Azadi Komelge - Issue 48 - 2024 PDF

‫هیوا لە سەرکەوتن بەهادارترە‬ ‫گۆڤاری ئازادیی کۆمەڵگە بە ناوەڕۆک و پەیامەکانی‬ ‫ڕاوەستە لـــەسەر دەربڕینی ئــــەو هیوا نوێیە دەکــات‪.‬‬ ‫گۆڤاری ئازادیی کۆمەڵگە‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ David Graeber  ‫بەشداران‬...

‫هیوا لە سەرکەوتن بەهادارترە‬ ‫گۆڤاری ئازادیی کۆمەڵگە بە ناوەڕۆک و پەیامەکانی‬ ‫ڕاوەستە لـــەسەر دەربڕینی ئــــەو هیوا نوێیە دەکــات‪.‬‬ ‫گۆڤاری ئازادیی کۆمەڵگە‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ David Graeber  ‫بەشداران‬ ‫جەمیل بایک‬ ‫وەلید عومەر‬ ‫مەنسوور تەیفووری‬ ‫شاهۆ عوسمان‬ ‫وریا ئەحمەد‬ ‫فازڵ مه‌حموود‬ ‫شێروان ئیبراهیم‬ ‫عەلی ئەحمەد‬ ‫سوورێن ئیبراهیم دەستەی نووسەران‪:‬‬ ‫ئیمان سەلیم نەجیبە قەرەداخی‬ ‫شادیار شۆڕش پ‪.‬د‪.‬ساالر باسیرە‬ ‫مەریوان کاکەیی‬ ‫هەردی دولبەر‬ ‫‪https://komelge.com‬‬ ‫دیزاین‬ ‫گۆران پێنجوێنی‬ ‫خاوەن ئیمتیاز‬ ‫د‪.‬محەمەد کیانی عەبدولڕەحمان‬ ‫چاپخانە‬ ‫چاپخانەی کارۆ‬ ‫سەرنووسەر‬ ‫گۆران عەلی‬ ‫تیراژ‬ ‫‪500‬دانە‬ ‫ڕاوێژکاری یاسایی‬ ‫ئەحمەد باجەاڵنی‬ ‫نرخ‬ ‫‪٣٠٠٠‬دینار‬ ‫لە سەندیکای ڕۆژنامەنووسانی‬ ‫کوردستان بە ژمارە متمانەی‬ ‫ساڵی چاپ‬ ‫پاییزی‪ ٢٠١٥-١١-١٦ )١١١( ٢٠٢٤‬تۆمارکراوە‪.‬‬ ‫ژمارە‬ ‫‪[email protected] 48‬‬  ‫پێڕست‬ ‫سیاسەتی میتینگەریی و ژینوسایدی مۆدێرنیتەیی سەرمایەداریی و ئەرکەکانمان‬ ‫‪9‬‬ ‫جەمیل بایک‬ ‫پرسی کورد‪ ،‬تورکیا و قەیرانی دەوڵەت‪-‬نەتەوە لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫‪51‬‬ ‫بنکۆڵکاریی‬ ‫شاخ و شار‪ :‬دوو ستایلى ژیان‬ ‫‪69‬‬ ‫وەلید عومەر‬ ‫کوردەکان؛ فریشتەکانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫‪81‬‬ ‫ساڵڤۆی ژیژەک‬ ‫وانه‌كانی كۆبانێ‬ ‫‪87‬‬ ‫موراد فه‌رهادپوور – مه‌نسوور ته‌یفووری‬ ‫كۆڵۆنياڵ و دژماناكانى‬ ‫‪95‬‬ ‫شاهۆ عوسمان‬ ‫واتای ئیمپریالیزم‬ ‫‪109‬‬ ‫هاری ماگدۆف‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی پۆستكۆڵۆنیالیزم و ئه‌ده‌ب‬ ‫‪125‬‬ ‫فازڵ مه‌حموود‬ ‫سوبێکت و تێربوون‪ :‬بەربەستی بێسنوور‬ ‫‪132‬‬ ‫تۆد مەک‌گوان‬ ‫ستەمکاریی بژاردە‬ ‫‪145‬‬ ‫ڕێناتا سالێکڵ‬ ‫لە دیالێکتیکەوە تا دیالێکتیک‬ ‫‪157‬‬ ‫ڕامین گارا‬ ‫«داخۆ ئەگەری دیموکراسیی لە سووریا هەیە؟» هەڤاڵەکەم دەیزانی چۆن‪.‬‬ ‫‪183‬‬ ‫دەیڤد گرایبەر‬ ‫قەرز چییە؟