BIOKIMIKA PDF

BIOKIMIKA  1. ATOMOAK - Atomoak: Zatiketa kimikoaren muga - Molekula: Atomo batzuen loturen emaitza (berdin edo desberdin) propietate kimikoak mantentzen dituenak. - Elementua / Gorputz sinplea: atomo berdinen lotura (O2) - Gorputz konplexua: atomo desbe...

BIOKIMIKA  1. ATOMOAK - Atomoak: Zatiketa kimikoaren muga - Molekula: Atomo batzuen loturen emaitza (berdin edo desberdin) propietate kimikoak mantentzen dituenak. - Elementua / Gorputz sinplea: atomo berdinen lotura (O2) - Gorputz konplexua: atomo desberdinen lotura (H2O) Atomoak 3 partikula subatomikoz osatuta daude: protoiak, neutroiak eta elektroiak. Partikula subatomikoak euren kargagatik eta masagatik karakterizatzen dira. Atomo bakoitzak dauka: Nukleo bat: protoiaz eta neutroiaz osatua. Atomoaren ia masa osoa bertan dago, eta karga posiba dauka. Azalera, karga eletriko negatiboko elektroiez osatuta dago eta masa zero du. NUKLEOA - Atomoaren erdiko partea da, oso trinkoa da eta bi partikula elementalez osatua dago: protoiak eta neutroiak. - Protoiek karga elektriko positiboa dute eta masa unitarioa ( +11p). Nukleoaren protoien zenbakia zenbaki atomikoa (Z) da, eta honek elementu kimikoak definitzen ditu. - Neutroiek ez daukate kargarik eta euren masa beste protoien masa bezalakoa da(0 1n). Protoien eta neutroien batuketari masa atomikoa (A) deritzogu. Orokorrean, elementuen atomoak horrela irudikatzen dira: X elementu kimikoaren sinboloa da Z protoien zenbakia edo zenbaki atomikoa A masa atomikoa da AZALERA - Hemen elektroiak ibilbide konplexuetan biratzen daude. - Karga negatiboa dauka. Atomoa neutroa bada, azalerako elektroi kopurua nukleoko protoi kopuruaren berdina da. - Atomoen elektroiak maila edo pisuetan banatzen dira, bakoitzak azpimaila eta orbitalak desberdin izanda. - Banaketa honek elementuen propietate fisiko eta kimikoak baldintzatzen ditu eta Sistema Periodikoan sailkatzea uzten du. - Atomo batek protoiak baino elektroi kopuru desberdina duenean, karga elektrikoa duen ioi edo partikula bat eratzen da. ANIOIA ETA KATIOIA - Anioiak gehiegizko elektroiak ditu (karga negatibo): F - dauka 9 protoi eta 10 elektroi. - Katioiak elektroi-eskasia du (karga positibo): Na+ dauka 11 protoi eta 10 elektroi. ISOTOPOAK - Atomo batek izan ahal dituen konfigurazio desberdinak dira isotopoak. Nukleoan dituen neutroi kopurua ezberdina - Beraz, zenbaki atomiko bera (Z) eta masa atomiko desberdin dituzte (A) Adibidez: Karbonoen isotopoak - Elementu baten isotopoek propietate kimiko berdinak baina propietate fisiko desbedin dituzte. - Adibidez: dentsitatea, irakite-tenperatura, fusio-tenperatura… Ze efektu fisiko desberdin dauka C14 isotopoak? Erradiazio baxua. Kronometro isotopikoa. Datazioa: material organikoak eta material ez-organiko batzuk. Gasaren zenbaketa proportzionala, distira likidoaren zenbaketa, eta azeleragailuen bidezko masen espektrometria. Aplikazioak arkeologian, paleontologian, geologian, hidrologian, geofisikan, zientzia atmosferikoan, ozeanografian, paleo-klimatologian. EMISIO ERRADIAKTIBOAK - Nukleo atomiko batzuk oso ezegonkorrak dira eta suntsitu edo berez desintegratu ahal dira, erradiazio mota desberdin isuriz. ERRADIOAKTIBITATEA - Lagin batek igortzen duen erradioaktibitatea bi faktoreen araberakoa da: - Laginak dituen atomo erradioaktiboen arabera - desintegrazioaren abidaura (K), konstantearen arabera - Denbora pasa ahala, emisio erradioaktiboak gutxitzen doaz. Fenomeno horri desintegrazio erradioaktiboa deritzogu. ERRADIAZIO MOTAK - Alfa, beta, gamma, X- izpiak - Bakoitzak materia zeharkatzeko ahalmen desberdina du, eta ionizazio ahalmen desberdina (talka egiten duten molekulen elektroiak harrapatzeko ahalmena dute) - Kalte larriak eragin ahal dituzte bizidunengan eta horregatik, laborategietan sustantzia erradioaktiboak erabiltzerakoan neurri asko izan behar dira kontuan. ALFA ERRADIAZIOAK - Alfa partikulek (α) karga positibo dute eta nukleoan bi protoi eta bi neutroi dituzte. Hauek sortzen dira pisu handiko elementuko desintegrazioa gertatu ondoren: uranio, erradio eta polonioak besteak beste. - Alfa partikulek energia asko dute, baina hain handiak direnez, energia distantzia laburretan agortzen dute eta ezin dira atomotik gehiegi urrundu. - Materia zeharkatzeko ahalmen gutxi daukate, baina oso ionizatzaileak, hau da, atomo edo molekula batekin talka egin ezkero, honi elektroiak lapurtzeko ahalmena dute. BETA ERRADIAZIOAK - Beta (β) partikulak oso txikiak eta azkarrak dira eta karga negatiboa dute. Atomo baten nukleotik igortzen dira desintegrazioi prozesuan. - Partikula hauek igortzen dira atomo ezegonkor batzuetatik: adibidez hidrogeno 3 (tritio), karbono 14 eta estronzio 90. - Alfa partikulek baino distantzia gehiago egiten dute baina arroparekin edo aluminioarekin kontaktuan gelditzen dira GAMMA ERRADIAZIOAK - Gamma izpiak energia dira, ez dute masarik. Gamma izpiak argi ikusgarriaren antzekoak dira, baina askoz energia gehiago dute. - Gamma izpiak alfa edo beta partikulekin batera igortzen dira desintegrazio erradioaktiboan. - Materialak zeharkatzeko gaitasun handia dute, horregatik hauek gelditzeko dentsitate handiko materialak behar dira. Adibidez, beruna edo zementua. X-IZPIAK - X izpiak Gamma izpiak bezalakoak dira energia-fotoiak direlako. - Biak oinarrizko ezaugarriak dauzkate baina atomoaren zati desberdinetatik datoz. - X izpiak ez dira sortzen nukleoan. Gamma izpiak aldiz bai. - Orokorrean energia gutxiago dute eta beraz, zeharkatzeko ahalmen gutxiago. - Naturan sor daitezke edo tresna elektronikoak direla medio. - Erradiografiak medikoetan erabiltzen dira, TAC,.. Nola funzionatzen dute? X izpiek energi handiko elektroiak sortzen dituzte. Hodi batean azeleratzen dira milaka boltio dituen boltai baten bitartez, eta Tungstenoko nukleo baten kontra talka egiten dute. Talka egiterakoan, tungtenoen kanpoko elektroiak ukitu eta kitzikatzen dituzte, eta erlaxatzen direnean infragorri erradiazioa igortzen da. Eraginik gabeko prozedura da, elektroietatik sorturiko energiaren %99a bero bilakatzen da.  2. AZIDO NUKLEIKOAK ETA ZATIKETA ZELULARRA 80.000 genek bizitza erregulatzen duten proteinak kodetzen dituzte. Bizirik dauden organismo guztien garapenerako eta funtziorako beharrezkoak diren jarraibideak jasotzen ditu. Informazioa geneetan dago. DNA: proteinen eta RNAren sintesirako beharrezkoak diren nukleotidoen sekuentziak dira. AZIDO NUKLEIKOAK (Informazio genetikoa kodifikatuta eramaten dutenak) Nukleotido izeneko unitateek osatutako polimero-kate luzeak dira 3 osagai: - base nitrogenatua - pentosa - fosfatoa Base nitrogenatuak jatorrizko bi konposaturen deribatuak dira: - pirimidina: T, C , U (eraztun bat) - purina: A, G (bi eraztun) Nukleosido: base nitrogenatuaren eta pentosaren (erribosa edo desoxirribosa) arteko elkarketa kobalentea→ zitidina, uridina, adenosina, guanosina, timidina. Nucleosido + fosfato taldea = nukleotido → ADN, ARN 3 fosfato ere batu dakizkioke NUKLEOTIDOEN FUNTZIOAK - ATP Gihar-uzkurdura Garraio aktiboa Biosintesia Nerbio-kinada transmisioa - GTP (Guanosin-TriFosfato) Proteinen sintesian Glukosa sintesirako - UTP (Uridin-TriFosfato) Gluzidoen metabolismoa - CTP (Citosin-TriFosfatoa) Metabolismo lipidikoa - AMPc eta GMPc Adenosina monofosfato eta guanosina monofosfato = nucleotido ziklikoa AMPc bigarren mezulari bat da, zeinu intrazelularren transdukzioan erabiltzen dena, adibidez, hormonen efektuaren transferentzia zelularra, hauek ezin baitute zelula-mintza igaro. - NAD (Nikotinamina adenina dinukleotidoa) Hidrogeno atomoak eta elektroiak garraiatuz, oxidazio-erredukzio erreakzioetan parte hartzen dute. - FAD Flabina adenina dinukleotidoa = zenbait oxidazio-erredukzio entzimen koentzima. Elektroi-eramailea POLINUKLEOTIDOAK Fosfato taldeak 3’ eta 5’ hidroxilo muturretan esterifikatuta dauden kate linealak dira. Beti 5’ → 3’ norabidean irudikatzen dira. Bizidunetan dauden bi polinukleotidoakADN etaARN dira. Orduan, nukleotido berri bat sartzerakoan, nukleotido-trifosfato izan behar da. Horrela, fosfato talde batekin geratuko da, lotura fosfodiester eratuz eta pirofosfato talde bat askatuz (PPi). DNA - DNA helize bikoitza da - Watson-ek eta Crick-ek postulatu zuten: DNA-ren egituraren eredu tridimentsionala - Ardatz beraren inguruan kiribilduta dauden eta helize destrogiroa eratzen duten bi kate helikoidalez osatuta dago DNA. - Harizpien arteko erlazio espazialak ildo zabala eta ildo estua eratzen ditu. - Helizearen bi kate edo harizpiak antiparaleloak dira. - Harizpi bateko base bakoitza beste harizpiko base batekin parekatuta dago plano berean. Adenina Timinarekin elkartzen da beti, eta Zitosina Guaninarekin. - Bestelako base-parekatzeek egitura helikoidal bikoitza desegonkortzeko joera dute. - Hidrogeno lotura eta Interakzio hidrofobikoei esker egitura egonkor bat lortzen da - DESNATURALIZAZIOA RNA - Ugariena da - Kimikoki ezegonkorra, erribosaren talde hidroxiloagatik. - Normalean, sinplea, baina egitura konplexuagoak osa ditzake.. - ARNm - ARNt - ARNr - Oinarrizko kontzeptuak - Genoma: Zeluletan edo birusetan kodetutako informazio genetiko osoa - Genotipoa: Izakiaren ondare genetikoa - Fenotipoa: Bizidunen ezaugarri ikusgaiak. GURE DNA DESKODIFIKATU ZEN 2003an. - Kromosoma: - Gene asko dituen DNA molekula handi bat eta horrekin elkartutako proteinak (histonak) - informazio genetikoa gorde eta transmititzen du. kromatidak - Genea: Herentziaren oinarrizko unitate fisikoa eta funtzionala. - RNA molekula edo kate polipeptidiko funtzional bakarra kodetzen duen kromosoma zatia. - Gene bakoitzaren 2 kopia, guraso bakoitzarengandik heredatuta. - Alelo: Gene beraren forma, DNA oinarrien sekuentzian desberdintasun txikiak dituena → Ezaugarri fisiko berdingabeak GIZA-KARIOTIPOA Banako baten zelulen analisi kromosomikoa Espezie bakoitzari dagokiona Gizakiak: 22 pare autosomiko eta 1 sexuala. UGALKETA ZELULARRA Zelulak bikoizteko eta zelula berriak sortzeko prozesua. Denbora gehiena interfasean (G1, S, G2) Ez dago zatiketa aktiborik, baina hazkundea badago (proteinen ekoizpena eta DNAren bikoizketa) Hainbat fase: G1, S, G2, M G1: hazkunde zelularra eta organulo zitoplasmatikoen bikoizketa S: DNA osoaren kopia baten sintesia + histona eta proteina kromosomikoen sintesia G2: material genetikoaren kondentsazioa eta antolamendua zatiketarako M: material genetiko (mitosia) eta zitoplasmatikoen (zitozinesia) banaketa MITOSIA Zelulak bere material genetikoaren bi kopiak banatzen ditu bere bi zelula alaben artean. Helburua: genetikoki beren amen berdinak diren zelula alabak sortzea Zelula somatikoetan ematen da. MEIOSIA Gametoak edo zelula sexualak ekoiztea Kromosoma kopurua erdia da Birkonbinazio genetikoa 4 zelula alaba, kromosoma-multzo haploide batekin (amaren eta aitaren jatorria)  3. MUTAZIO GENETIKOAK Kode genetikoaren aldaketa hereditarioak Akatsa handia denean, zelula hil egiten da. Hain larria ez bada, zelula bizi da, baina gaizki funtzionatzen du. Mutazio hori zelula ametatik zelula alabetara transmititzen da. Mutazioa ez da beti txarra, onuragarria ere izan daiteke. - Mutazioa: aldakuntza genomikoak dira, % 1 baino gutxiagokoak, eta organismo jakin batean gertatzen dira. - Polimorfismoa: aldakuntzak % 1etik gorako maiztasunarekin, eta populazio baten barruan gertatzen da 1. MUTAZIO MOTAK - Genikoak → ADN-aren egituran - Kromosomikoak → GENE-aren sekuentzietan - Genomikoak → Kromosomen kopuruan 1.1 GENIKOAK - DNAren nukleotidoen sekuentzia aldatzen duten aldaketak dira - Aminoazidoak ordezka daitezke - Ordezkapena, inbertsioa, translokazioa, txertaketa eta delekzioa 1.2 KROMOSOMIKOAK - Gene kopuruaren alterazioak - Geneen ordenako alterazioak kromosometan. - Akatsak gametogenesian edo zigotoaren lehen zatiketetan. 