Jorda - Planeten vår PDF

Jorda Planeten vår Kompetansemål bruke platetektonikkteorien til å forklare jordas utvikling over tid og gi eksempler på observasjoner som støtter teorien beskrive drivhuseffekten og gjøre rede for faktorer som kan forårsake globale klimaendringer Jorda og atmosfæren Jorda blei danna f...

Jorda Planeten vår Kompetansemål bruke platetektonikkteorien til å forklare jordas utvikling over tid og gi eksempler på observasjoner som støtter teorien beskrive drivhuseffekten og gjøre rede for faktorer som kan forårsake globale klimaendringer Jorda og atmosfæren Jorda blei danna for 4,7 milliardar år sidan Blanding av gass og støv som tyngdekrafta samla Høg temperatur gjorde blandinga flytande Jorda blei avkjølt, og overflata stivna Atmosfæren er luftlaget som ligg rundt jorda Beskyttar livet på jorda frå farleg stråling frå sola Oksygen som menneske treng for å leve https://www.sofalearning.no/geografi/indre-krefter/jorde ns-oppbygning (13.01.23) Jordskorpa er i bevegelse Jordskorpeplater Havbotnskorpe ligg under havet Kontinentalskorpe Landområde og den delen av havbotnen som ligg rett utanfor kysten Er tjukkast Stikk opp av havoverflata dei fleste stader Pangea 300 millionar år sidan Alle kontinenta var samla i eitt stort superkontinent https://www.sofalearning.no/geografi/indre-krefter/platetektoni kk (18.01.23) Jordskorpeplatene rører på seg Kan bevege seg i ulike retningar Dette kan føre til at det blir danna nye fjell, vulkanar og jordskjelv Kvifor og korleis beveger platene seg? Mantelen består av mjuk og bevegeleg stein – magma Det er langsame straumar i magmaen Jordskorpeplatene beveger seg nokre få centimeter i året Platene kan bevege seg mot kvarandre, frå kvarandre og på langs med kvarandre Jordskorpeplater kan pressast mot kvarandre Når kontinentalskorper kolliderer, blir det danna fjell og fjellkjeder Platene blir pressa mot kvarandre slik at kontinentalskorpa blir bretta eller folda Foldefjell: Himalaya  Djuphavsgroper: Der ei havbotnsskorpe kolliderer med ei anna jordskorpeplate, kan det bli danna veldig djupe groper i havbotnen Når ei havbotnsskorpe synk ned i magmaen under ei anna jordskorpeplate Marianegropa 11034 meter under havoverflata Jordskorpeplater kan gli frå kvarandre Der to jordskorpeplater glir frå kvarandre, blir det danna ny jordskorpe Desse finnast som oftast under havet, og det blir danna ny havbotn Blir kalla havbotnsspreiing Midthavsrygg: Blir danna fjellryggar under havet Jordskorpeplatene kan gli forbi kvarandre Nokre stadar sklir jordskorpeplatene langs med kvarandre i kvar si retning Dei kan bli hengande fast i kvarandre, slik at bevegelsen stoppar opp, og når energien blir stor nok, vil bevegelsen starte opp att med eit rykk Slike rykk er store eller små jordskjelv  https://www.youtube.com/watch?v=oCPjgv2Pccc (18.01.23) Jordskjelv Bevegelsar i grenseflatene mellom jordskorpeplater – særleg der plater bevegar seg mot kvarandre eller forbi kvarandre Richter-skalaen eller andre magnitude – viser kor mykje energi eit jordskjelv utløyser Tsunamiar – når havbotnplatene bevegar seg https://tv.vg.no/video/105979/nb-sterke-bilder-slik-saa-d et-ut-da-tsunamien-skylte-inn-over-soeroest-asia (25.01.23) https://www.tv2.no/video/nyhetene/slik-skjedde-tsunami -katastrofen-i-2004/868019/ (25.01.23) Vulkansk aktivitet Magma og gassar frå det indre av jorda kjem heilt opp til jordoverflata Dette skjer i grenseområda mellom plater som bevegar seg mot kvarandre eller frå kvarandre Kan vere både over og under vatn Smelta stein blir kalla magma når han er under jordskorpa, og lava når han er over jordskorpa To plater bevegar seg frå kvarandre Jorskorpa tynn, smelta stein ligg nær overflata Lava vil tyte ut av rivner i bakken og flyte utover før han størknar Laga med oske og lava kan etter kvart bli fleir kilometer tjukke Dersom lavaen tyt opp av eit hol, dannar den vulkanske fjell - vulkanar Jordskorpeplater pressa mot kvarandre Havbotnskorpe søkk ned under ei anna jordskorpeplate. Trekk med seg mykje vatn i steinen Vatnet fordampar og stig opp og gjer magmaen tyntflytande Dersom dette stig heilt opp til jordoverflata, blir det danna ein vulkan Fuji- Beeren- fjellet berg  https://tv.nrk.no/serie/ut-i-naturen/2010/DVNA20001310 /avspiller (25.01.23) Korleis fant vi ut at jordskorpa er i bevegelse? Alfred Wegener teori i 1912 Pangea – alle kontinenta såg ut til å passe saman Harry Hess i 1962 Havbotnspreiing – sprekker