‬ ‫‪191‬‬ ‫چاوپێکەوتن لەگەڵ دەیڤید گرەیبەر‬ ‫تێزەکانی کەمالیزم‬ ‫‪215‬‬ ‫ئیبراهیم کایپاکایا‬ ‫ڕانان بۆ پەڕتووکی ‹بەرگرییکردن لە گەلێک›‬ ‫‪223‬‬ ‫هەردی دولبەر‬  ‫لەبری پێشەکی‪:‬‬ ‫«گۆشــەگیریی بەردەوامــە‪...‬ئەگــەر هەلومــەرج بڕەخســێنرێت‪ ،‬هێــزی‬ ‫تیــۆری و پراکتیکیــی ئــەوەم هەیــە ئــەم دۆخــە لــە زەمینــەی پێکــدادان‬ ‫و تووندوتیژییــەوە بگوازمــەوە بــۆ زەمینەیەکــی یاســایی و سیاســی»‪.‬‬ ‫عەبدوڵاڵ ئۆجاالن‬ ‫‪23‬ی تشرینی یەکەم ‪2024‬‬ ‫گرتووخانەی ئیمراڵی جۆری ‪F‬‬ ‫‪48‬‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ ‫‪7‬‬  ‫سیاسەتی میتینگەریی و‬ ‫ژینوسایدی مۆدێرنیتەیی سەرمایەداریی و‬ ‫ئـــەرکـــەکانمـان‬ ‫سیاسەتی میتینگەریی‬ ‫و ژینوسایدی مۆدێرنیتەی‬ ‫سەرمایەداریی و‬ ‫ئەرکەکانمان‬ ‫‪48‬‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ ‫جەمیل بایک‬ ‫‪8‬‬  ‫جەمیل بایک‬ ‫سیســتەمی مۆدێرنیتــەی ســەرمایەداریی تووشــی قەیرانێکــی مــەزن‬ ‫هاتــووە‪.‬ڕۆژهەاڵنــی ناوییــن لــە ژێــر کاریگەریــی ڕووخێنەرتریــن‬ ‫دەرئەنجامەکانــی ئــەم قەیرانەدایــە‪.‬ئــەو شــەڕەی ئەمــڕۆ لــە ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوییــن گێــژ دەخــوات‪ ،‬شــەڕی جیهانــی ســێهەمە و گەالنــی فەلەســتین‪،‬‬ ‫لوبنــان و کوردســتان‪ ،‬زۆرتریــن ئێــش و ئــازار و چەرمەســەریی‬ ‫ئــەم شــەڕە دەکێشــن‪.‬ئــەم هەرێمــە لــە ڕووی جیۆســتراتیژیی و‬ ‫جیۆپۆلیتیکییــەوە گرنگییەکــی زۆری هەیــە‪ ،‬وادیــارە هێزەکانــی‬ ‫مۆدێرنیتــەی ســەرمایەداریی دەیانەوێــت کێشــەکانی هەرێمەکــە بــە‬ ‫شــەڕ چارەســەر بکــەن‪.‬هێشــتا دیــار نییــە ئــەم شــەڕە چەندێــک درێــژە‬ ‫دەکێشــێت و چ ڕەهەندگەلێــک لەخــۆ دەگرێــت‪.‬دەســتپێکردنی شــەڕ‬ ‫ئاســانە‪ ،‬بــەاڵم کاتێــک شــەڕ دەســتی پــێ کــرد و کاریگەریــی لــە ســەر‬ ‫هەرێــم و جیهــان دانــا‪ ،‬ئــاوا بــە هەمــان ئاســانیی کۆتایــی پــێ ناهێنرێــت‪.‬‬ ‫مێــژووی سیاســەتەکانی مۆدێرنیتــەی ســەرمایەداریی لــە ســەر‬ ‫ڕۆژهەاڵنــی ناوییــن بــە گشــتیی و کوردســتان بــە تایبەتیــی‪ ،‬بــۆ زیاتــر‬ ‫لــە ‪ ٢٠٠‬ســاڵ لەمەوپێــش دەگەڕێتــەوە‪.‬لــە ســەردەمانێکدا دەوڵەتــی‬ ‫فەڕەنســا بــە پێشــەنگایەتیی ناپلیــۆن ویســتی لــە ڕێــی میســڕەوە بێتــە‬ ‫ڕۆژهەاڵتــی ناوییــن‪ ،‬بــەاڵم ئــەم هەوڵەیــان زۆر ســەرکەوتوو نەبــوو‪.