1.3 GENOMIKOAK Kromosoma kopuruaren aldaketa - Euploidiak Kromosomen joko osoen aldakuntza Landare eta animalietan gertatzen da Gizakietan bideraezina da → abortua  - Aneuploidiak Genoman eragina Kromosoma homologoak ez dira behar bezala banatzen 2. MUTAZIOEN JATORRIA - MUTAGENOAK - Exogenoak - Fisikoak: erradiazioak… - kimikoak: benzopireno, Nitroso azidoa erradikal askeak, - Biologikoak: onkobirusak, bakteriak - Endogenoak: Transposoiak:… Zelula baten genomaren hainbat zatitara modu autosufizientean mugi daitekeen DNAren sekuentzia. - Alde onak - Biodibertsitate handia - Aldagarritasun fenotipikoa - Espezieak ingurumenaldaketetara egokitzea - Alde txarrak - Patologiak, sindromeak, gaixotasunak, abortuak…. minbizia 3. FAKTORE GENETIKOAK Minbizia mutazio multzo bat da. MINBIZIA SORTZEN DUTEN GENE-MUTAZIOAK - Onkogeneak - Gene tumore-ezabatzailea - ADN-aren gene-konpontzailea Onkogeneak minbizia sortzeko aktibatu behar dira, eta tumoreak kentzeko geneak, berriz, ezabatu edo inaktibatu. ZER GERTATZEN DA GENE HORIEK MUTATZEN DIRENEAN? - Hazkuntza zelularra kontrolik gabe - Angiogenesia areagotu - Inbaditzeko ahalmena bereganatu - Telomerasa entzima aktibatu - Apoptosia inhibitu (p53) 4. GENETIKA-EPIGENETIKA Geneen eta ingurunearen arteko zubi gisa jokatzen du Giza gorputzeko zelula guztiek material genetiko bera dute, baina guztiek ez dituzte gene berak adierazten. «Epigenetika, ADN-aren aktibitatea (bere sekuentzia aldatu gabe) modifikatzen diren prozedura multzoa ikasten duen zientzia da» (C.H. Waddington, 1953) 5. METILAZIOA ETA HISTONEN ALDAKETA 5.1 METILAZIOA - DNAren metilazioa gehien aztertutako mekanismo epigenetikoetakoa da. - Nukleotido zitosinari metilo talde bat gehitzean datza. - Metilo taldeak gene-adierazpenean jarduten duten entzima batzuen ezagutza seinale izango lirateke. - Metilazioa = errepresioa adierazpen genikoa 5.2 HISTONEN ALDAKETA - DNAk nukleosoman duen trinkotze-mailari eragiten dio, geneen eskuragarritasunari. - Zenbat eta trinkotasun handiagoa orduan eta irisgarritasun txikiagoa. ??? 6. HERENTZIA EREDUAK - Autosomiko gainartzailea - Autosomiko azpirakorra - X-ri loturiko ondoretasun gainartzailea - X-ri loturiko ondoretasun azpirakorra - Y-ri loturiko ondoretasuna (holondrikoa) - Multifaktoriala - Pedigree-aren analisia: analisi genetikoaren modu bat da, non genetistak diagrama bat egiten duen, ikertutako ezaugarri bat duen gizabanako bat eta bere senide ezagun guztiak erakusten dituena.  3.1 HERENTZIA EREDUAK 1. KONTZEPTU GARRANTZITSUAK Gene: izaki bizidunen ezaugarri bakoitza kontrolatzen eta zehazten duen unitate hereditarioa. Aleloa: gene berak izan dezakeen forma alternatibo bakoitza. Gizakiak diploideak gara: bi kromosoma-joko ditugu, bakoitza aitarengandik eta amarengandik datorrena. Kromosoma homologoak: birkonbinazioaren bidez meiosian zelula baten barruan parekatzen diren kromosoma pare bat dira (ama eta aita) → DNA sekuentziaren antolamendu bera dute, baina alelo desberdinak. Gizabanakoa homozigotikoa da ezaugarri jakin baterako, gene batetik heredatu dituen bi aleloak berdinak direnean. Alelo bakoitza pertsonak dituen bi kromosoma homologoetan dago. Adibidez: AA (gainartzailea) edo aa (azpirakorra) 2. ONDORETASUN AUTOSOMIKO GAINARTZAILEA - Gizon eta emakumeengan - Belaunaldi guztietan - Seme-alaba bakoitzak %50 probabilitate du mutazioa heredatzeko. - Mutazioa alelo batekin fenotipoa aldatzen da - Ezaugarria bi sexuetan adierazten da. Bi sexu horiek probabilitate bera dute ezaugarria heredatzeko. - Belaunaldi guztietan agertzen da ezaugarria (fenotipoan), orduan, gaixo bakoitzak progenitore bat gaixoa ere badu. - Pertsona osasuntsuak ez die transmitituko ezaugarri hori bere seme-alabeei. - Gurasoetako baten batek ezaugarria badu, seme-alabeek %50 probabilitatea izango dute gaixotasuna heredatzeko. - Adb: akondroplasia, neurofibromatosia, Huntington gaixotasuna…. 3. ONDORETASUN AUTOSOMIKO AZPIRAKORRA - Mutazioak bi azpirakorra aleloetan beharrezkoak dira ezaugarri desberdin hori adierazteko. - Eramaileek ez dute garatuko gaixotasuna, bi eramaile elkartu arte. - Gizon eta emakumeengan afektatuak - Probabilitatea 1/4 - Bi sexuetan ager daiteke - Gurasoak fenotipo normala izan arren, seme-alabeek dute ¼ heredatzeko probabilitatea - Ezaugarria soilik adierazten da pertsona homozigoto azpirakorra denean. - Ezaugarria belaunaldiz belaunaldi saltoka doala dirudi. - Probabilitatea handiagoa da endogamia dagoenean - Adb: fenilzetonuria, albinismoa, hemokromatosia, fibrosis kistikoa… 4. X-RI LOTURIKO ONDORETASUN GAINARTZAILEA - Gizonak ezaugarri hori badu, alaba guztiek heredatuko dute ezaugarria, baina semeek ez. - Ondoretasun hau emakumeengan gizonezkoeengan baino 50% probabilitate gehiago dago. - Adibidea: Síndrome Rett 5. X-RI LOTUTAKO ONDORETASUN AZPIRAKORRA - Gene mutatuak X kromosoman - Emakumeek gixotasuna pairatzeko bi kopia heredatu behar dituzte. - Gizon guztiak afektatuak dira. - Gizona hemizigotoa bada ezaugarri batentzako, bere alabak eramaileak izango dira baina ez dute ezaugarria adierazteko, amarengandik aleloa jasotzen ez badute. - Gizonezkoeengan maiztasun handiago dago - Adb. Daltonismo, hemofilia, etabar… - Emakumea homozigotoa bada, semeen %100-ek adieraziko dute ezaugarria baina alabek eramaileak izango dira bakarrik aitaren aleloa heredatzen baldin badute. - Emakumea ezaugarriarekiko heterozigotoa bada, semeen %50-ek heredatuko eta adieraziko dute ezaugarria, eta alabeen %50 eramaileak dira baina adierazteko aitaren aleloa ere beharko dute. 6. Y-RI LOTURIKO ONDASUNA (HOLONDRIKOA) - Gizon guztietan adierazten da ezaugarria - Ezaugarria transmititzen da Y kromosomaren bidez → inoiz ez emakumearen bidez. - Y kromosoma gene gutxikoa da. - Adibidea: SRY geneak arautzen du testikuluak nola bereizten diren gizonengan.  4. KARBOHIDRATOAK 1. BIOMOLEKULAK - HIDROKARBUROAK → Karbohidratoen aitzindariak - C eta H bidez osatutako kate linealak - Batzuetan, H izan beharrean, talde funtzionalak dituzte 2. SARRERA - Karbohidratoak organismoaren lanetarako energia-iturri garrantzitsuak dira (erregai gisa, funtzio erregulatzaile, egiturazko funtzioak). - Karbohidratoetatik lortutako energia erabiltzen dugun lehenengoa da. - Gluzido, glizido edo azukre izenak sinonimoak dira. - Azido nukleiko eta glukoproteinen osagaiak dira Konposizioa: - Alkohol talde asko (H-C-OH) - Formula enpirikoa: Cn (H2O)n 3. SAILKAPENA - Monosakarido sinpleak - Disakaridoak - Oligosakaridoak (3-12) - Polisakaridoak - Homopolisakaridoak Adz. Almidoia - Heteropolisakaridoak Adz. P. estrukturalak 4. MONOSAKARIDOAK 4.1 SAILKAPENA karbono-atomo kopuruaren arabera: Ad.z : triosa , hexosa,… Izaera kimikoaren arabera: Aldosak: adz, Aldohexosa Zetosak:az, cetohexosa Izaki bizidunetan monosakaridoak uretan disolbatuta daude eta, beraz, monosakaridoak ia ez dira linealki aurkitzen. 4.2. MONOSAKARIDOAK DISOLUZIOAN Piranosa: 5 karbonoko eraztuna oxigeno batekin Furanosa: 4 karbonoko eraztuna oxigeno batekin Karbonozko 3 atomoko monosakaridoak kate ireki moduan daude beti; karbono gehiagokoek, berriz, piranosazko edo furanosazko eraztunak eratzeko joera dute, kasu bakoitzean egonkorrena denaren arabera. 4.3 EZAUGARRIAK - Solido-egoeran zapore gozoa eta kristal-itxura dute - Talde honen barruan: Glizeraldehidoa eta dihidroxiazetona dira txikienak C3 (H2O)3 - Nutrizioan, pentosak eta hexosak dira interesgarrienak - Hexosak: glukosa, fruktosa eta galaktosa - Pentosak: erribosa eta desoxirribosa GLUKOSA - Izaki bizidunen energia-iturri nagusia - Sei karbonoko aldehido horren formula kimikoa C6 (H2O)6 da. - Oso gutxitan naturan, hala ere, elikagai askori glukosa gehitzen zaie gozotazuna handitzeko - Monosakaridoen eredua - landare-zelula guztietan FRUKTOSA - Glukosaren epimeroa (C batez) - “frutaren azukrea” Oso ahalmen edulkoratzaile handia du - Diabetikoen dietaren ohiko osagaia ABANTAILAK → Fruktosa Metabolizatzeko ez du behar hainbeste intsulina. GALAKTOSA - LAKTOSA DISAKARIDOEN OSAGAIA - Hainbat egituretan: - Gomak - Muzilagoak → Zuntz dietetikoen multzoan - Pektinak - Glukoproteinak eta glukolipidoak - Gibelean glukosa bihurtzen da 5. DISAKARIDOAK Lotura O-glukosidikoak: karbono baten OH-taldea eta Karbono anomerikoaren O- taldea elkartzen dira. 5.1 LOTURAK Monosakaridoen polimerizazio-prozesuen ondorioz sortzen diren karbohidratoak dira. Polimerizazio hori lotura GLIKOSIDIKOaren bitartez gauzatzen da. 6. OLIGOSAKARIDOAK Honako hauek osatzen dute: Lipidoak: esfingolipidoak Mintzaren proteinak Proteina plasmatikoak. GARRANTZITSUAK ZELULEN ARTEKO ERREKONOZIMENDUAN O – Glukosidiko eta N-Glukosidiko loturen bidez batzen dira 7. POLISAKARIDOAK - Polimerizazio-prozesuen ondorioz eratzen dira - 12 monosakarido baino gehiago kateatzen direnean - Pisu molekular handia - Landareetan erreserba- eta egitura- funtzioak -HOMOPOLIMEROA = monomero bakar baten polimerizazioz eratuta dago -HETEROPOLIMEROA = haren eraikuntzan bi motatako monomeroek edo gehiagok parte hartzen badute ALMIDOIA Landareko Karbohidratoen erreserba (granulo modura) Amilosa eta amilopektinaz osatuta. Amilosa = 1-4α loturaz egindako glukosen polimeroa Amilopektina = 1-4 α + hainbat 1-6 α GLUKOGENOA α 1-4 loturaren bidez glukosa molekulak elkartuz eratutako polisakarido adarkatua. Adarkadurak α1-6 loturekin. Amilopektina baino adarkatuagoa (adar bat du 10 glukosako) ZELULOSA Polisakarido disolbaezina glukosa (β1-4) 8. HETEROPOLISAKARIDOAK - Azukreak beste konposatu organiko askorekin ere lotzen dira. - Konposatu konplexu horiek funtzio desberdinak betetzen dituzte. GLUKOPROTEINAK - Karbohidrato bat edo gehiagorekin lotutako proteina batez osatutako molekulak dira. Karbohidrato horiek sinpleak edo konplexuak izan daitezke. - FUNTZIOAK: Ezagutze-zelularra. (zelularen mintzean daudenean) GAGs - Glukosaminoglukanoak - Heteropolisakaridoen kate luze eta adarkatu gabeak → disakaridoaren unitate errepikakorra. (Azukre azidoa - Aminoazukrea ) - Ehun konektiboan (proteoglukano eran) - Karga negatiboak talde batzuenetan - Karboxiloa - Sulfatoa… Azido hialuron ikoa PROTOGLUKANOAK - Nukleo proteikoa + GAG - Ehun konektiboaren zelulaz kanpoko matrizean - UR ASKO xurgatzen dute - Molekulen mugimendua erregulatzen dute matrizearen barruan FUNTZIOAK - ENERGETIKOA: 1g → 4 kcal - ESTRUKTURALA : ehun konektiboan - ERREGULATZAILEA: - ADN/ARN - Heparina (glukoproteina) /fibrinogenoa - Inmunoglobulinak (antigorputzak) - Hormonak - Zelulen arteko lotureetan - Hartzaile-proteinen parte hartzen dute NOLA DIGERITZEN DIRA? - Murtxikapenak listuaren jariaketa areagotzen du, eta ptialina motako amilasa entzima jariatzen da. Horrek elikagaien almidoiari eta glukogeno polisakaridoei erasotzen die. - Urdailera heldu ostean, hango pH azidoak ptialinaren jarduera geldituko du eta oso era gutxituan jarraipena eman diezaioke polisakaridoen hidrolisiari. - Heste meharrean, pankreako amilasek hidrolisia amaituko dute, eta disakaridoak sortuko dituzte (sakarosa, laktosa), heste-hormako disakaridasek degradatuko dituztenak. DIGESTIOA - Listuaren jariaketa (ptialina) - Urdailean: pH azidoa - Hemen: dextrinak, disakarikoak, oligosakarioak - pankreako alfa-amilasak - Hesteetako disakaridasek - Heste meheko