langs midthavsryggane Teorien om platedrift på slutten av 1960-talet bygde vidare på begge teoriane I dag blir den kalla platetektonikk Kontinenta passar saman som puslespel – Pangea Stein og dyreliv på ulike kontinent liknar kvarandre Vi kan finne grensene mellom jordskorpeplatene Vi kan måle at platene beveger seg med satellittar og GPS – 2 til 6 cm i året Atmosfæren Lag av gassar som ligg rundt jorda og blir halde på plass av tyngdekrafta Blir kalla luft Består stort sett av nitrogengass og oksygengass Held oss varme ved hjelp av drivhuseffekten Beskyttar oss mot skadelege strålar frå sola Gir oss ver og klima – vind og skyer Drivhuseffekten Drivhusgassar Vassdamp - H2O Karbondioksid - CO2 Metan - CH4 Korleis fungerer eit drivhus? Drivhuseffekten gjer at gjennomsnittstemperaturen på jorda er +15 ◦C Utan drivhuseffekt -18 ◦C Global oppvarming Når mengda drivhusgassar i atmosfæren aukar, vil det forsterke drivhuseffekten Temperaturen på jorda vil stige – global oppvarming Sidan slutten av 1700-talet har vi menneske bidratt til at mengda drivhusgassar i atmosfæren har auka meir og meir Brukar mykje olje, kol og gass (straum og drivstoff) Høgg ned skog til landbruk Ozonlaget Ytste delen av jordatmosfæren Noko av strålinga frå sola blir send tilbake når ho treff molekyla i ozonlaget, mene ein del stråling slepp igjennom Energirik ultrafiolett (UV-stråling) er ein type stråling som slepp delvis gjennom ozonlaget UV-stråling er farleg: hudkreft, augeskader, dårleg forsvar mot sjukdom, skadeleg for veksten til planter Vi har hol i ozonlaget – område med tynnare lag ozon Vêr og klima Vêr Det du ser og føler når du går ut døra Oppstår i den nedste delen av atmosfæren, 0 – 12 km over jordorverflata Vanskeleg å føreseie vêret som kjem Klima Korleis vêret plar å vere på ein stad over tid Kan føreseie korleis klimaet blir der du bur, om ti år Gjennomsnittstemperaturen, kor mykje det vil regne eller snø Luftbevegelsar i atmosfæren skapar ulike typar klima Lufta sirkulerer i ulike mønster Jorda roterer Energi frå sola varmar opp lufta ulikt på forskjellige delar av jorda Denne sirkulasjonen av luft som styrer vêret vårt Kan difor dele klimaet på jorda inn i klimabelte Ekvator – tropisk klima Rundt ekvator får jorda mykje energi frå sola gjennom sollyset Energien i sollyset varmar opp lufta slik at ho stig og tar opp mykje vatn frå omgivnadane, blant anna havet Lufta stig opp, blir avkjølt, og fell ned att som regn Varmt og fuktig klima Ganske frodige Tropiske regnskogane i verda Varme, tørre område – I belta ved sida av subtropisk klima ekvator – både på den nordlege og sørlege halvkule Ganske tørt Mykje tørr luft frå både nord og sør Fordampar mykje vatn frå havet, er det mykje mindre nedbør enn ved ekvator Store, varme ørkenane i verda Fuktige område – Nytt belte med fuktige temperert klima område både mot nord og sør Varm, fuktig luft frå sør og kald, tørr luft frå nord Når den varme og kalde lufta møtes, blir det lett mykje vind og nedbør på grunn av store trykkforskjellar i lufta Polarfronten – der kald og varm luft møtes Polarfronten påverkar vêret i Noreg Polarområda - polarklima Områda heilt nord og sør på jordkloten Temperaturen låg og lufta veldig tørr Stort sett tørr vind som skaper lite nedbør Mindre plante- og dyreliv enn andre stader Blir rekna som ørkenar sidan det er så lite nedbør der Hav og havstraumar Tyngdekrafta sørgjer for at vatnet blir på jorda Mesteparten av vatnet er flytande Havet er i bevegelse heile tida Havstraumar kan samanliknast med elvar i havvatnet som fraktar med seg store vassmengder med kaldt eller varmt vatn Kaldt havvatn søkk ned under varmt vatn – der varme og kalde straumar møtes Det kalde vatnet vil rote opp mineral frå havbotnen som blir med i havstraumen Havstraumane sirkulerer i ei sløyfe Kaldt vatn søkk og varmt vatn stig oppover Vatn med mykje salt søkk og vatn med lite salt stig opp I havet finst det vatn med ulik temperatur og ulik saltinnhald, så vatnet er i bevegelse heile tida  Når havvatn kjem langt sør eller nord, blir det kaldare, og noko av det frys til is Vatnet får høgare tettleik og søkk mot havbotnen Saltet blir ikkje med i vatn som frys til is, og dermed blir resten av vatnet saltare, som så gjer at dette vatnet søkk mot botnen Då blir det varme vatnet pressa oppover, og dette skapar store straumar i havvatnet  https://bjerknes.uib.no/artikler/havstrommer-golfstromm en-og-atlanterhavsstrommen (08.03.23)