‬‬ ‫پــاش ئــەوەی بەریتانیــا لــە شــەڕی مەیدانــی واترلــوو)‪(Waterloo‬‬ ‫‪48‬‬ ‫شکســتی بــە ناپلیــۆن هانــی‪ ،‬تــا ڕادەیەکــی زۆر پەتــی کۆنترۆڵــی‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ ‫ئەورووپا و ڕۆژهەاڵنی ناویین و جیهان کەوتە نێو لەپی‪.‬هەربۆیە لە‬ ‫پێنــاو بەردەوامیدانــی ســەقامگیرانە بــە دەســەاڵتی خــۆی لــە هیندســتان‬ ‫و ڕۆژهەاڵتــی دوور‪ ،‬پێویســت بــوو ســەرەتا دەســەاڵتی خــۆی بــە‬ ‫‪9‬‬  ‫سیاسەتی میتینگەریی و‬ ‫ژینوسایدی مۆدێرنیتەیی سەرمایەداریی و‬ ‫ئـــەرکـــەکانمـان‬ ‫ســەر ڕۆژهەاڵتــی ناویینــدا بســەپێنێت‪.‬چونکــە ئــەم هەرێمــە لــە بــواری‬ ‫ڕێگــەی دەریایــی و وشــکانییەوە پێگەیەکــی ناوەندیــی هەبــوو‪.‬لــەم‬ ‫ڕووەوە پێگــەی جیۆســتراتیژیی هەرێمەکــە گرنگییەکــی مەزنــی هەیــە‪.‬‬ ‫نــەوت و گاز چەرخەکانــی مۆدێرنیتــەی ســەرمایەداریی دەگەڕێنــن‬ ‫و هەبوونــی ئــەم ســەرچاوانە بووەتــە هــۆی ڕاکێشــانی ســەرنجێکی‬ ‫زۆر بــۆ ســەر هەرێمەکــە‪.‬بــە هەمــان شــێوە‪ ،‬چڕوپڕیــی ژمــارەی‬ ‫دانیشــتووان وای کــردووە هەرێمەکــە ببێتــە بازاڕیکــی بەرفــراوان و‬ ‫گرنــگ بــۆ کااڵکان‪ ،‬بــە تایبــەت چــەک و تەقەمەنیی‪.‬لە هەر دوو شــەڕی‬ ‫جیهانییشــدا‪ ،‬لــە ڕووی دابینکردنــی پێداویســتییەکانی مۆدێرنیتــەی‬ ‫ســەرمایدارییەوە‪ ،‬هیــچ لــە بەهــای ئــەم هەرێمــە کــەم نەبووەتــەوە‪.‬‬ ‫تەنانــەت دەتوانیــن بڵێیــن گرنگییەکــی زۆرتــری پەیــدا کــرد‪.‬‬ ‫ڕۆژئاوا هەرگیز دەستی لە حیساباتی خۆی بۆ دەستبەسەرداگرتنی‬ ‫ئــەم هەرێمــە هەڵنەگرتــووە و ڕیشــەی ئــەم حیســاباتە بــۆ ســەردەمی‬ ‫شــەڕی خاچپەرســتەکان دەگەڕێتــەوە‪.‬ئەورووپــا لــە ڕێــی مۆدێرنیتــەی‬ ‫ســەرمایەدارییەوە خــۆی بەهێــز کــرد‪ ،‬هەمیشــە بــە نوێکردنــەوە و‬ ‫ڕۆژانەکردنــەوەی حیســاباتی ســەردەمی شــەڕی خاچپەرســتان‪،‬‬ ‫هەوڵــی داوە هەژموونــی خــۆی بــە ســەر هەرێمەکــەدا بســەپێنێت‪.‬‬ ‫لــە هەرێمەکــەدا دوو ئیمپراتــۆری میتینگــەری گــەورە بــە نــاوی‬ ‫‪48‬‬ ‫ئێــران و عوســمانیی هەبــوون‪ ،‬کــە لــە هــەوڵ و تەقــەالی مانــەوە و‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ ‫لەسەرپێمانەوەدا بوون‪.‬هێزەکانی ڕۆژئاوا لە سەر بنەمای سیاسەتی‬ ‫‹پەرتکــە و زاڵبــە› نزیکــی ئــەم دوو ئیمپراتۆرییەتــە دەبوونــەوە‪.