paretaren zeluletan, hesteetako disakaridasek disakaridoak apurtzen dituzte. - Digestioaren ondoren, monosakaridoak lortuko ditugu, eta enterozitoek xurgatu ahal izango dituzte. Ondoren, odolera pasatuko dira proteinekin elkartuta, eta gibelera eramango dira. 9. ZUNTZA - “Landare- eta lignina-jatorriko karbohidratoak, gizakien digestio-entzimen hidrolisiari eusten diotenak, eta kolonera osorik iristen direnak. Hemen batzuk hartzituak izan daitezke” - Landare-elikagaien osagai garrantzitsua - Digeriezina - Ez da nutrientetzat hartzen - Bide gastrointestinalaren entzimen hidrolisiarekiko iraunkorrak diren barazkietako polisakarido osoak gehi lignina. - Loturak: β-glukosidikoak EZAUGARRIAK - Hartzidura kolonean - Ezaugarri fisiko-kimikoak - Ura xurgatzeko gaitasuna - Mineralak finkatzeko gaitasuna - Lipidoak adsorbatzeko gaitasuna - Disoluzio biskosak eratzeko gaitasuna HARTZIDURA EZUGARRI FIIKO-KIMIKOAK - Ura xurgatzeko gaitasuna - Mineralak finkatzeko gaitasuna - Ca, Mg, Fe, Cu eta Zn → mineralen gabezia - Lipidoak adsorbatzeko gaitasuna - Gantza eta kolesterola gorozkietan - Bitamina liposolubleen gabezia - Disoluzio biskosoak eratzeko gaitasuna - Gosea asetzen du - Gorozkien bolumena handitu. - Odoleko glukosa eta lipidoen maila jaitsi FUNTZIOAK - Libragarri-jarduera - Zuntz disolbagaitzak → gorozki bolumena - Zuntz disolbagarriak → bakterio-hazkuntza - Erregulazio gastrikoa - Glukosaren erregulazioa - Lipidoen erregulazioa - Kolesterolen eta gantzen xurgapena -Aldaketa plasmatikoa ERAGIN ONURAGARRIAK - Idorreria zaintzen du - Koloneko minbizia prebenitzen du - Koloneko dibertikulosia sahiesten du - Hemorroideak prebenitzen dira - Behazun-xixkuan harriak sahiestu - Apendizitisa prebenitu - Diabetesa prebenitzen du - Obesitatea edo loditasuna tratatzeko ERAGIN KALTEGARRIAK - Mineral batzuen xurgapena zailtzen du - Bitamina liposolubleen xurgapena gutxitu - Flatulentziak - Narritadura - Heste-minbizia areagotu dezake - Deshidratazioa areagotu dezake  5. LIPIDOAK 1. OROKORTASUNAK - Solugarriak disolbatzaile organikoetan (benzol, eter,etabar) eta solugarriezinak uretan. - Lipidoak = Gantzak - Giza energiaren erreserbak; triglizeridoak - Mol. Anfipatikoak (zati hidrofilikoa eta zati hidrofobikoa) Funtzio nagusiak: energetikoa eta erregulatzailea → Bitamina lipodisolbagarrien absortzio eta garraioa → A, D, E eta K. Sintesi hormonala Funtzio plastikoa → zelulen osasuna mantentzen du → mintz zelularrean 2. GANTZ AZIDOAK - Kate luzeko az. Karboxilikoak dira, alegia, kate hidrokarbonatu luzez eta, mutur batean, karboxilo batez eratuta. - Naturan agertzen diren gantz-azidoak honela bereizten dira: - Kate hidrokarbonatuaren luzeraren arabera - Lotura bikoitzen kopuru eta kokapenaren arabera Aseak edo ez aseak izan daitezke, loturen arabera 2.1 GANTZ AZIDOEN SAILKAPENA ❖ Luzeera (Digestioa eta xurgapena mugatze du) - AG kate motza (12 C)  ❖ Asetasun maila (Lotura motaren araberakoa aldakorra) - Asetuak AGS Asetuak (lotura bikoitz gabe) - Monoasegabeak AGM Monoasegabeak (lotura bikoitz bakarra) - Poliasegabeak AGP Poliasegabeak (lotura bikoitz bat bano gehiago) Aseak: Linealak dira. Gehienak solidoak dira giro tenperaturan. Monoasegabeak: Ez linealak. Orokorrean giro tenperaturan likidoak dira. Ez linealak. Orokorrean giro tenperaturan likidoak dira→ omega-3 eta omega-6 ❖ Itxura (Lotura bikoitzeko H atomoen posizioaren arabera aldakorra) - Cis → Lotura bikoitzaren bi H atomoa k alde berdinerantz orientatuta → tolestura nabarmena. -Trans → Lotura bikoitzaren bi H atomoak aurkako alderantz orientatuta. → Zuzenagoak eta zurrunagoak. → Elikagaien industria -LDL (Igo) -TG (igo) -HDL (jeitsi) -Tronbosi baskularra 2.2 GANTZ AZIDO ESENTZIALAK Ugaztunek gantz-azido ase eta asegabeak aitzindari batzuetatik sintetiza ditzakete. Hala ere, az. Linoleiko eta linolenikoa ez. Hori dela eta, Beharrezkoa da dietan hartzea. - Nerbio-sistemarako - Eikosanodeen sintesian - Hantura murrizteko - Gaixotasun kardiobaskularrak izateko arriskua murrizten dute Gantz azido desberdinek aterogenesian eta tronbogenesian duten eragina Aterogenesia: Substantzia lipidikoen metaketa arterietako hormetan, ateromaplaken forman, hantura-erreakzioa eragin dezakeena. Tronbogenesia: Koaguluen formakuntza 3. TERPENKOAK: G.A. SINPLEAK 4. ESTEROIDEAK: G.A. SINPLEAK 4.1 KOLESTEROLA Animaliek duten esteroiderik ugariena. FUNTZIOAK: - Behazun gatzak - D bitaminaren sintesian - Mintzen egituraren osagaiak - Plasmako lipoproteinetan (LP) - Hormonen sintesian: - Androgenoak - Estrogenoak - Progesterona 5. ESTEROLAK: KOLESTEROLA Zainetan daude: - Gibelean sintetizatzen dira→ ekoizpen jarraia→ hormona esteroideoak, D bitamina eta behazun gantzak sortzeko beharrezkoak, gantza digeritzen lagunduz. - Mintz zelularren parte da, gantz azido eta fosfolipidoekin batera → mintza zelularraren osotasuna eta jariakortasuna mantenduz. 6. TRIGLIZERIDOAK - Gantzen erreserbako osagai nagusia. - Glizerola + 3 gantz azido. 7. METATZE- ETA MINTZ-LIPIDO MOTA NAGUSIAK 8. FOSFOLIPIDOAK = FOSFOGLIZERIDOAK - Anfipatikoa: buru polarra eta isats hidrokarburu apolarrak - Zelula-mintzean oso ugari - Mintzetako PL-etatik abiatuz, eikosanoideak sintetizatzen dira. - Molek. lipidikoak - Antiinflamatorioak - Zelulen arteko komunikatzeko beharrezkoak (nerbio-sisteman) 8.1 EIKOSANOIDEAK PROSTAGLANDINAK - Hormonen jarduera erregulatzen dute - Min, sukar eta inflamazioan - Gihar leunaren kontrakzioa TROMBOXANOAK - Plaketen sorreran - Arteriak uzkurtzen dituzte eta plaketa-agregazioa sotzen dute. LEUKOTRIENOAK - Leukozitoetan - Erregulatzaile lokalak erreakzio alergikoetan Gantz guztiek energia ematen dute? - Lipido ez-energetikoak (ez dira gantz-azidoak). - Terpenoak - bitaminak - Esteroideak - Hormona esteroideak - Eikosanoideak - Prostaglandinak, tronboxanoak eta leukotrienok 9. LIPIDOEN FUNTZIOAK - Funtzio energetikoa - Egiturazko funtzioa - Funtzio erregulatzailea - Hotzetik eta kolpeetatik babestu - Gantzen digestioan - Hormonak esteroideak…. - Beste batzuk - Erreserba energia → 9 kcal/gr gantz. - Bitamina lipodisolbagarrien absortzio eta garraioa → A, D, E eta K. - Sintesi hormonala - Funtzio plastikoa → zelulen osasuna mantentzen du → mintz zelularrean - Janariari zaporea ematen dio → gantz kopuru asko duten elikagaiak azkar hondatzen dira. - Asetze sentsazioa ematen du. - Funtzio erregulatzailea - Hotzetik eta kolpeetatik babestu - Gantzen digestioan 10. LIZERIKETA, XURGAPENA, GARRAIOA 10.1 LIPIDOEN DIGESTIOA - Ahoa – listua – mihi Lipasa → triglizeridoak - Urdaila– Lipasa gastrikoa → triglizeridoak → Tanta hidrodisolbagarriezinak - Heste meharra - Behazuna – Kolesterol, lezitina (lipido tanta txikiagoak), fosfolipido eta elektrolitoak → emulsioa - Pankrea-zukuak - Lipasa eta kolipasa → triglizerido → Glizerol + gantz azidoak - Kolesterolasa → Kolesterol-esterra → kolesterol + gantz azidoa - Fosfolipasak → Fosfolipidoak deskonposatzea - Digestio gehiena heste-mukosaren estalduran egiten da. - Xurgapena – Mizelak → behazun-gatzek eta behazun-fosfolipidoek osatutako konposatu esferikoak, lipidoen digestioaren produktuak harrapatzen dituztenak (gantz-azido askeak, kolesterol askea eta monoazilglizeridoak) → Gero heste meharreko zeluletara eramaten dituzte.. - Nukleo hidrofobikoa - Azalera hidrofilikoa 11. LIPOPROTEINAK OSAGAI GUZTIAK ELKARTZEN DIRA INDAR FISIKO-KIMIKO AHULENGATIK Kanpoko osagaiak galdu (zeluletako mintzetan geratu) Har ditzake beste osagaiak → Prozesu konplexua Apoproteinak (akzio hidrolitikoak) Zelula-entzimak Entzima plasmatikoak - Proteina eta gantz molekulak → lipidoen garraioa odolean. - Nukleo lipidikoa + kanpoalde proteikoa → odolean solugarriak. - Dentsitatearen araberako sailkapena: Kilomikroia: enterozitoz sintetizatua janariaren lipidoak garraiatzeko – VLDL (oso dentsitate baxuko lipoproteina) → gibelean sintetizatzen da (80%) eta lipidoak garraiatzen dituzte ehunetara. – LDL (dentsitate baxuko lipoproteina) → kolesterola garraiatzen dute LDL hartzaileak dauden ehunetara→ateroma plakak. – HDL (dentsitate altuko lipoproteina) → gibelean sintetizatzen dira eta zeluletatik gehiegizko kolesterola eliminatzen dute gibelera eramanez (behazun gantz).  6. PROTEINAK ADN → ARNm → Proteina Aminoazido kopuru aldakor batez osatutako polimeroak dira, eta lotura peptidikoen bidez lotzen dira. Aminoazido-katez osatutako makromolekulak direla ere esan daiteke. 1. FUNTZIOAK - Garraioa eta erreserba - Mugimendu zelularra - Egiturazkoa - Nerbio-bulkadak sortzea eta transmititzea - Adierazpen genikoaren kontrola 2. OROKORTASUNAK - Aminoazidoak (= 20 aa) - Oligopeptidoak (2-100 aa) - Proteinak (>100 aa) 3. AMINOAZIDOAK Aminoazido proteikoen egitura oso antzekoa da, guztiek baitute C egitura, eta horri 4 elementu lotuta daude, hala nola NH2, COOH, H eta R taldea. Aminoazidoen arteko aldea R - katean dago. Kate horren barruan karbono gehiago egonez gero, zenbakitzen jarraituko litzateke alfabeto grekoaren arabera: R → Erradikal talde motak 3.1 LOTURA PEPTIDIKOA 4. PEPTIDOAK Kasurik errazenean, bi aminoazido elkartzen dira dipeptido bat osatuz → Amida lotura edo peptidikoa. Aminoazido baten - karboxiloaren muturraren eta hurrengoaren - amino muturraren artean ezartzen den lotura da. Aldi berean ur- molekula bat sortzen da NUTRIZIOAN 5. EGITURA-MAILAK PROTEINETAN Lehen mailako egitura aminoazidoen sekuentzia bat da, lotura peptidiko kobalenteen eta lotura disulfuroen bidez lotutakoa. PEPTIDO NATURALAK - Glutation → Oxido-erredukziorako - Oxitozina → Edoskitzearen erregulazioa - Basopresina → Ur-balantzea - Sustantzia P → Mina detektatzeko - MSH kolezistokinina → jangura inhibitzailea - Y neuropeptidoa → Jangura susergarria Bigarren mailako egitura ardatz batean zehar kate polipeptidikoen antolamendu erregularra eta errepikakorra da. X izpien difrakzioaren bidez aztertzen da. α--helizea Alboko kate guztiak kanporantz doaz. Karboxilo taldeak hidrogenozko zubien bidez elkartzen dira, egitura trinkoa osatuz. β konformazioa Hirugarren mailako egitura polipeptidoen aminoazido guztien arteko harreman espazialei dagokiena da; polipeptidoaren egitura tridimensionala da (3D). Egitura horren araberakoak dira proteinaren funtzio biologikoak Hainbat 2. mailako egitura desberdin AAren alboko kateen arteko elkarreraginak, egitura egonkortzeko. Kobalenteak: Disulfuro- loturak eta Amida loturak. Kobalente ez direnak: indar elektrostatikoak, hidrogeno-zubiak, interakzio hidrofobikoak eta polaritate-indarrak. Globularrak: entzimak, garraioa... Fibrosak → egiturazkoak: kolagenoa, keratinak Laugarren mailako egitura proteinen barruko polipeptidoen edo azpiunitateen interakzio espazialei dagokiena. Hainbat polipeptido-kate dituzten proteinak. 