współpracę** z innymi partiami oraz na rozwój **społeczeństwa obywatelskiego**. - **Różnice**: - **Socjaldemokraci** byli bardziej **umiarkowani** i wierzyli, że kapitalizm da się zreformować, utrzymując go w pewnej formie. **Eurokomuniści** natomiast, choć akceptowali demokrację, byli bardziej **krytyczni wobec kapitalizmu** i chcieli stopniowo **zmieniać gospodarkę** w kierunku **socjalizacji**. - **Socjaldemokraci** byli otwarci na **rynek** i **prywatną własność**, podczas gdy **eurokomuniści** dążyli do **kolektywizacji** i **reformy systemu ekonomicznego** w bardziej lewicowym kierunku. 8. **Djilas: nowa klasa wyzyskiwaczy** **Nowa klasa wyzyskiwaczy** - Djilas twierdził, że w krajach komunistycznych, mimo obietnic **równości** i **bezklasowego społeczeństwa**, powstała **nowa klasa**, która wyzyskuje resztę społeczeństwa -- była to **klasa rządząca**, składająca się z **urzędników partyjnych**, **członków partii komunistycznej** i innych wysoko postawionych przedstawicieli władzy. - Ta \"nowa klasa\" miała **kontrolować** środki produkcji i **korzystać z przywilejów władzy**, podobnie jak tradycyjna **burżuazja** w kapitalizmie. W rzeczywistości, w miejsce dawnej klasy kapitalistów, pojawiła się **klasa partyjna**, która dysponowała **władzą polityczną** i **ekonomiczną**. **Wyzysk w systemie komunistycznym** - Djilas zauważył, że komuniści obiecywali **likwidację wyzysku** i **społeczną sprawiedliwość**, to **nowa klasa rządząca** zaczęła czerpać korzyści z władzy, co prowadziło do powstawania **niewidocznej hierarchii** i **nadużyć** w systemie. Zamiast **równości** władza została skoncentrowana w rękach elity. - Uważał, że **partia komunistyczna** stała się **zorganizowaną grupą interesów**, która, podobnie jak klasy wyzyskiwacze w kapitalizmie, **eksploatuje** resztę społeczeństwa. **Socjalizm a kapitalizm** - Krytykował zarówno **kapitalizm**, jak i **socjalizm** w wersji komunistycznej, zwracając uwagę na to, że **obydwa systemy** w końcu prowadzą do powstania **elit**, które **wyzyskują** masy. - Zamiast równości, w systemie komunistycznym powstała **hierarchia**, która stała się **nową formą wyzysku**. Twierdził, że system komunistyczny, mimo deklarowanych ideałów, stworzył **nową warstwę społeczną** żyjącą z władzy. **Krytyka rewolucji** - Djilas, jako były członek partii komunistycznej, dostrzegał, że rewolucje, które miały znieść **nierówności**, w rzeczywistości kończyły się **utrwaleniem nowych form wyzysku**. Jego teoria miała na celu pokazanie, że **rewolucje** mogą prowadzić do powstania **nowych elit**, które nie różnią się wiele od dawnych klas wyzyskiwaczy. 9. **Faszyzm: założenia doktrynalne; koncepcja państwa; koncepcja wolności, 10. Narodowy socjalizm: założenia doktrynalne; koncepcja państwa i prawa; źródła antysemityzmu, nazizm a faszyzm.** **Faszyzm: Założenia doktrynalne, koncepcja państwa i wolności** **1. Założenia doktrynalne:** - **Faszyzm** to lewicowa ideologia, która pojawiła się w **Włoszech** pod przywództwem **Benito Mussoliniego**. Jest to **doktryna totalitarna**, która promuje **autorytaryzm**, **militaryzm** i **nacjonalizm**. - Faszyzm sprzeciwia się **demokracji**, **liberalizmowi** i **marksizmowi**. Opowiada się za **centralizacją władzy** i **jednopartyjnym systemem politycznym**, w którym państwo ma pełną kontrolę nad społeczeństwem. - Główne wartości to: **jedność narodowa**, **silne państwo**, **kult przywódcy** oraz **zjednoczenie społeczeństwa** wokół idei państwowej. **2. Koncepcja państwa:** - **Państwo jest najwyższą wartością** -- to **wspólnota** wszystkich obywateli, którzy mają na celu realizację interesów narodowych. - Faszyzm promuje ideę **państwa totalitarnego**, w którym rząd centralny kontroluje wszystkie aspekty życia: polityczne, społeczne, ekonomiczne. - **Przywódca** (np. Mussolini) pełni rolę **naczelnika narodu**, mającego prawo do nieograniczonej władzy **3. Koncepcja wolności:** - **Wolność jednostki** jest podporządkowana interesom państwa. Wolność osobista i obywatelska jest **ograniczona**, aby zapewnić **jedność narodową** i **porządek społeczny**. - **Wolność** to raczej **obowiązek** służenia państwu niż prawo jednostki do podejmowania niezależnych decyzji. **Narodowy socjalizm (nazizm): Założenia doktrynalne, koncepcja państwa i prawa, źródła antysemityzmu, nazizm a faszyzm** **1. Założenia doktrynalne:** - **Narodowy socjalizm**, kierowany przez **Adolfa Hitlera** w **Niemczech**, jest skrajną formą **fascynacji narodowym socjalizmem** i **rasizmem**. - **Nacjonalizm** i **rasizm** są podstawowymi elementami ideologii -- najważniejszym celem jest **budowa czystego narodu aryjskiego**. - **Socjalizm** w tym kontekście jest wykorzystywany do podkreślenia konieczności silnego, **centralnie zarządzanego państwa**, które reguluje wszystkie aspekty życia społeczeństwa. **2. Koncepcja państwa i prawa:** - **Państwo** w nazizmie jest **totalitarne**, z centralizowaną władzą, gdzie **wódz** (Hitler) ma pełnię władzy. - **Prawo** w nazizmie służy realizacji idei **rasy aryjskiej** -- tworzy system dyskryminacji rasowej, wykluczając inne narodowości i grupy (zwłaszcza Żydów). - **Celem państwa** jest zdominowanie **wszystkich narodów**, szczególnie tych, które uznawane są za niższe (np. **Żydzi**, **Romowie**, **Słowianie**). **3. Źródła antysemityzmu:** - **Antysemityzm** stanowi fundament nazistowskiej ideologii, opierającej się na przekonaniu, że **Żydzi** są głównym zagrożeniem dla czystości rasy aryjskiej i dla rozwoju państwa niemieckiego. - W teorii nazistowskiej Żydzi byli **odpowiedzialni za kapitalizm**, **komunizm** i inne zjawiska, które miały zniszczyć narody europejskie. **4. Nazizm a faszyzm:** - **Nazizm** i **faszyzm** są podobne w swoim **totalitaryzmie** i **militaryzmie**, jednak **nazizm** ma silniejszy akcent na **rasizmie** i **antysemityzmie**, podczas gdy **faszyzm** kładzie większy nacisk na **jedność narodową** i **autorytarne rządy**. - Faszyzm nie był tak mocno zorientowany na **rasową czystość** jak nazizm, a faszyzm nie stosował polityki **eksterminacji** (np. Holokaustu), jak miało to miejsce w III Rzeszy.