‬‬ ‫هەروەهــا لــە بــواری ســتراتیژییدا ئــەم دوو ئیمپراتۆرییەتەیــان وەک‬ ‫‪10‬‬  ‫جەمیل بایک‬ ‫بازاڕێــک بــۆ ســاغکردنەوەی هەناردەکانــی خۆیــان و ســەرچاوەی‬ ‫هێــزی کاری هــەرزان و کەرەســتەی خــاو (مــاددەی خــام) بینیــوە‪.‬‬ ‫چونکــە ئەگــەر ئەمانــە نەبــن‪ ،‬هەژموونیــش درووســت نابێــت‪.‬لــە کاتــی‬ ‫پێویستیشــدا هێــزی ســەربازییان بــۆ وەشــاندنی گــورزی مەرگبــار لــە‬ ‫هەرێمەکــە بــەکار هێنــاوە‪.‬‬ ‫هەڵبەتــە نــەک تەنیــا بەریتانیــا‪ ،‬بەڵکــوو هێزەکانی تری وەک ڕووســیا‬ ‫و ئەڵمانیا و فەڕەنســاش بۆ دابەشــکردنی ســەرچاوەکانی ئەم هەرێمە‪،‬‬ ‫شەڕیان کردووە‪.‬ئەم هێزانە چ بە شەڕ و ناکۆکیی و چ بە پەیوەندیی‬ ‫نێوانیــان بێــت‪ ،‬تەنیــا بــە سیاســەتکردن لــە ســەر دەســەاڵتی ناوەندیــی‬ ‫ئــەم دوو ئیمپراتۆرییــە بەســەندەیان نەکــردووە‪ ،‬بەڵکــوو سیاســەتیان‬ ‫لــە ســەر ناوچــە جیاجیاکانــی ژێــر دەســەاڵتی ئــەم ئیمپراتۆریانــەش‬ ‫کــردووە‪.‬بــە گواســتنەوەی زۆر سیســتەماتیکی تەکنەلۆژیــا‪ ،‬هێــزی‬ ‫چــەک‪ ،‬فەرهەنــگ و هونــەر‪ ،‬مــۆد و هتــد‪...‬بــۆ ناوچەکــە‪ ،‬هەوڵیــان داوە‬ ‫هەژموونــی خۆیــان دامەزراوەیــی و ماینــدە بکــەن‪.‬‬ ‫ئارمانجــی ســەرەکیی سیاســەتی پەرتکــە و زاڵبــە لــە بنەڕەتــدا‬ ‫دابەشــکردنی هــەردوو ئیمپراتۆرییەتــی هەرێمەکــە بــووە بــە ســەر‬ ‫دەوڵەت‪-‬نەتــەوەدا‪.‬بەمشــێوەیەش هەرێمەکــەی لــە ڕێــی ئــەم دەوڵەت‪-‬‬ ‫نەتەوانــەوە بــە خۆیــەوە گــرێ دا و دۆخێکــی وەک نیو‪-‬کۆڵۆنیاڵیــی‬ ‫‪48‬‬ ‫بــە ســەر هــەردوو ئیمپراتۆرییەتەکــەدا هێنــا‪.‬بــە گەشــەدان بــە‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ ‫ســەرمایەدارییش هاوســەنگیی ژینگەیــی تێــک دا‪.‬‬ ‫ڕێبــەر ئاپــۆ سیاســەتی مۆدێرنیتــەی ســەرمایداریی ســەبارەت بــە‬ ‫ڕۆژهەاڵتــی ناوییــن بــەم شــێوەیە دەخاتــە ڕوو‪» :‬دەوڵەت‪-‬نەتەوەکانــی‬ ‫‪11‬‬  ‫سیاسەتی میتینگەریی و‬ ‫ژینوسایدی مۆدێرنیتەیی سەرمایەداریی و‬ ‫ئـــەرکـــەکانمـان‬ ‫ڕۆژهەاڵتــی ناوییــن لــە میانــی شۆڕشــەوە درووســت نەکــراون؛ بەڵکــوو‬ ‫لەالیــەن سیســتەمی هەژموونگــەراوە درووســت کــراون‪.‬ئامانجــی‬ ‫ســەرەکیی ئــەو دەوڵەتانــە خــۆی لــەوەدا دەبینێتــەوە کــە بــە نــاوی‬ ‫سیســتەمەوە بــە توندتریــن شــێوە گەلەکانیــان بچەوســێننەوە‪.