5.1. PROTEINEN TOLESTEAN PARTE HARTZEN DUTEN INDARRAK Indar intermolekularrak H loturak -OH eta –NH taldeen artekoak Van der Waals Atomo ez kargatuen artekoak. Behin-behineko lotura elektrostatikoak elkartzeko zein urruntzeko. Hidrofobikoak Kate ez polarrak proteinaren barrurantz tolesten dira. Elektrostatikoak Kargen arteko loturak Disulfuro loturak -SH eta –SH taldeen artekoak (s-s) Desnaturalizazioa: Proteina bat puntako egoeretan dagoenean (tenperatura aldaketa, pH aldaketa…) desnaturaizatu egiten da eta bere egitura galtzen du. Batzuetan prozesuari atzera buelta eman ahal zaio → birnaturalizazioa 6. SAILKAPENA 6.1 PROTEINEN MOTAK SINPLEAK Aminoazidoz bakarrik osatuak - Albuminak: Seroalbumina (odola), oboalbumina (arrautza), laktoalbumina (esnea) - Hormonak: Intsulina, hazkunde-hormona, prolaktina, tirotropina – - Entzimak: Hidrolasak, Oxidasak, Ligasak, Liasak, Transferasak...etc. - Kolagenoak: Ehun konektiboan eta kartilagoan - Keratinak: Eraketa epidermikoetan: ileak, azazkalak, lumak, adarrak - Elastinak: Tendoi eta odol-hodietan KONJUGATUAK Proteina-frakzio batez eta proteina ez den talde batez osatuak (talde prostetikoa). - Glukoproteinak - Hormona luteinizante - Lipoproteinak - HDL, LDL….. - Nucleoproteinak - Nukleosomak - Ribosomak - Kromoproteinak - Hemoglobina, mioglobina, oxigeno garraiatzaileak - Zitokromoak, elektroien garraiatzaileak 6.2 AMINOAZIEDOEN DERIBATUAK amina biogenoak → Katekolaminak: Neurotransmisoreak eta giltzurrun gaienko muinean sortutako hormonak α-Zetoazidoak → - Azido pirubikoa - Azido oxalazetikoa - Azido alfa-zetoglutarikoa 7. PROTEINEN FUNTZIOAK ❖ Funtzio estrukturala ❖ Proteinen balio energetikoa - Energia-iturri garestia - Oso proteina gutxi erretzen du organismoak - Erabilera beharren arabera - Energia zikina: aminoazidoek amino talde bat dutenez, nitrogenoa toxikoa izan daiteke eta hau kanporatu behar da adibidez gernuaren bidez. ❖ Proteinen sailkapena haien funtzioen arabera Entzimak Hidrolasak, karboxilasak, isomerasak… Garraiatzaileak Albumina, hemoglobina, mioglobina, LPak Erregulatzaileak Intsulina, hazkuntza-hormona.. Egiturakoak Kolagenoa, elastina, keratina Erreserbakoak Oboalbumina, kaseina, ferritina Uzkurkorrak Aktina, miosina, tubulina Defentsarako Antigorputzak, fibrinogenoa, tronbina…  ❖ Funtzio erregulatzailea - Hormonak - Entzimak - Proteina garraiatzaileak - Ur-oreka mantentzea (osmosia) - Uzkurdurako eta higidurako proteinak - pH-aren erregulazioa - Nerbio-kinadaren sorrera eta garraioa ❖ Ur-oreka mantentzea - Kanpoko eta barruko [prot] arabera, ura zeluletara sartuko edo kanporatuko da. - Zelula bat disoluzio batean murgiltzean, disoluzioaren kontzentrazioaren arabera hainbat gauza gerta daitezke: - Ingurunea hipotonikoa bada, zelula barneko kontzentrazioa handiagoa izango da eta ondorioz, zelulak ura irabaziko du osmosiz. - Ingurunea isotonikoa bada, disoluzioak zelularen kontzentrazio bera izango du eta ez da uraren mugimendu netorik egongo zelula mintzean zehar. - Ingurunea hipertonikoa bada, zelula barneko kontzentrazioa txikiagoa izango da eta zelulak ura galduko du osmosiz. ❖ Albumina - Gibelean sortzen da - Albuminak odolserumean dauden protein a globularrak dira, odolaren proteina nagusiak globulinekin batera. - Odoleko proteinen %50a albumina da. - Beharrezkoa da presio onkotikoa kontrolatzeko - Beste funtzio batzuk: PH -a kontrolatzen zein odolaren garraiatzaile gisa funtzionatzen du. - Kapilarretatik, ura ez ezik, Na+ , Cl- , eta glukosa ere zeharkatzen dira (kanpotik-barrura, barrutik kanpora) - Kapilar horietan osmotikoki aktibo diren solutu bakarrak proteinak dira. - Odoleko [proteina] 6-8 g/100 ml da. Kapilarren inguruan dagoen likido interstizialean , [proteina] txikiagoa da. ❖ pH-aren erregulazioa - Anfotero molekulak dira - Talde azido (carboxilo): - Talde basiko (amino): 8. DIGESTIOA  7. ENTZIMAK 1. SARRERA - Gehienak proteinak dira (RNA ere bai) - Erreakzio kimikoak katalizatzen dituzten proteinak dira, hau da, erreakzioen abiadura bizkortzen dute, eraldaketarik jasan gabe. - Entzimek, sustratu deitutako molekuletan jarduten dute, molekula hauek produktu desberdinetan bihurtuz → Espezifikotasun handia SUSTRATUAREKIN. Haien jarduera egitura tridimentsionalaren egonkortasunmailaren araberakoa izango da. - Hainbat faktorek eragiten dute jardueran: Tenperatura, PH, Giroa: polarra, apolarra…… 2. ENTZIMEN FUNTZIONAMENDUA - Espezifikotasuna ezinbestekoa - Bestela, energetikoki errazago gertatzen diren erreakzio jakin batzuk beti gertatuko lirateke - Hau saihesteko, gune espezifikoa dauka - Gune aktiboa = Substratua katalizatzeko elkartzen den entzima-gunea da. - Katalizatzaileak dira - Erreakzio entzimatikoak azkarrago gerta daitezen - Egitura aldatu barik Batzuek molekula organiko eta ez-organikoak behar dituzte funtzionatzeko. Ioi ez-organikoak: CA, Mg, Mn, Zn, Cu=‫ ا‬KOFAKTOREAK Konplexu organikoak = KOENTZIMAK Zer dira koentzimak - Entzimen eragina errazten duten konposatu organikoak - Erreakzioak kataliza ditzakete, baina eraginkorragoak dira entzimei lotuta. - Talde funtzional espezifikoak edo elektroiak……. garraiatzen dituzte. - Erreakzio kimikoan aldatzen dira. - Bitaminak 3. IZENDAPEN SISTEMATIKOA - 3 partedun izena: - Lehentasunezko sustratuarena - Erreakzio motarena - “asa” bukaeran 4. SAILKAPENA ❖ Oxidoerreduktasak - Erreakzio katalitiko mota: - Oxido-erreakzioak katalizatzen dituzte. - Hidrogenoa (H) edo elektroiak (e-) substratu batetik bestera transferitzen dituzte. - Oxidoerredukzioaren kontzeptua - Oxidatzen dena: atomo edo atomo multzo batek elektroiak ematen dituena - Erreduzitzen dena: atomo edo atomo multzo batek elektroiak hartzen dituena - Adibideak: Deshidrogenasak, oxidasak, erreduktasak, peroxidasak, katalasak, oxigenasak, hidroxilasak. ❖ Transferasak - Talde kimiko bat lekuz aldatzen duten entzimak. - Katalizatutako erreakzio mota - Talde-transferentziako erreakzioak (H ez) - Hidrogeno ez den molekula garraitzen da sustrato batetik bestera. Taldeak: -Fosfato -Metilo -Etilo… - Adibideak: Kinasak, Acetil-....metil-.... glukosil-.....transferasak, transaldosak - Kreatin fosfokinasa (CPK) - Transaminasak (GOT/GPT)  ❖ Hidrolasak - Adibideak: Esterasak, glokosidasak, peptidasak, fosfatasak, tiolasak, fosfolipasak, amidasak. ❖ Liasak - Katalizatutako erreakzio mota - Haustura-erreakzioen eta lotura bikoitzen eraketaren erantzuleak dira: hausturak lotura bikoitzak edo egitura ziklikoak sortzen ditu. - Adib.: Hidrolasak, dehidrogenasak, aldolasak - - Ezaugarri bat: norabide batean S bat , norabide kotrakoan, 2 S behar. - Adibidez: deskarboxilasak, aldolasak, sintasak ❖ Isomerasak - Katalizatutako erreakzio mota: - Molekulen barruko talde-transferentzia forma isomerikoak sortzeko - Adibideak: Errazemasak, epimerasak, mutasak ❖ Ligasak - ATP apurtuz bi konposatu batzen dituzten entzimak - Katalizatutako erreakzio mota: - C-C, C-S, C-O eta C-N loturak sortzea ATPa apurtzeari lotutako kondentsazio-erreakzioen bidez - Hau da, ATP hidrolisia eta lotura berri bat lortzen da. - Horrelako erreakzioa gertatzeko, energia behar du. - Adibideak. Sintetasak, karboxilasak - Adz: pirubato karboxilasa 4. FUNTZIONAMENDUAREN ERREGULAZIOA - Entzimen funtzionamendua aldatuko da hurrengo parametroak aldatzen direnean. ❖ pH-ren aldaketak E-k jarduera maximoko pH-a edo pH-tartea dute (pH optimoa); pH altuagoan edo baxuagoan, haien jarduera gutxitu egiten da ❖ Tenperaturaren eragina - Orokorrean, zenbat eta Tº altuago, orduan eta aktibitate entzimatiko azkarragoa. - Baina, Tº oso altua denean, E (prot ere denez) desnaturalizatzen da beroagatik. ❖ Kofaktoreen agerpena - Entzimak ondo funtzionatzeko behar ditu beste molek. inorganikoak, hau da, kofaktoreak. - Fe2+ edo Fe3+ , Cu2+ , Zn2+ , Mg2+ , Mn2+ , K+ , Ni2+ , Mo , Se ❖ [S] eta [P]-aren aldaketak - Alde batetik, E-aren aktibitatea (erreakzioaren abiadura) areagotuko da [S] handitzen denean. - Bestetik, [P] finalak handitzen direnean, erreakzioaren abiadura motelago doa, edo erreakzioak kontrako bidea har dezake ❖ Inhibitzaileen agerpena - Badaude beste molekulak, E-en akzio katalitikoa saihesten dutenak. - Sailkapena: - Inhibitzaile konpetitibo (denbora-tarte batez): Zentro aktiboarekin bat egiten du. - Inhibitzaile ez-konpetitibo (Inhibizio mistoa): jarduera murrizten - du, baina ez du eraginik substratuarekiko loturan. 5. ENTZIMEN DES/AKTIBAZIOA 5.1 FOSFORILAZIOA/DESFOSFORILAZIOA Talde funtzional baten lotura edo banaketa Entzima batzuk aktiboago bihurtzen dira Pi edo AMP izeneko molekulekin lotzen direnean. (FOSFORILAZIOAN) ENTZIMA + ATP → ENTZIMA-AMP + Pi Batzuk, molekula horiek askatzerakoan, desaktibatzen dira. - Entzima ez-fosforilizatua inaktiboa da - Fosforilatutako entzima aktiboa da. Metabolismoaren bide degradatzaileen entzimetan, forma fosforilatua ez-fosforilatua baino aktiboagoa da; bide biosintetikoetan, berriz, kontrakoa gertatzen da. 5.2 MODULAZIO ALOSTERIKOA Moduladore alosterikoak = entzimaren zentru aktibotik kanpo eragina duen molekulak dira, aktibitate entzimatikoa aldatuz → entzimaren afinitatea aldatu egingo da. - Sustatzaile alosteriko - inhibitzaile alosteriko Aktibatzaile alosterikoa: Inhibitzaile alosterikoa: Sustratuarekin lotzen errazten du Sustratuarek lotzen zailtzen du ENTZIMA ALOSTERIKOAK - Gune aktibo - Gune erregulatzaile - Laugarren mailako egitura dute 5.3 PROENTZIMAK EDO ZIMOGENOAK - Entzima batzuk ez dira aktiboki sintetizatzen(entzimen aintzindariak dira). - Aktibatzeko, aldaketa biokimikoa behar du bere egituran, zentro aktiboa osatzeko eta, horrela, katalogoa egin ahal izateko. - Pepsinogeno → pepsina  8. METABOLISMOA 1. SARRERA Bizia ahalbidetzen duten prozesu kimikoen multzoa da. - Helburua: Energia ingurumenetik lortzea (lan mekaniko eta garraiorako…). ATPa ekoiztea. Zelula beraren molekula karakteristikoak lortzea edo eraikitzea. Molekulak sintetizatzea. Bi maila nagusi desberdintzen dira: - Anabolismoa = sintesia Molekula organiko konplexuen sintetisatzeko balio duten prozesuak erreakzio erreduzitzaileak erabiliz - Katabolismoa = degradazioa Substantzia konplexuen degradatzeko balio duten prozesuak Erreakzio oxidatzaileak erabiliz. Metabolismoko faseak 1.Fasea: Molekula handien zatiketa unitate txikiagotan. Ez du ia energiarik lortzen. Polimero eta monomeroen arteko elkartrukea. 2.Fasea: Monomeroen degradazioa bitarteko metabolioak lortu arte (pirubatoa, azatilCoA). Energia kopurua bat lortzen da ATP eran. Nukleotido erreduzituak ekoizten dira. Monomero eta bitarteko metabolitoen arteko elkartrukea. 