‬لــەو‬ ‫بــوارەوە ســەرکەوتووش بــوون‪.‬هەمــان پڕۆســە لــە سەرانســەری‬ ‫جیهانــدا بەڕێــوە دەچێــت‪.‬ئــەو ڕژێمــە داگیرکارییانــە لــە ژێــر ئــەو‬ ‫دۆخــە کائیۆســییەدا شــاراوەن کــە لــە خۆرهەاڵتــی ناویینــدا قــووڵ‬ ‫بووەتــەوە و تەنیــا لــە میانــی کارەســاتەوە بــەردەوام دەبێــت‪.‬لــە کاتێکــدا‬ ‫ڕووداوەکانــی چاخــی ســەرمایەی فینانســی نیولیبراڵیــی دوایــی هەمــوو‬ ‫گەالنــی ناوچەکــەی مەحکومــی بێکاریــی کــردووە‪ ،‬ســەرچاوەکان لەنــاو‬ ‫دەبــات و کۆتایــی بــە ژینگــە دێنێــت‪ ،‬ئــەوا چاکتــر درک بــە ڕاســتیی‬ ‫دەکەیــن‪.‬لــە دواشــیکاردا لــە ســەدا دەی ئــەو توێــژەی سیســتەم کــە‬ ‫پــارە بــە پــارە قازانــج دەکات و بااڵدەســتیی خــۆی بــە ســەر ژیانــی‬ ‫کۆمەاڵیەتیــی‪ ،‬ئابووریــی و کولتوورییــدا ســەپاندووە‪ ،‬بــۆ شــاردنەوەی‬ ‫بااڵدەستییەکەشــی بــەردەوام فاشــیزمی میللیگەرایــی و ئایینیــی لــە‬ ‫ڕۆژەڤــدا دەهێڵێتــەوە‪ ،‬ئەمــەش ســەلمێنەری گەشــەکردنی واڵتــان و‬ ‫ســەربەخۆیی نەتــەوەکان نییــە‪.‬کاتێــک گــەالن لــە کارەســاتبارترین‬ ‫ســەردەمی مێژوویــی خۆیانــدا دەژیــن‪ ،‬دواپاشــماوەکانی کولتــووری‬ ‫‪48‬‬ ‫کۆمەڵگــەش لەنــاو چەرخــی دەوڵەت‪-‬نەتــەوەدا دەتوێنرێتــەوە‪.‬گوایــە‬ ‫لــە ســەردەمی مــاف و ئازادییــە کەســییەکانداین‪ ،‬بــەاڵم ماڵئاوایــی لــە‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ ‫دواپاشــماوەی کەرامەتــی تاکەکــەس دەکەیــن‪.‬کاتێــك دەســتەواژەی‬ ‫ژینۆســاید شــیکار دەکەیــن‪ ،‬ئەگــەر بــە گشــتیی تاوتوێــی بکەیــن و‬ ‫بــە ناوەڕۆکــە سیســتەماتیکەکەی بگەیــن‪ ،‬دەتوانیــن ســەرکەوتوو‬ ‫‪12‬‬  ‫جەمیل بایک‬ ‫بیــن‪.‬بــە بایەخــەوە گوتــەی «تاقانــە» ســەبارەت بــە ژینۆســایدی‬ ‫یەهوودییــەکان بــەکار دەهێنرێــت‪.‬بــەاڵم ڕاســتیی پێچەوانەکەیەتــی‪.‬‬ ‫لــە سیســتەمی مۆدێرنیتــەی ســەرمایەدارییدا ژینۆســایدی «تاقانــە»‬ ‫بوونــی نییــە‪.‬لــە هــەر کۆمەڵگــە‪ ،‬گــەل و دەوڵەت‪-‬نەتەوەیــەک کــەم‬ ‫یــان زۆر ژینۆســاید جێــگای باســە‪.‬هەندێکیــان لــە میانــەی پەیــڕەوی‬ ‫جەســتەیی (کۆمەڵکوژیــی جەســتەیی) جێبەجــێ دەکرێــن‪ ،‬زۆربەشــیان‬ ‫بــە شــێوەیەکی کولتووریــی و پەردەپۆشــکراو جێبەجــێ دەکرێــن‪.