3.Fasea: Degradazio finala edo oxidazio osoa konposatu inorganikoak lortu arte. Krebs-en zikloa eta arnas kateak betetzen dute. ATP kopuru handia sortzen da eta energia hori makromolekulak sintetisatzeko erabiliko da. Bide metaboliko katabolikoak Molekula konplexuek oxidarioaren bidez → ATP, koentzima batzuen aitzindariak → Molekula txikiak eta oxigenoaren kontsumoa Bide metaboliko anabolikoak Molekula simpleetatik erreakzio erreduzitzaileen bitartez →behar diren osagaiak. Energia erabiltzen duten erreakzioak dira. Katabolismo VS Anabolismoa Katabolismoan gertatzen diren bideak, anabolismoan emaitza kontrakoak ematen dira. Adibidez: G.A → Azetil CoA → G.A. Bitartekari batzuk berdinak izan daitezke baina erreakzio sekuentziak desberdinak dira; mekanismo desberdinak eta entzima desberdinekin erregulatuak daude. Biosintesirako bideak eta degradaziorakoak ez dira inoiz kontrako bideak, nahiz eta metabolito berdinak geratu erreakzioak hastean eta amaitzean. Normalean, bide bat aktibatzeko balio duen fluxua, beste bat eteteko balio du. Honek, alferrikako zikloak sortu ez daitezen bideratzen du, leku berberean sortzen diren bi erreakzioak egiterakoan, batek sortzen dituen produktuak besteak berehala erabiliko lituzkelako. Bide bat norabide bakar batean exorgonikoa izan daiteke (oso exergonikoa bada, norabide kontrakoan oso endorgonikoa izango da kuantitatiboki). Biak zitosolean gertatzen diren erreakzioak dira, baina, kontrolik gabe, alferrikako ATP-aren hidrolisia lortuko litzateke. Exorgonikoa: ATP sortu// Endorgonikoa: ATP kontsumitu Bide katabolikoek eta anabolikoek bitartekari batzuk nahiz erreakzio entzimatikoak berdinak izan ditzakete, baina erreakzio sekuentziak desberdinak dira, mekanismo desberdinak eta entzima desberdinekin erregulatuak erreakzio horiek katalizatzeko. Gainera, zelulan leku desberdinetan eta askeak gerta daitezke. Adb: gantz-azidoen sintesia zitosolean gertatzen da eta degradazioa mitokondrioetan. Bide metabolikoaren erregulazioa Energi karga altua bada, ATP soberan dago eta katabolismoa inhibituko da; anabolismoa, aldiz, aktibatuko da. Energi karga baxua bada, ATP faltan dago eta katabolismoa aktibatuta egongo da, anabolismoa inhibituta dagoen bitartean. Bide desberdinak erabiltzen dira metabolitoen fluxua kontrolatzeko. Horrela, bide bat aktibatzen duten baldintzek beste bideak eteteko balio dute. - [ATP]↑ Anabolismoa:→ GA sintesia, glukogenesia - [ATP]↓ Katabolismoa→ KH eta gantzen degradazioa → CO2 kanporatuz ❖ Fosforilazio/desfosforilazioa - Aldaketa kobalentea (P gehitzea) Hormona anabolikoa (intsulina) protein-fofatasa aktibatzen du desfosforilazioa eragiteko. Hormona katabolikoa (glukagoia) protein-kinasa aktibatuko du. ❖ Hormona kontrola Bide metabolikoen organizazioaren printzipioa, bata bestearen atzetik lan egiten duten entzimen dependentzian oinarritzen da. ATP eta energia zelularra Zelulak behar duen energia mantenugaien loturengandik hartzen du. Loturak apurtzerakoan askatutako energia hartu eta lotura ahulago eta energia altuko molekuletan metatzen du, ATP, nagusia delarik. Molekula honi, TXANPON ENERGETIKOA bezala ezagutzen da. ATPa hidrolizatzerakoan, energia, ADP eta Pi askatzen ditu. Energia hau, makromolekulen sintesirako, mintzeko garraiorako, lan mekanikorako… ATP-ren zikloa horrela ixten da: Katabolismo prozesuek energia sortzen dute, ATP edo energia handiko loturetan metatzen dena. Lotura hauek hidrolizatzen dira energia askatzen dutelarik, zelula-prozesuetan erabiliko dena, ADP eta Pi* berriro sortuz. Anabolismo prozesuak konposatu hauek ATP-rantz birsortzen dute, zikloa ixten delarik. Oxidazio-erredukzio erreakzioak Oxidazioa, ikuspuntu kimiko batetik, elektroien galera da. Konposatu bat oxidatzen denean, beste bat erreduzitzen da, askatutako elektroiak onartzen dituena. Elementu kimikoa erreduzitzailea eta elementu oxidatuaren artean sortzen den erlazioa izendatzeko, “erredukzio-baliokideak” direla diogu. Erredukzioa: Atomo, ioi edo molekula baten e- baten onarpena Oxidazioa: Atomo, ioi edo molekula baten e- baten galera.  9. GLUKOSAREN METABOLISMOA -Glukosaren formula orokorra: Cn (H2O)n -Liseri-prozesuak, listuak eta hesteetako disakaridoek, polisakaridoak monosakarido bihurtzen dituzte xurgatuak izan ahal izateko eta odol korrontera heldu ahal izateko. -Gluzidoen metabolismoa metabolismo zelular orokorraren erdigunea da. Katabolismoa: glukolisisa, glukogenolisisa, pentosa fosfato bidea anabolismoa: glukogenesia, glukoneogenesia GLUKOSA ETA GLUKOSA ERATORRIEN KATABOLISMOA Glukolisia= glikolisia Glukosa da glukolisiaren sarrera nagusia, baina elikagaietako beste karbohidratoak ere glukolisian erabiltzen dira. Bidearen azken produktua pirubatoa da (3 C-ko zetoazidoa). Jan-neurritik edo glukogeno biltokitik etorritako glukosa 6-fosfatoak zitosolean oxidazio urrats batzuk jasan eta gero, gertatzen den prozesuari, glukolisia esaten zaio: GLUKOSA molekula 1 ------- 2 PIRUBATO molekula Zelula anaerobikoak zein aerobioetan (modu desberdinetan) gertatzen den karbohidratoen degradazioa da. Organismo anaerobikoek pirubatoa erreduzitzen dute fermentazioaren bidez, azido laktikoa, etanola eta CO2 emanez. Organismo aerobikoek, aldiz, pirubatoa acetil-CoA bilakatzen dute. Gero, molekula hori Krebs-en zikloan oxidazio prozesutik pasatuko da (METABOLISMO OXIDATIBOA). Glukolisiaren urratsak 1. ZATIA - Glukosaren fosforilazio → G6P sortuz (fosforilazioa) Entzimak: Hexokinasa (gihar) eta glukokinasa (gibela) - Fruktosa-6-fosfatoa isomerao eratzen da. Entzima: fosfohexosa-isomerasa - Fruktosa-1,6-bifosfatoasortzenda. Entzima:fosfofruktokinasa (P bat gehitu) - Fruktosa-1,6-bifosfatoaren haustuta 3C dituzten bi unitateetan banadu: DiHidroxiAcetona-P eta GlizerAldehido-3-P Etnzima: aldolasa - DiHidroxiAcetone-P-tik glizeraldehido-3fosfato eratzen da. Entzima: triosa fosfato isomerasa Kinasak → Fosforilazioa Aldoasa → egitura ziklikoa hautsi Gibelean, G6Pa bide desberdinak hartu ditzake beharren arabera: - Glukosa eratu - Pirubatoa bihurtu - Glukogeno bezala metatu - Pentosen bidean degradatzea 2. ZATIA Energia sortzen da 5 erreakziok osatu - Deshidrogenasa entzimak(oxidoerreduktasa)→glizeraldehido-3-fosfato bi molekula, bi 1,3-bisfosfoglizerato eman (erredukzio-oxidazioa → NAD erreduzitu) - Fosfoglizerato kinasa: fosfatoa atera→ ATP modura - Fosfoglizerato-mutasa: isomeroa sortu - Enolasa(liasa): fosfoenolpirubatoa eratu (ura atera) - Pirubato kinasa: pirubatoa eratu (2ATP askatu) ATParen sorrera glukolisian Berez, energia etekina txiroa da. Organismo aerobikoetan, pirubatoak deskarboxilazioa jasaten du eta azetil CoA bihurtu, Krebs-en zikloan sartuz. Ziklo honetan, elektroi- bikote batzuk askatzen dira, arnas-katean garraiatzen direnak oxigenoraino helduta, ura eratzen delarik, fosforilazio oxidagarria emanez. Hementxe askatzen da glukosaren energia askerik gehiena. Sortutako produktuak: 2 pirubato, 2 ATP eta 2 NADH+H+ FRUKTOSA Glukosa ez ezik, beste karbohidrato ere glukolisian erabiltzen dira: -Gibelean: (Fruktokinasa-> fosfatoa eman // aldolasa entzimak) Fruktosa+ATP --> F1P+ADP F1P ↔ Glizeraldehidoa + DHAP -> GLIKOLISIA - Ehun adiposoan: (hexokinasa entzimak) Fruktosa + ATP --> F6P + ADP -> GLIKOLISIA GLIKOLISIAREN ERREGULAZIOA - Feedback efektua: glukosa-6-fosfato asko badaukagu entzimak inhibitu egiten dira. Beraz, muskuluan glukosa maila handia denean, glukolisia eteten da eta glukogeno moduan metatzen da; geroago anabolismoan erabiltzeko. - Fosfofruktokinasak: ATP dagoenean, glikolisia inhibitu egiten da. F6P-a metatzen da eta hexokinasa entzimak inhibitzen dira; beraz, glikolisia eteten da. Giharrean ATP dagoenean, ez du glukosa gehiago hartuko, glukogeno bezala metatzen du. GLUKOLISI ANAEROBIKOA Glukolisi anaerobioa arnasten ari garen O 2a aerobiaren bidez piruvato zikloarekin jarraitzeko nahikoa ez denean gertatzen da. Prozesu hori muskuluetan (glukosa-biltegia) eta eritrozitoetan gertatzen da batez ere, ez baitute mitokondriarik. Zertarako erabiltzen du organismoak laktatoa? Glukosaren eta laktatoaren zirkulazio ziklikoa da muskuluaren eta gibelaren artean. Muskulu-zelulek (ez daukate glukosa-6.fosfatasa entzimarik) oxigenorik gabe, laktatoa sortzen dute, hau odolera doa gibelera eramateko. Gibelean laktatoa glukosa bihurtuko da glukoneogenesi prozesuaren bidez. Glukosa hau odolera pasatuko da muskulura itzultzeko eta erabiltzeko Hartidura laktikoa: - CORIren ZIKLOA (anabolismoa eta katabolismoa) Jarduera kementsua eta bat-batekoa denean, oxigeno erreserbak behera egiten dute, arnasketa zelularra inhibituz eta pirubatoa eta NADH pilatuz. Gibelean eta giharren artean glukosa eta laktatoaren arteko zirkulazioaren ziko metabolikoa da. Giharretan hasten da eta glukosatik pribuatoa lortuko da. Giharrak ikusten badu beharrezko O2-a ez duela, pirubatoa laktato bihurtuko du glikolisia ahalbidetzeko, energia gutxi lortzen denetik. Prozesu hau egiteko 6 ATP beharrezkoak dira baina 2 lortzen idra; beraz ATP kontsumoa 4koa da. Azido laktikoak odolaren pH-a aldatzen digu, zelulen barrualdea azidotzen digu... Orduan, berehala odolera pasatzen da, eta gibelean egiten duguna da: energia inbertituz, glukosan bihurtzen dugu berriro, eta gibeletik muskulura bidaliko dugu berriro. Prozesua laktato deshidrogenasak (LADH) egiten du, NADH+ hartuz eta NAD+era pasatuz, eta pirubatoa laktato bihurtuz. Glukosa birziklatzen du muskuluak erabil dezan. Birziklatu NAD+. Prozesu hori ezin da luzatu, laktatoa azidoa baita; beraz, kontzentrazioa handitu egiten bada muskuluen barruan, pH-a jaitsi egiten da, eta entzimek funtzionatzeari utziko diote. Horrek muskulua nekatzea eta azidosia (agujetak) gertatzea eragingo du. Giharrean: Glucosa + 2ADP → 2 Lactato + 2H+ + 2ATP + 2H20 Gibelean: 2 Lactato + 6 ATP + 4 H20 → Glucosa + 6ADP ATP kontsumoa: 4 ATP GLUKOGENOA Odolean dagoen glukosa mailari eustea beharrezkoa da GLUKOGENOLISIA (ODOLEAN GLUKOSA MAILA BAXUA DENEAN) Glukogeno fosforilasak glukogenoa fosforilatu, zitosolean aske geratzeko → Glukosa-1-fosfato eratu. (ez du energiarik kontsumitzen). Metatutako glukogenoa degradatzen hasten da glukogeno-fosforilasa entzimaren aktibazioarengatik. 4 molekula glukosa geratzen direnean desadertze-entzimak α1-4 loturak eta, α1-6 loturak apurtzen ditu. Fosfoglukomutasari esker G1P → G6P-an bihurtzen da glukosa lortzeko. Prozesu hau batez ere gibelean emango da, glukosa biltegi bat dena eta muskulu eskeletikoan, giharren uzkurketaren arduraduna dena. PENTOSEN BIDEA Glukosaren oxidazioaren bide alternatibo anabolikoa, helburu bezala Energia- lorpenerako 2. mailako mekanismoa da. Bide honen entzimak zitosolean kokatzen dira. G6P-arekin hasten da eta bi fasetan ematen da. Bide hau batez ere, ehun adiposoan, gibelean eta testikuluetan emango da → NADPH Hiru funtzio nagusi ditu: (funtzio anabolikoa) - NADPH sintetizatzea → anabolismorako - Erribosoma moduko konposatuen sintesia - Beste karbohidrato molekulak sortu. Bi fase desberdin ditu: 1. Fase oxidatzailea (itzulezina) G6P osidatzen da 6-fosfoglukanatora arte glukosa-6-P deshidrogenasa entzimaren bitartez. Ondoren, deskarboxilazio bat gertatzen da, C bat kanporatuz CO2 eran eta produktu final bezala R5P (erribulosa-5-fosfato) lortuz. Prozesu honetan NADPH lortzen da. Zenbat eta NADPH+H* gehiago egon, hainbat eta inhibituagoa egongo da. 2. Fase ez-oxidatzailea (itzulgarria) 5 karbonoko molekulak degradatzen dira. Sortzen diren produktuek glikolisian parte hartzen dute: Fruktosa-6-P eta Glizeraldehido-3-P. Bitartekariak erabiltzen daitezke pentosak sortzeko Transetolasa eta transaldolasa entzimen bidez, karbono unitateak molekula batetik bestera transferitzen dute GLUZIDOEN ANABOLISMOA (Glukosaren eraketa berria) Karbohidratoen biosintesian glukoneogenesia eta polisakaridoen sintesia barnean daude. Polisakaridoen sintesiaren adibidea, glukogenoaren sintesia da (animali-zeluletan). GLUKO(GENO)GENESIA Glukosaren metaketa glukogeno eran ematen da. Prozesu hau zelula guztietan gertatzen da, baina batez ere gibelean eta giharrean. Gibelak organismoari glukosaz hornitzeko xedea du eta giharrak, berezko erabilpenerako dauka glukosa. Glukogenoaren metabolismoa, bi entzima printzipalengandik erregulatzen da: glukogeno sintetasa sintesian eta glukogeno fosforilasa degradazioan. Glukosa1-P eransten dio glukogenoari. Horretarako, UTPa behar da. Glukogenoa, elikagaiak hartzerakoan metatzen da. Bestela, hartuko genukeen guztia odoleko glukosa maila igoko balu, odola jarabearen konsistentzia hartuko luke, honek dauzkan inplikazio osmotikoekin (zelulen deshidratazioa). Hau ez gertatzeko, mekanismo kontrola garatu dugu soberakinak glukogeno eran meta daitezen. Hala ere, metaketak ere muga bat dauka eta hortik gora, glukosa soberakina gantz eraketarantz bideratzen da. Zelula mailan, glukosa gehiegi dagoenean, mitokondrian energia gehiegi egotea egiten du eta Krebs-en zikloa asetzen du, metabolitoen akumulazio honek glukolisia inhibituz. Beste alde batez, glukogenogenesia aktibatuko du. Zer gertatuko da zelulak ATP gutxi badauka? Glukogenosia Sintasa eta Fosforilasa: Fosfo/defosforilazio prozesuen bidez erregulatzen dira - Prozesu antagonikoak → inoiz aktibo aldi berean. GLUKONEOGENESIA Glukosaren sintesia da pirubatotik abiatuta. Lortutako glukosa gibel eta giltzurrunaren kortexean askatua izan daiteke. Prozesu endergonikoa da glukolisiarekin alderatuz, izan ere 6 ATP behar ditu. Glikolisiaren aktibitatea altua bada, glukogenesiaren aktibitatea jatsi egiten da eta alderantziz 3 pausu espezifikoak behar ditu Glukolisian indar handia dutenaren kontra egiteko. Horretarako, beste entzimak behar dira. 4 entzimak oso espezifikoak dira katabolismoaren energiaren kontra egiteko. Leku desberdinetan gertatzen dira.