‬‬ ‫بێبەشــکردن لــە مێــژوو‪ ،‬ئابووریــی‪ ،‬بەڕێوەبەرایەتیــی و زهنییــەت بــە‬ ‫النیکــەم هێنــدەی ژینۆســایدە کولتووریــی و جەســتەییەکان بەکاریگــەر‬ ‫‪1‬‬ ‫و بێبەزەییــن‪.‬‬ ‫پــاش ڕووخانــی ڕیــال سۆســیالیزم‪ ،‬هێزەکانــی مۆدێرنیتــەی‬ ‫ســەرمایەداریی بــە هێرشــکردنە ســەر ئێــراق شــەڕی جیهانــی‬ ‫ســێهەمیان دەســت پــێ کــرد‪.‬ڕووخانــی ڕیــال سۆســیالیزم هــاوکات‬ ‫بــە واتــای کۆتاییهاتنــی جیهانــی دووجەمســەرییش دەهــات‪.‬پــاش‬ ‫ئــەم قۆناغــەش هێزەکانــی مۆدێرنیتــەی ســەرمایەداریی هێرشــێکی‬ ‫بەرفراوانــی دەروونیی‪-‬ئایدیۆلۆژیی‪-‬فەرهەنگییــان کــردە ســەر هەموو‬ ‫ئــەو شــتانەی ئازادیــی و مرۆڤایەتیــی و کۆمەاڵیەتیبوونیــان پێــوە دیــار‬ ‫بوو‪.‬بە ئاهەنگی پرشــنگدار و زرم و کوتێکی زۆرەوە ســەرمایەداریی‬ ‫‪48‬‬ ‫ســەرکەوتنی مســۆگەری خــۆی بــە ســەر سۆســیالیزمدا ڕاگەیانــد بــوو‪.‬‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ ‫ئیــدی کاتــی ئــەوە هاتبــوو تاکــە دەســەاڵتداری دنیــا‪ ،‬واتــە ئەمریــکا‪،‬‬ ‫‪ -1‬عەبدوڵاڵ ئۆجاالن‪ ،‬مانیفستۆی شارستانێتی دیموکراتێک‪ ،‬پەڕتووکی پێنجەم‪.‬وەرگێڕانی لە‬ ‫تورکییەوە‪ :‬لوقمان عەبدوڵاڵ‪ ،‬چاپی سێیەم‪ ،‬ل‪.١٢٢.‬‬ ‫‪13‬‬  ‫سیاسەتی میتینگەریی و‬ ‫ژینوسایدی مۆدێرنیتەیی سەرمایەداریی و‬ ‫ئـــەرکـــەکانمـان‬ ‫لەگــەڵ هاوپەیمانەکانــی سیســتەمی دڵخــوازی خۆیــان دابمەزرێنــن‪.‬‬ ‫ئەگــەر ســەرنج بدەیــن‪ ،‬دەبینیــن پــاش ئــەم قۆناغــە‪ ،‬لــە ژێــر نــاوی‬ ‫سیســتەمی نوێی جیهانیی )‪ (New World Order‬ـــدا پڕۆگرامێکیان‬ ‫بــۆ گــەالن خســتە ڕوو‪.‬بــەم پالنــە‪ ،‬بەپێــی سیاســەتی ئابووریــی‬ ‫نیۆلیبراڵــی مۆدێرنیتــەی ســەرمایەداریی داڕێژرابــوو‪ ،‬هەمــوو ئــەو‬ ‫شــتانەی شــۆڕش و سۆســیالیزمی پێــوە دیــار بــوو‪ ،‬ڕووبــەڕووی‬ ‫هێــرش و پەالمارێکــی ڕژد بــووەوە‪.‬‬ ‫لە بنەڕەتدا هێزەکانی مۆدێرنیتەی سەرمایەداریی‪ ،‬بە پێشەنگایەتیی‬ ‫ئیمپریالیســتە ئینگلیزەکان‪ ،‬هێرشــیان کردە ســەر پێکهاتەی فەرهەنگیی‬ ‫ڕۆژهەاڵتــی ناوییــن‪.‬چونکــە هەرێمــی ڕۆژهەاڵتــی ناوییــن النکــەی‬ ‫شۆڕشــی کشــتوکاڵییە و خاوەنــی فەرهەنگێکــی کۆمەاڵیەتیــی مــەزن و‬ ‫ڕیشــەدارە‪.‬ئینگلیزییــەکان لــە هەمــوو کەســێک باشــتر دەرکییــان بــەو‬ ‫ڕاســتییە کردبــوو کــە تــا ئەوکاتــەی ئــەم هەرێمــە لــە بــواری فەرهەنــگ‬ ‫و شــێوازی بیــر و هــزردا داگیــر نەکرێــت‪ ،‬ناتوانــن لێــرەدا بەردەوامیــی‬ ‫بــە هەژموونــی خۆیــان بــدەن‪.