--> Hepatozitoetan (mitokondrioen matrizean, zitosolean, erretikulu endoplasmatikoan) Glukosa librea lortzen da, gibelak ,behar denean, odolera aska dezakeena. Glukolisiaren 11 erreakzioen artean, 8 atzeragarriak dira eta glukoneogenesiarako erabil daitezke. Hala ere, ezin daitezke hartu alderantzizko bidetzat. Glukolisia beherantz. Glukoneogenesia gorantz (pirubatorik abiatuta) Glukoneogenesiarako erabilitako karbono eskeletoak, iturri ez gluzidikoetatik ateratzen dira: Pirubato eta Laktatotik (glikolisi anaerobikoetatik) AA-tik eratorritako alfa-zetoazidoetatik (proteinen degradaziotik) Gantzen glizerolatik (Tg degradaziotik urea + 2ADP + 4Pi + AMP + 5H - Amoniakoa (NH3) ez da erraz deuseztatzen eta gainera, kantitate handietan toxikoa izan daiteke, pH zelularra aldatzen duelako. Beraz, Amoniakoa amonio bezala (NH4+), askatuko da “urearen ziklotik” pasatuz gero. - Gero, giltzurrunetara pasatuko da eta gernuaren bidez eliminatuko da. NH3 + H+ ↔ NH4+ o Bikarnonato eta amonioa batu egiten dira karbamoil fosfatoa sintetizatuz. o Ornitita batekin lotuko da karbamoil fosfatoa, zirtulina sintetisatzen da. o Zirtulina mitokondriotik aterako da eta zitosolera abiatzen da. o Aspartatoa mitokondriotik dator transaminazioa baten bidez o Aspartatoa zitrulinarekin batu eta arginozuzinatoa sintetizatzen da. o Hidrolisi batez bidez, arginina bat eta fumarato bat lortzen da. o Gero argininak beste hidrolisi bat egiten du, urea askatuz eta orniina sintetizatuz eta zikloarekin berriz hasteko mitokondriora doa. Urea eta Krebs-en zikloaren erlazioa - Aspartatoa Krebs-en ziklotik urearen ziklora pasa daiteke (oxalazetato eta alfa-zetoglutaratotik) mitokondriotik ateratzen. - Arginina sukzinato mailan ematen den fumaratora doa berriro eta malato moduan sartu daiteke krebs-en ziklora. AMINOAZIDOEN ANABOLISMOA Nh4-en gehiketan, 2 prozesu nagusi ematen dira: - Glutamatoaren eraketa, NH4+ + alfa-zetoglutarato + NADP baturatik. - Glutaminaren eraketa, glutamato + NH4 + ATP baturatik, glutamina sintetasaren bitartez. Glutamina transaminasa edo transferasen sustrato ohikoena da. Aminoazidoen aintzindariak Gluzidoetatik aa-k eratu daiteke : ▪ Pirubatotik ▪ Erribosa-5-fosfatotik ▪ Eritrosa-4-fosfatotik ▪ Glukolisitik eratzen den 3-fosfolgizeratotik HISTIDINA: haurtzaroan zatiketa zelularra handia da, eta horretarako erribosa-5-fosfatoa behar dira ADN eta ARN-an erabiltzeko; orduan histidina dietatik lortu behar dute eta ez erribosa-5-fofatotik-tik  12. GORPUTZ ZETONIKOAK Garuna elikatzeko erabiltzen diren molekula batzuk dira glukosarik ez dagoenean. Sustratu gisa erabiltzen ditugu prozesu metaboliko garrantzitsuenak egiteko glukosa ez dagoenean. Hepatozitoen mitokondrioetan eratuko dira → gibelean. ZETOGENESIA Azido txikiak dira, 3-4 karbonokoak, azidoak eta karboxilo batekin. Denbra luzea ematen badugu jan gabe glukogenoa ere galtzen dugu beraz momentu horretan gorputz zetonikoak sortu behar ditugu. 3 gorputz zetoniko: azetoazetatoa, azetona eta beta-hidroxibutiratoa. Hauek Azetil-CoAtik datoz, gantz azidoetatik eratorriak direnak. Nola azalduko zenuke metabolikoki? Pertsona batek jateari usten dionean, odolean glukosaren kantitatea jaisten da, gehiago jaisten ez den punturaino. Ikusten dugunean glukosa gehiago ez dela jaisten, glukoneogenesia ematen da. Glukosa mantzentzen da, beste era batzuetan sortzen delako, baina hau ezin da denboran mentendu. Gantz azidoan odoletik dabiz eta ikus dezakegu haien kantitatea handitzen doala, hau triglizeridoen degradazi bat dagoelako ehun adiposoan, non energia lortzen den. Gorputz zetonikoak, 3. egunetik aurrera gehiagotzen doaz eta ondoren mantentzen dira pH-a ez kolapsatzeko. Denboran mantendu dezakeguz? Giltzurrunek ezabatzen dituzte, baina erritmo altuan sintetizatzen badira, giltzurruna saturatu dezakete, ur asko eta elektrolito asko ezabatzen baitira. Azetona sortzea odolean beste gorputz zetoniko batzuk deskonposatzeagatik Metatuz gero, odolaren pH-a murrizten da azidosia eraginez. Azidosiak ehunen, organoen eta entzimen funtzioari eragiten dio. Egoera aldatzen ez bada, azkenean koma edo heriotza eragingo du.  15. NUTRIZIOA ENERGIA - Kilokaloriek (kcal) eta kilojouleek (kJ) adierazten dute Elikagaietatik lortzen dugun energia kimikoa da. 1 cal = 4,1868 joule 1 kjoule = 0,24 kcal 1000 cal = 1 kcal - Definizioa: kilokaloria bat Celsius gradu bateko urkilogramo bateko tenperatura atmosfera bateko presio normal batean igotzeko behar den bero-kantitatea da. Engergia-gastua/kalorikoa Harreman zuzen da dago gastua eta ingertzen dugunaren artean. Balantza energetiko positiboa Balantza energetiko negatiboa Balantza energetiko orekatua ENERGIA GASTU OSOA = GET - Organismoak oinarrizko funtzioen mantenurako eta jarduera/mugimendua gauzatzeko erabiltzen duen energia kopurua 24 ordutan zehar. - JARDUERAK: arnasketa, digestioa, hariketa fisikoa… - Gorputzak eguneroko bizi-funtzioak betetzeko gastatzen duen energia Atsedeneko gastu energetikoa Elikagaiek ematen duten beroa Jarduera fisikoaren gastua Oinarrizko gastu metabolikoa (GMB) + Termogenesia + Jarduera fisikoa GASTU ENERGETIKOA - Metabolismo basala (MB) : Metabolismo zelularra, tisularra eta bizitzaren funtsezko funtzioak (anabolismo/katabolismo) mantentzeko behar den gutxieneko energía da. - Tasa metaboliko basala (TMB): gorputzak bizi-funtzioei eusteko energia gastatzen duen tasa. - Goizean neurtzen da giro-tenperaturan, gorputzeko eta buruko erlaxazio-egoeran, 12-18 orduko baraualdiarekin. - Atseden-gastu energetikoa (GER) edo gastu metaboliko basala (GMB): Pertsona osasuntsuak edo gaixoak erabiltzen duen energia-kopurua da, barau-egoeran edo estres fisikoaren eraginpean ez dagoena. Tasa metaboliko basala baino pixka bat handiagoa. - Loaren gastu metabolikoaren eta gizabanakoak egunean zehar elikatu gabe eta jarduera fisikorik egin gabe egiten duen gastu basalaren batura da. - Bazkaldu eta 3-4 ordura neurtzen da GASTU METABOLIKO BASALA= GMB Organo bakoitzak gastatzen duena. Gibelak izugarrizko gastua du, bertatik dena pasatzen delako ZEINTZUK DIRA METABOLISMO BASALEAN ERAGITEN DUTEN FAKTOREAK? Guztiok ez dugu GMB bera - Gorputzaren tamaina: Zenbat eta gorputz handiagoa, orduan eta energia gastu handiagoa. Giharrak gantzak baino gehiago gastatzen du. - Generoa: gizonek emakumeek baino metabolismo basal handiagoa dute (>%10) - Hilerokoaren zikloa: handitu egiten da hilekoa hasi baino lehen, eta gastu handiena izaten da etapa luteoan. Gutxi gorabehera 150 kcal/egun handitzen da hilekoaren zikloaren bigarren fasean - Lo egitea: GMBa jaitsi egiten da lo egiten dugunean - Haurdulandia eta edokitzea: Haurtxoaren garapenerako eta esne-ekoizpenerako energia-ekarpen handiagoa behar duen emakume baten bizi-zikloko uneak dira - Hormona tiroidea: tasa % 30-50 jaitsi da - Gantz-masa: Ehun adiposoak ez du ia eraginik gure energiagastuan. Beraz, X pisua duen persona batek, gehienetan koipez osatuta dagoenak, pisu bera baina muskulu-masa handiagoa duen beste persona batek baino metabolismo basal txikiagoa izango du. - Gihar masa: muskulu-masa zenbat eta handiagoa, orduan eta handiagoa izango da GMB - Adina: Metabolismoa handia da bizitzako lehen etapetan, hazkunde-prozesu betean gaudelako, baina gizabanakoa 20-22 urtetik gorakoa denean, murrizten hasten da pixkanaka, hirugarren adinera iritsi arte, non gastu metabolikorik txikiena agertzen den. - Klima: Klima beroetan energia gutxiago behar da gorputzaren tenperatura mantentzeko, eta, beraz, gastua zertxobait txikiagoa da. - Farmakoak: Farmako jakin batzuek gure metabolismo basala suspertu edo murriztu dezakete. - Dieta desegokiak: Jarraitu gure nutrizio-eskakizunak betetzen ez dituzten dietak edo dietak gure metabolismoan kalteak eragin ditzakete eta moteldu. Gosetea eta baraua gutxitu egin da GMBa ( % 10) - Estresa: estes igoerak gastu energetikoa handitzen dute adrenalina askatzen laguntzen dutelako. Kortisolak eragiten du eta pertsona bakoitzari era desberdinean eragiten dio. - Kafeina : 2-3 katilu % 10-12 gehitu dira (tabakoa ere bai) - Patologiak: Egoera patologiko jakin batzuek, hala nola sukarrak, gure tasa metabolikoaren igoera puntuala eragin dezakete (> %13) FAKTOREEN LABURPENA Oso aldakorra da gizabanakoen artean (± % 25), faktore genetikoak eta ingurumenekoak direla eta. Koiperik gabeko masak GMBaren aldaketaren % 60-80 azaltzen du. TERMOGENESIA Dietan kontsumitutako mantenugaien digestioan, xurgapenean, garraioan, biltegiratzean eta metabolismoan gastatutako energia - ATP hidrolisiarekin lotutako energia termikoa edo beroa ekoiztea FUNTZIOAK - Eman beroa gorputzeko tenperatura mantentzeko - Eman energia gorputz-pisua mantentzeko MOTAK: - Nahitaezkoa: MBarekin eta dietaren efektu termogenikoarekin (ETD) lotua - Aukerakoa: Jarduera Fisikoari lotua - Egokitzailea: dietak eragindakoa (gainelikadura), termorerregulatzailea (hotzak eragindakoa) - Dietaren elikagaien eragin termogenikoa - Janari baten energía-edukiaren % 5-10-i dagokio, honetarako: - Digestio entzimak, heste-mugikortasuna eta mantenugaien garraio aktiboa bereiztea - Zenbat eta elikagai gehiago berotu, orduan eta energía gehiago gastatzen da EEF = Elikagaien efektu-termikoa - Elikagaien efektu termikoa ez da hain eraginkorra eguerdian edo gauean. - Elikagaien energia-gastuaren hazkundea honako hauekin lotuta dago: - Irentsitako kare-kantitatea - Azken ahoratzetik igarotako denbora - Nutrizio-egoera - Gaixotasuna egotea - Dietaren konposizioa (makroak eta mikroak) → Adibidez ez da berdin liseritzen pasta integral bat edo pasta zuria. Integrala liseritzeko energia gehiago behar da. - Proteina 15-30% - Karbohidratoa 5-15% - Gantza 0-5% - Alkohola 15% - Proteinak izango dira EEF gehien handituko duten makromolekulak. JARDUERA FISIKOA - Mugimendu edo lan bakoitzean gastatzen den energia kopurua (oinarrizko gastu metabolikotik haratago) - Aldakorrena, egindako jarduera fisikoaren kopuruaren arabera - Pertsona oheratuta → GET –ren %10 - Pertsona sedentarioak → GET-ren %20-40 - Pertsona aktiboak → GET-ren > %50 ELIKADURA VS. NUTRIZIOA Elikadura = elikagaien kontsumoa da, elikaduraren beharrak asetzeko, batez ere energia lortzeko eta garatzeko Nutrizioa = organismoen funtzionamendu, hazkunde eta oinarrizko funtzioen mantenurako, beharrezkoak diren elikagaiak eta likidoak bereganatzean datzan prozesu biologikoa Prozesu boluntarioa, kontzientzia Nahi gabeko prozesu inkontzientea eta hezigarria 4 prozesu erabiltzen ditu elikagaiak eraldatzeko eta zelula-mailan erabili ahal Elikagaiak hautatu, prestatu eta izateko: irenstean datza - Digestioa - Xurgatzea - Zirkulazioa - Iraizketa DIGESTIOA XURGAKETA NUTRIENTEAK - Beharrezkoak dira kantitate handietan - Beharrezkoa dira kantitate txikietan - Energia ematen dute - Ezinbesteko elementuak osasunerako - Molekula handiz osatuak → molekula txikiagoetan zatitu behar direnak, xurgatuak izateko - Beharrezkoak hazkuntza, metabolismoa… bezalako prozesuetan ELIKAGAIEN SAILKAPENA 1) ELIKAGAI GLUZIDIKOAK 2) ELIKAGAI KOIPETSUAK 3) ELIKAGAI PROTEIKOAK 4) FRUTAK ETA BARAZKIAK ENERGIA KONTSUMOA Egun bakoitzean kontsumitutako janari eta edari guztiek ematen duten energia kopurua → kcal / eguneko  16. KARBOHIDRATOAK Karbohidratoak = Gluzidoak Makromantenugaiak Behar dugun energiaren zatirik handiena karbohidratoen oxidazioa. Karbono, hidrogeno eta oxigenoaz osatutako konposatu organikoak. CHO Batez ere barazkietan. KONPLEXUAK Polisakaridoak: - Almidoia - Landare eta barazkien glukosa biltegia - Aleetan, lekaleetan eta tuberkuluetan - Glukogenoa - Animalien karbohidratoen biltegia (Gibela eta giharra) - Zuntza - Landareen pareta zelularreko polisakaridoak, almidoia ez direnak FUNTZIOAK Energetikoa: - Energia iturri nagusia → egunerokotasunerako eta jarduera fisikorako erregaia. - 1 gr = 4 kcal - Energia azkarra azukreak. - Katabolismo proteikoa eragozten du. Plastikoa: azido nukleikoak, mintz kapilarrak, kartilagoa…  Erreserba: - Xurgapenaren ostean metatzea. - Erreserba energia glukogenoa (gibela eta giharretan) - Gehiegi gantz bihurtzen da (ehun adiposoetako triglizeridoak) ZUNTZA Jatorri begetaleko konposatua, karbohidratoak edo hauetatik entzimen eratorriak (lignina izan ezik) giza digestioko hidrolisia gainditu eta kolonera digeritu gabe iristen dira hesteetako florak hartzitzen ditu. Disolgabarria/disolbaezina Gomendioa 25-30gr/eguneko. 3 kontzeptu: - Zuntz dietetikoa landareen egitura,zuntz naturala. - Zuntz funtzionala landareetatik atera edo laborategian sortzen da eta elikagaiei gehitzen zaie. - Zuntz osoa aurreko biek osatutako multzoa. ZUNTZAREN FUNTZIOA Uraren xurgapena → Asetasun sentsazioa handitzen du → Mantenugaien xurgapena zaildu edo atzeratzen du → azukreak eta gantzak. Energia oso gutxi 1gr Zuntz = 0 kcal Hesteetako bakterioen hazkuntzan laguntzen du (zuntz disolbagarria). Hesteetako mugimendua handitzen du. Dietan zuntzaren gehiegikeria - Odoleko glukosa gehiegi gutxitu. - Digestioa zaildu eta sabeleko distentsioa. - Zuntzaren kontsumo gomendioa 25g/eguneko ELIKAGAI GLUZIDIKOAK ALEAK Gramineoen taldeko fruitu heldu eta lehorretan. Oinarrizko elikagaiak zenbait zibilizaziotan. Erabilienak garia eta arroza. Finduak edo integralak (bihi osokoak). Karbohidrato konplexuen iturri nagusia. OGIA Legamiarekin hartzitutako hirina, gatza eta ura Askotariko ogiak Osaera: - Gluzidoak 79% - Lipidoak 6% - Proteinak 15% - Bitaminak: B taldekoa PASTA Semola hirina edo gari gogorrarekin egina Osaera: - Almidoia 80% - Proteinak 12-14% - Lipidoak 5% - Zuntza 4 g - Mineral eta Bitamina gutxi ARROZA Giza elikadurako alerik garrantzitsuena Osaera: - Gluzidoak → 87% - Proteinak → 7-8% - Lipidoak → 5% - Zuntz begetala →1,4 g - Bitamina eta Mineralak → Kaltzioa, burdina, Bit. B3 Lurrundutako arroza → era ezberdin batean landua beste arroz batzuek baino bitamina gehiago mantendu eta ematen ditu. PASTA Fekulan aberatsa den sustraia Osaera : - Gluzidoak 85 % - Proteinak 12 % - Lipidoak → trazak, 2% - Vitamina → B taldea - Mineralak → Potasioa Prestatzeko erak GOSARIKO ALEAK Artoa, Garia, Arroza... Osaera ezberdinak: - Almidoia > 70% - Azukre aldakorra - Integralak, Finduak edo Aberastuak Orokorrean esnekiekin AZUKREA ETA EZTIA Gluzido edo azukre sinpleak Balio energetiko handia, balio nutrizional txikia GOMENDIOAK: KARBOHIDRATOAK Eguneroko energiaren 50-60% (20) Arroza (arrunta)(≈ 100g, 30g Karbohidrato): - Arroz arruntaren IG 70. - Arroz arruntaren CG = 70/100 x 30 g = 21 (>20) IG ETA CG-en ERAGINA DUTEN FAKTOREAK Faktore nutrizional eta gastronomikoak: - Elikagaien aniztasuna. - Elikagai mota bakoitzak IG ezberdina izan dezake. - Elikagai mota batek IG ezberdina izan dezake, jatorri eta heldutasun mailaren arabera. Elikagaiaren osaera (osatzen duten mantenugaiak). - Karbohidrato motak (+/- konplexutasuna). - Elikagaia osatzen duten beste konposatu batzuk (ura, proteinak, lipidoak, zuntza… Beste elikagaiekin egindako konbinazioak. - IG txikia duten elikagaiekin egindako konbinazioak. Adibidez: Barazkiak eta elikagai proteikoak (haragia, arraina, arrautzak) Sukaldatzeko teknikak (Tº, egosketa denbora, etab.): - Almidoi kateen hidrolisia, etab. - Pasta al dente sukaldatzea → pastaren IG txikiagoa. Azidotasuna - Patatak ozpin-olioarekin: Ozpina gehitzeak IG-a txikiagotu dezake IG BAXUKO DIETAREN ONURAK Asetze sentsazioa denbora luzeagoz. - Energiaren ekarpen konstante eta luzeagoa, osasun fisiko zein mentala hobetuz. - Jan eta berealako gose sentzazioa ekiditen du. Insulinaren sekrezio txikiagoa. - Lipogenesi txikiagoa. - Pisuaren galera eta kontrola errazten du. 2 motako Diabetesa garatzeko arriskua gutxitzen du. Gaixotasun kardiobaskularrak garatzeko arriskua gutxitzen du. Triglizerido, Kolesterol osoa eta LDL-aren mailak gutxitzen ditu. HDL-aren mailak handitzen ditu. IG BAXUKO DIETA JARRAITZEKO IG handia duten elikagaien kontsumoa txikitu. IG txikia/ertaina duten elikagaien kontsumoa handitu. IG handiko elikagaiak, IG txikikoekin konbinatu. Zuntzean aberatsak diren elikagaien kontsumoa sustatu barazkiak, frutak, fruitu lehorrak, lekaleak, aleak (integralak) dieta orekatua. Karbohidratoetan aberatsak diren elikagaien kopurua kontuan izatea.  17. LIPIDOAK Lipidoak edo gantzak. Karbono, hidrogeno eta oxigenoaz osatuak, batzuetan fosforoa eta sufrea. Ez dira uretan disolbatzen. Forma likidoan olio begetaletan (oliba edo ekilorea) eta forma solidoan gantzak, gurinak, margarinak eta animali koipeetan → Ageriko gantzak. Fruitu lehorrak, gantz zainak, gozoak, arraina, esnea, haragiaren aurrez sukaldatutako jakiak → Ezkutuko gantzak. FUNTZIOA Erreserba energia → 9 kcal/gr gantz. Bitamina lipodisolbagarrien absortzio eta garraioa A, D, E eta K. Sintesi hormonala Funtzio plastikoa zelulen osasuna mantentzen du mintz zelularrean Janariari zaporea ematen dio gantz kopuru asko duten elikagaiak azkar hondatzen dira. Asetze sentsazioa ematen du. SAILKAPENA Egitura kimikoaren arabera: - Triglizeridoak - Fosfolipidoak - Glukolipidoak - Lipoproteinak - Kolesterola eta beste esterol batzuk TRIGLIZERIDOAK Gantzen erreserbako osagai nagusia. Glizerola + 3 gantz azido. TRIGLIZERIDOEN SAILKAPENA GANTZ AZIDO ASETUAK Kateko karbono atomo bakoitza hidrogenoarekin asetua dago. Gehienak solidoak dira giro tenperaturan. - Animali gantzak (arrain eta itsaskiak izan ezik). - Gurina. - Olio mota batzuk (koko eta palma olioak). - Gazta. - Esne osoa. GANTZ AZIDO MONOASEGABEAK Orokorrean giro tenperaturan likidoak dira. - Oliba olioa - Koltza olioa - Kakahuete eta anakardo olioa. - Aguakatea. GANTZ AZIDO POLIASEGABEAK Lotura bikoitz bat baino gehiago hidrogenoen asetze osoa gabe(omega-3/omega-6). → AGE Orokorrean giro tenperaturan likidoak dira. - Kotoi haziaren olioa. - Koltza haziaren olioa. - Arto haziaren olioa - Ekilore haziaren olioa. - Karkamo haziaren olioa. - Arrain urdina. TRANS GANTZ AZIDOAK Elikagai industriak erabiltzen ditu gantz begetal solidoak eratzeko. Gantz eta olio natural gehienak cis lotura bikoitzak bakarrik dituzte (H atomoak molekularen alde batean era berezi batean orientatuta). Gantz begetal solidoen produkzio komertzialak bere hidrogenazioa inplikatzen du prozesu honek eragiten du: - Jatorrizko cis gantzetatik, trans gantz azidoen formazioa (lotura bikoitzak molekularen alde desberdinetara orientatuak). - Gantz azido asegabeen saturazio aldakorra → Giro Tº-ran solidoagoak → gantz begetal solidoen produkzioa → arto eta karkamo olioak margarina bihurtuak. Efektua gantz asetuen antzekoa da. - Margarinak, tartak, gailetak, gailetatxo gaziak, opilak… Odoleko kolesterol maila haunditzen da Mintz zelularraren funtzioa aldatzen da. GA ESENTZIALAK (AGE) EZIN DIRA gorputzean sintetizatu → Omega 3 /Omega 6 /A.Araquidonico Hazkuntza eta osasunerako ezinbestekoak dira → horietako bi elikaduratik lortzen dira. Azido linoleikoa (Omega-6) → Arto, ekilore, kakahuete, eta soja hazien olioak eta hainbat barazki. Azido alfa linolenikoa (Omega-3) → - Hostodun barazkiak, linazia, soja, intxaurrak eta linazi, soja, intxaur eta koltza hazien olioa. - Arrain urdina eta itsaskiak, eta izokina edo atuna bezalako arrainen olioa. GANTZ AZIDOEN LABURPENA EPA: azido eikosapentaenoikoa DHA: azido dokosahexaenoikoa FOSFOLIPIDOAK Glizerola + 2 gantz azido + azido fosforikoa Lipidoak odolean zehar garraiatzen ditu - Gorputzak sintetizatzen dituen arren → ugarienak dira lezitinak (arrautzaren gorringoan, kakahueteetan, gibelean, sojan eta emultsionatzailea duten elikagaietan). ESTEROLAK: KOLESTEROLA Zainetan daude: - Gibelean sintetizatzen dira → ekoizpen jarraia → hormona esteroideoak, D bitamina eta behazun gantzak sortzeko beharrezkoak, gantza digeritzen lagunduz. - Mintz zelularren parte da, gantz azido eta fosfolipidoekin batera → mintza zelularraren osotasuna eta jariakortasuna mantenduz. Elikagaien kolesterola VS odoleko kolesterola: - Jandako kolesterolak influentzia du → animali jatorriko gantzen kontsumoa → gurina, arrautzaren gorringoa, esne osoa eta hegaztiak. → haragi giharrak eta esne gaingabetuak kolesterol gutxiago. Ohiko dietaren kolesterol kontsumoa → 400 mg/eguneko. Gomendio orokorra → 300 mg/egun baino gehiago ez! LIPOPROTEINAK Proteina eta gantz molekulak lipidoen garraioa odolean. Nukleo lipidikoa + kanpoalde proteikoa odolean solugarriak. Dentsitatearen araberako sailkapena: - VLDL (oso dentsitate baxuko lipoproteina) gibelean sintetizatzen da (80%) eta lipidoak garraiatzen garraiatzen dituzte dituzte ehunetara. - LDL (dentsitate baxuko lipoproteina) kolesterola garraiatzen dute LDL hartzaileak dauden ehunetaraateroma plakak. - HDL (dentsitate altuko lipoproteina) gibelean sintetizatzen dira eta zeluletatik gehiegizko kolesterola eliminatzen dute gibelera eramanez (behazun gantz) ELIKAGAI LIPIDIKOAK GANTZ AZIDO ASETUAK - Dieta orekatu baten barruan onuragarriak izan daitezke. - Animali gantza → haragia, hestekiak, gurina, esnegaina, esnea eta esnekiak (osoa). - Gantz begetala → Koko eta palma olioa GANTZ AZIDO ASETUAK - Palma eta koko olioa. - Hestekiak. -Gurina GANTZ AZIDO MONOASEGABEAK - Olioak: olioba, kakahuete, koltza. - Fruitu lehorrak: almendrak, kakahueteak, anakardoak. - Frutak: aguakatea GANTZ AZIDO POLIASEGABEAK- OMEGA3 - Hostodun barazkiak, linazia, soja, intxaurrak eta linazi, soja, intxaur eta koltza haziak. -Arrain urdinak, itsaskiak eta izokina eta atuna bezalako arrainen olioak. Omega3 arraina ez den beste iturri batzuetatik hartzea gomendatzen da, izan ere, arrain handiek merkurio kantitate handia daukate. Adibidez, gomendatutako iturri bat arrain urdin txikiak dira: antxoak eta sardinak. GOMENDIOAK: LIPIDOAK GARRANTZITSUA Eguneko energiaren %30 (1g = 9 Kcal). - 10% az. asetuak – 10% az. monoasegabeak - 10% az. poliasegabeak Gantz Azido esentzialak: - Linoleikoa - Alfa-Linolenikoa 200-300 mg kolesterol egunean (arriskurik ez badago) - Olioa 3-6 anoa/egun - Gurinak, margarinak… noiz behinka. Gantz azido asetu eta trans motako gutxiago  Gantz azido asegabeen arteko oreka Orokorrean, lipidoen murrizketa gomendatutako balioen azpitik geratu gabe. Kontutan izan elikagaiak prestatzeko era: - Ageriko gantzak → olioa, gurina, krema, gantza, margarina eta mahonesa eta entsaladako saltsak etab. - Ezkutuko gantzak → aurretik prestatutako eta prozesatutako janarien gantzak → gozoak, boileria, esnekiak, haragia, janari azkarra eta aldez aurretik prestatutakoa, poltsako patatak, izozkiak eta frijituak. Gantz osasuntsua duten elikagaiak aukeratzea. Gurina edo margarina beharrean oliba olioa erabili. Gantz kopuru handia duen haragia baino, arraina jatea. Gantz gutxiko edo gutxituko produktuak → LIGHT → etiketak ondo irakurri! OSASUN ARAZOAK Gaixotasun kardiobaskularren arriskua handiagotu. Kolesterol maila altua. Obesitatea.  