‬هەربۆیــە پێــش گشــت شــتێك هێرشــیان‬ ‫کــردە ســەر فەرهەنگــی ڕۆژهەاڵتــی ناوییــن‪.‬‬ ‫هێــزە میتینگــەرەکان چ بــە ڕێــی ئاشــتییانە و بازرگانیــی و ڕێگــەی‬ ‫هاوشــێوە و چ لــە ڕێــی ســەربازیی و زۆرەوە بچنــە نێــو ئــەو واڵتــەوە‪،‬‬ ‫‪48‬‬ ‫ئەگــەر گەلــی ئــەو واڵتــە لە زمان و کەلتووری خۆی دوور نەکەوێتەوە‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ ‫و لــە بــواری زمــان‪ ،‬کەلتــوور‪ ،‬ئابووریــی‪ ،‬تەکنۆلۆژیــا و سیاســەت‬ ‫و ســەربازییەوە بەرانبــەر بااڵدەســتیی ئــەو هێــزە هەژموونگەرایــە‬ ‫خــۆی بــە کــەم نەزانێــت‪ ،‬ئارەزوویــان نــەکات و الســاییان نەکاتــەوە‪،‬‬ ‫‪14‬‬  ‫جەمیل بایک‬ ‫ئــەوا ئــەو هێــزە هەژموونگــەرە ناتوانێــت بــە شــێوەیەکی هەمیشــەیی‬ ‫لــەو واڵتــەدا بمێنێتــەوە‪.‬تاکــە ڕێــی مانــەوە ئەوەیــە دۆخــی دەروونیــی‬ ‫ئارەزوومەندانــە بــۆ الســاییکردنەوەی ئــەو هێــزە میتینگــەرە لــە نێــو‬ ‫گەلــدا درووســت ببێــت‪.‬‬ ‫هەڵکەوتەی جۆگرافیی کوردســتان بە چەشــنێکە ســەرومڕ لە چەقی‬ ‫هەرێمــی ڕۆژهەاڵتــی ناویینــدا جێــی گرتــووە‪.‬هەربۆیــە ئینگلیــزەکان‪،‬‬ ‫فەڕەنســییەکان‪ ،‬ئەڵمانــەکان و ڕووســەکان زۆر بــە ســەرنجەوە نزیکــی‬ ‫کــورد بوونەتــەوە‪.‬ئەگــەر هێشــتاش بــۆ فێربوونــی مێــژووی خۆمــان‬ ‫هــەوڵ دەدەیــن کەڵــک لــەو بیرەوەریــی‪ ،‬برووســکە و نامانــە وەر بگرین‬ ‫وا کاربەدەســتانی ئــەم هێزانــە لــە کاتــی خۆیــدا نووســیویانە یــان کەڵــک‬ ‫لــەو بەڵگانــە وەربگریــن وا لــە ئەرشــیڤەکانی ئــەم هێزانــەدا ســەبارەت‬ ‫بــە کــورد و کوردســتان هــەن‪ ،‬ئەمــە نیشــانەی ئەوەیــە ئــەم هێزانــە تــا‬ ‫چ ئاســتێک لەگــەڵ کــورد و کوردســتاندا پەیوەندییــان هەبــووە‪.‬وەکــو‬ ‫نموونەیــەک دەتوانیــن ئامــاژە بــەو نامانــە بکەیــن وا ‹هەڵمــوث کارڵ‬ ‫بەرنهارد›ـــی ئەفســەری ئەڵمانیــی بــۆ هاوژینەکــەی نووســیونی‪.‬ئــەم‬ ‫کەســە لە ســاڵەکانی ‪ ١٩٨٠‬لە ســوپای عوســمانییدا کاری ڕاوێژکاریی‬ ‫و فێرکاریی دەکرد و ڕۆڵی لە ســەرکوتی ســەرهەڵدانی کورد لەالیەن‬ ‫ئیمپڕاتۆرییەتــی میتینگــەری عوســمانییەکانییەوە گێــڕاوە‪.