18. PROTEINAK C, O, H eta N-z osatuak. Aminoazidoa da (AA) oinarrizko unitatea Gorputzeko pisuaren %15-20 bitartean muskuluen erdia. Haragia, esnea eta esnekiak, haziak, intxaurrak, lekaleak, soja aleak eta maila txikiago batean barazkiak eta ale integralak. AMINOAZIDOAK (AAs) Aminoazido (AA) izeneko oinarrizko unitateetaz osatutako makromolekulak. 20 daude Grupo amino (NH2) eta grupo carboxilikoa (COOH) karbono atomo berdinari batuta. OINARRIZKO AAk Gorputzak ez ditu sintetizatzen edo oso kantitate txikian sortzen ditu elikagaietatik lortzen ditugu. BALDINTZAPEKO OINARRIZKO AAk Egoera kliniko batzuetan → AA ez oinarrizkoak, oinarrizko AA bihurtu daitezke → baldintzapeko oinarrizko AAk. - Tirosina → Fenilalanina → fenilzetonuria gaixotasuna. - Arginina → ume txikietan behar gehiago dute. - Zisteina → Metionina. - Glutamina → gaixotasun edo muskuluen higadura. Oinarrizko/ez oinarrizko/baldintzapeko oinarrizko sailkapena → nutrizionalki garrantzitsua → funtzionalitate mailan ez da horren garrantzitsua. SAILKAPENA Jatorriaren arabera - Animali jatorridun proteinak - Jatorri begetaleko proteinak Proteinen kalitatearen arabera → balio nutrizionala → proteinen oinarrizko AA-en kantitatea: - Proteina osoak (kalitate handia) → oinarrizko AA guztiak dituzte kantitate eta proportzio egokian N-ren oreka bat mantentzeko (animali jatorria, arrautzaren zuringoa, haragia, arraina eta esnea eta baita jatorri begetalekoa, soja). - Proteina ez-osoak (kalitate txikia) → Ez dituzte oinarrizko AA batzuk, “AA mugatzaileak “ deritze (jatorri begetala, lekaleak, aleak, fruitu lehorrak…) PROTEINEN KALITATEA Proteinaren erabilera garbiaren koefizientea (NPU) → digestio gaitasuna → proteina bat digeritzeko organismoaren erraztasuna → erabiltzen den kontsumitutako proteinaren proportzioa neurtzen du - Proteina osoetan digestio-ahalmen handiagoa → animalia-jatorria → haragia eta esnekiak, baita sojatik eratorritako produktuak ere ( % 90eko xurgapena). - Barazkiak % 70-80 xurgapena → digeritzeko errazak. Digeritzen hain errazak ez diren zerealak eta landare-proteinak → % 60-90.  Proteinaren Balio Biologikoa (VB) → hazkuntzarako + funtzio fisiologikoen mantentzerako beharrezkoak diren AA esentzial guztien ekarpen ahalmena neurtzen du(%) - Ez du digestibilitatea kontuan hartzen. - Balore handiena %100 arrautza - Balio biologiko altua: arrautza/esnea (100%), haragia (75- 80%), arraina (75-80%) eta soja (73%). - Balio biologiko txikia: gari proteina (50%), Gelatina (0%). OSAKETA PROTEIKOA Elikagaia AA mugatzailea Elikagai aberatsa AA Elikagaien arteko osaketa mugatzailean Lekaleak Metionina eta Aleak, Fruitu Arroza eta dilistak Zisteina lehorrak eta haziak Babarrun gorriak eta arroza Humusa (sesamo haziak eta txitxirioak) Aleak eta fruitu Lisina Lekaleak Garagar salda eta dilistak lehorrak Gari tortila eta babarrunak Dilista entsalada intxaurrekin Barazkiak Lisina, Metionina eta Lekaleak, fruitu Tofu eta brokolia almendrekin Zisteina lehorrak eta haziak Espinaka entsalada pinazi eta babarrunekin PROTEINEN FUNTZIOA Plastikoa → zelulen pisu lehorraren %80/ Gorputzeko pisu totalaren %20: - Eguneroko desgaste proteikoa zuzendu → egunean 200- 300 gr proteina suntsitu/sintetizatu → Dinamikoak. - Ehun berriak sintetizatu → zauri, haustura, hazkuntzan… Erregulatzailea → entzimak, hormonak, antigorputzak, immunoglobulinak etc. Energetikoa → beste energia iturririk ez dagoenean (karbohidratoak edo gantzak) edo larregizko kontsumoa dagoenean 4 kcal/gr. Garraioa → Oreka osmotikoaren mantentzea eta sustantzien garraioa. ELIKAGAI PROTEIKOAK ESNEA ETA ESNEKIAK Kalitate eta digestibilitate oneko proteinak - Kaseina, Laktoglobulina eta Laktoalbumina. Proteinak: 3,5-4 gr 100ml bakoitzeko. Karbohidratoak: 10 gr (laktosa). Lipidoak: 3,5 gr (aseak, emultsioa) → 14 mg kolesterola. Kaltzio iturri hoberena: 120 mg/100ml eta fosforoa. Bit. A, Bit. B konplexua (B1, B2, B3, B9) eta Bit. D iturri handia. Burnia zuntza eta Bit. C faltan. Ura: 87% Esnekiak Hartzitutako esneak → laktosa → Azido laktikoa. Gaztaia Gurina eta esnegaina (elikagai lipidikoak). → 2-4 anoa/eguneko. Adinaren arabera aldakorra. ARRAUTZA Oilo arrautza → Zelula batez osatutako elikagaia. Proteinak: 6,5gr, pisuaren %14 proteinak. Lipidoak: 12 gr, 65% → 250 mg kolesterola. Ura: 86% Zuringoa oboalbumina (kalitate oneko proteina) → balore biologiko handia → erreferentziazko proteinak → zuringoa ondo koagulatu Gorringoa → gantzak → lezitinak (gantz aseak + kolesterola) eta bitaminak. 2-3 aldiz/astean. HARAGIA Proteina iturri egokia, Bit. B (B12) eta Fe. Digestibilitate handia 95% sukaldatua badago. Proteinak : 16-22 g → Balio biologiko altuko proteinak (arrautzak/esnea eta soja baino zerbait baxuagoa). Lipidoak → aldakorra (aseak + kolesterola). Burnia, fosforoa potasioan eta B konplexuko bitaminatan (B12) aberatsak. Energia → 200-400 kcal. Gomendatutako anoa helduetan 150-200gr → 3 aldiz/astean Haragi jatorriko elikagaiak Gazituak, kehetuak eta adobatuak: - Sikatu eta onduak → proteinen kantitate handiagoa dute (urdaiazpikoa, zezina). Hestekiak eta pateak → Gantz ase, kolesterol eta gatzean aberatsak. ERRAIAK Gibela, birika, bihotza eta tripakiak Proteina edukin altua Gantz edukin altua Bitaminak eta mineralak ARRAINAK Balio nutritiboa haragiarenaren antzekoa → 75-175 kcal. Proteinak: %15-20 (haragia baino txikiagoa duen ur % handiaren ondorioz). Lipidoak → omega 3 → arrain zuria 1-2g → arrain urdina > 10g. Bit. D eta B12, Iodoa, Fosforoa, Burnia, Zinka eta Potasioa ditu. 250-300 gr-ko anoa 3-4 aldiz/astean. Kontserbako arrainak proteina, kaloria eta gatz eduki hangiagoa du. Arrain txikiak → hezurtxoak → Kaltzioa, Burnia, Bit. B LEKALEAK Zorrotik ateratako ale lehorra. Karbohidratoak: %60-65 (almidoia). Proteinak: %18-28 → kalitate txikikoak (oinarrizko AA-en falta: metionina). - Metionina duten elikagaiekin nahastu (aleak, haragia) → balio biologiko altuko proteinak. - Salbuespena soja, proteina osoa eta kalitate onekoa. Lipidoak: %2-5 (asegabeak). Burnian, potasioan, kaltzioan eta Bit. B-an aberatsak (egoztean txikitzen da). Zuntza ere du. Gutxienez 2 aldiz/astean → arroza edo artoarenkin sukaldatu. ALEAK/ZEREALEAK Proteinak: %6-20 → kalitate txikikoak (oinarrizko AAen falta: lisina). Lekale edo haragiarekin nahastu → oinarrizko AA guztiak lortzeko → kalitate oneko proteinak eta balio biologiko handiagokoak. 2-3 anoa/eguneko. FRUITU LEHORRAK Proteina portzentai handia oinarrizko AA falta: lisina. - Intxaurra (10%), hurra (16%), almendra (27%), kakahueteak (19%), pistatxoak (12%), pipak (19%)…. Kalitate oneko gantzetan aberatsak oinarrizko gantz azidoak. Zuntzean aberatsak. Kaltzioa/Burnia eta Folatoa/Bit. E Balio energetiko handia. ALGAK Iturri proteiko bezala erabiltzeko aukera → Oinarrizko AA-en kantitate handiak dituzte. Hainbat espeziek %50-60, oinarrizko AA guztiak dituzte. Kolesterolik gabe eta Omega3 eta Omega6-an aberatsak. Gatz mineraletan, burnian, kaltzioan, Iodoan, Kobaltoan, Magnesioan, Potasioan eta Fosforoan aberatsak. Zuntza dauka → asetasun efektua eta laxantea. Espirulina, proteina asko GOMENDIOAK Ez dago oso argi → 1985 OMS eta FAO → irizpideak batu. Betebeharrak: - Dietaren kaloria balio osoaren %10-15. - Gutxienez 0,8g-1g/Kg pisuko/eguneko → 1,5g/Kg pisuko/eguneko muga gainditu gabe. Esnea eta esnekiak → 2-4 anoa/egunean Haragia → 3-4 anoa /astean Arraina → 3-4 anoa/astean Arrautzak → 3-4 anoa/astean Lekaleak → 2-4 anoa/astean Fruitu lehorrak → 3-7 anoa/astean Hestekiak → Noizbehinka. Animali jatorriko eta jatorri begetaleko proteinen arteko oreka. Ez dago erreserbarik → proteinen eguneroko beharrak ase behar dira!! OSASUN ARAZOAK Proteina ekarpen handia: - Kolesterola → animali jatorriko proteinen kontsumoa gantz aseen motaren arabera. - Giltzurruneko gaixotasunen arriskuaren handitzea → adinarekin gehiegikeriak → gibela/giltzurrunaren funtzioen murriztea. - Metabolismo zelularraren hondakinak → urea. Proteinaren ekarpen txikia: - Arina → altuera bajua,muskulatura eskasa, ile fina, azaleko lesioak…  19. BITAMINAK ETA MINERALAK BITAMINAK Sustantzia organiko esentzialak. Ez dute energiarik ematen. Funtzio erregulatzailea → koentzimen aurrekariak. Ez dago Bitamina guztiak dituen elikagairik. Disolbagarritasunaren arabera sailkatzen dira → 13 bitamina behar ditugu osasuna mantentzeko. SAILKAPENA Bitamina hidrodisolbagarriak - C Bitamina - B taldea (B1, B2, B3, B5, B6, B8, B9 eta B12) Bitamina lipodisolbagarriak - A Bitamina - D Bitamina - E Bitamina - K Bitamina Bitamina faltsuak → ez dituzte kriterioak betetzen baina haiek bezala jokatzen dute kolina, inositola, Q10 koentzima… BITAMINA HIDRODISOLBAGARRIAK Uretan disolbatzen dira. Ez dira organismoan metatzen (B9 eta B12 ezik) → egunero kontsumitu behar dira. Gehiegikeriek ez dute efektu toxikoa → arrisku minimoa. Gernuaren bidez kanporatzen dira. Elikagai freskoetan aurkitzen dira → agente fisikoekiko sentikorrak dira → egosketa → Bit. C eta B1. → UV eta argia → Bit. B2 BITAMINA LIPODISOLBAGARRIAK Olio eta gantzetan disolbatzen dira. Organismoan metatzen dira. Gehiegizko kontsumoa toxikoa izan daiteke (x10). Behazunaren edo gorotzen bitartez kanporatzen dira. Bakoitzak prozesu espezifiko desberdinetan du efektua. FUNTZIOAK Koetzima funtzioa → proteinekin elkartu → metabolikoki aktiboak diren entzimak sortu → metabolismoaren erregulazioa. Mintzen egonkortzea. Hormona funtzioa → antianemikoak (B12), antioxidatzaileak (C, E), antixeroftalmikoak (A), antirrakitikoak (D), antihemorragikoak (K). BEHARRAK Beharrak handitu egiten dira: hazkuntzan, haurdunaldian, edoskitzean,zahartzaroan, jarduera fisikoan... Bitaminak deuseztatzen dituzte: drogek, medikamentuek, estres egoerek…. - Tabakoa → C bitaminaren absortzioa murriztu eta beharra handitzen du. Dieta orekatu baten beharra RDA. Gabezia → Gutxi kontsumitzeagatik. → Digestio edo absortzioan asaldura. → Beharren areagotzea. → Gehigarriak. MINERALAK Sustantzia inorganiko esentzialak. Ez dute energiarik ematen. Funtzio erregulatzailea. Funtzio plastikoa (gorputz pisuaren %4). Hezur eta hortzetan (Ca, P eta Mg) Ez da existitzen mineral guztiak dituen elikagairik Oligoterapia:oligoelementuen erabilera SAILKAPENA Makroelementuak (gramo) - Na, K, Ca, P, Mg, Cl eta S Mikroelementoak (miligramo) - Fe, F, I, Mn, Cu, Co eta Zn Oligoelementoak (mikrogramo) - Si, Ni, Cr, Li, Mo eta Se DENAK GARRANTZITSUAK!! MAKROELEMENTUAK MIKROELEMENTUAK BEHARRAK Dieta orekatu baten beharrizana → RDA. Gabeziak → mineral ezberdinen kanporaketa areagotu dezaketen egoera patologikoak: - Malabsorzio sindromea - Egoera katabolikoak (erredurak, septizemia, politraumatismoak…) FRUTAK ETA BARAZKIAK Ezaugarri orokorrak Zuntzean aberatsak. Bitamina batzuetan aberatsak. Makromantenugaietan eskasak. Mineralen ekarpen aldakorra. BARAZKIAK Jatorri botanikoa duten elikagaiak: hostoak, enborra, sustraiak, fruita eta loreak. - Balio energetiko baxua. - Makromantenugaietan eskasak. - Zuntzean aberatsak. - B1, B2 eta niazina daukate. - β-karotenoa, Bit. C eta folatoak. - Kaltzioa eta burdina. FRUTAK Eskuragarriak eta jateko errazak Gluzido sinpleak Zuntzean aberatsak BEHARRAK FRUTAK ETA BARAZKIAK EGUNEAN 5 !!!! Barazkiak > 2 anoa/egun