‬‬ ‫‪48‬‬ ‫زۆربــەی هێــزە جیهانییــەکان پەیوەندییــان لەگــەڵ بــەگ‪ ،‬ســەرخێڵ‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ ‫و شــێخە هەڵکەوتووەکانــی ئــەو ســەردەمە دانــاوە‪.‬ئارمانجــی ئــەم‬ ‫پەیوەندییانــە ئــەوە بــووە لــە سیاســەتی خۆیــان دژی هــەردوو‬ ‫ئیمپراتۆرییەتــی ئێــران و عوســمانیی‪ ،‬هێــزی کــوردی وەک هێزێکــی‬ ‫‪15‬‬  ‫سیاسەتی میتینگەریی و‬ ‫ژینوسایدی مۆدێرنیتەیی سەرمایەداریی و‬ ‫ئـــەرکـــەکانمـان‬ ‫یــەدەگ و جێگــرەوە ئامــادە بکــەن یــان بــە پێدانــی بەڵێنــی جۆراوجــۆر‬ ‫جووڵەیــان پــێ بکــەن‪.‬بــەم ڕەنگــەش توانیویانــە ببنــە خاوەنــی گوتــە و‬ ‫بڕیــار لەمــەڕ ئــەو ئیپمراتۆرییەتانــە و لغاویــان بکــەن‪.‬‬ ‫ئــەوەی تــا ئێســتا ئاماژەمــان پــێ کــرد‪ ،‬دەروازەیــەک بــوو بــۆ ئەوەی‬ ‫بتوانیــن شــیکردنەوەیەکی زیاتــر ســەبارەت بــەو سیاســەتانەی وا‬ ‫دەوڵەتــە میتینگەرکانــی ســەر بــە هێــزە ئیمپریالیســتییەکان لــە ســەر‬ ‫کوردســتان پەیڕەویــان کــردووە‪ ،‬بکەیــن‪.‬‬ ‫سیاســەتی ئینگلیــز ســەبارەت بــە کوردســتان ســاڵی ‪ ١٩٢٠‬لــە‬ ‫کۆنگــرەی قاهیــرە داڕێــژرا‪.‬ئــەو بڕیارانــەی لــەم کۆنگرەیــەدا ســەبارەت‬ ‫بــە کــورد و کوردســتان وەرگیــران‪ ،‬سیاســەتی ســەدەی ڕابردوویــان‬ ‫داڕشــت‪ ،‬ئەمــڕۆش ســەرەڕای هەندێــک جیاوازیــی ســنووردار‪ ،‬هەمــان‬ ‫سیاسەت لە سەر کورد و کوردستان پەیڕەو دەکرێن‪.‬وەک دەزانرێت‬ ‫پــاش شــەڕی جیهانیــی یەکــەم‪ ،‬هەندێــک کۆبوونــەوە ئەنجــام دران و‬ ‫کۆنگــرەی قاهیــرەش دواییــن دەوری ئــەم کۆبوونەوانەیــە وا تیایــدا‬ ‫چارەنووســی ســەد ســاڵە هێڵکێــش کــرا‪.‬گەوهــەری کۆنگرەکــە ئەمــە‬ ‫بــوو‪ :‬لــە هەرێمەکــە قەوارەیــەک بــە نــاوی کوردســتان دانامەزرێنرێــت‪،‬‬ ‫بــەاڵم بــۆ ئــەوەی دەوڵەتــە دەســەاڵتدارەکانی ســەر کوردســتان‬ ‫لــە ڕێ دەرنەچــن و بەگوێــرەی سیاســەتی هێــزە ئیمپریالیســتەکان‬ ‫‪48‬‬ ‫هەڵســوکەوت بکــەن‪ ،‬کــورد وەک کارتێکــی فشــار دژی ئەمانــە بــەکار‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ ‫دەهێنرێــت‪.‬پــاش گفتوگــۆی چڕوپــڕ لەمــەڕ ئــەم بابەتانــە‪ ،‬کۆنگــرەی‬ ‫لــۆزان دەبەســترێت و لــەم کۆنگرەیــەدا کوردســتان‪ ،‬کــە بەگوێــرەی‬ ‫پەیماننامــەی قەســری شــیرین لــە ســاڵی ‪ ١٩٣٩‬دابەشــی دوو پارچــە‬ ‫‪16‬‬  ‫جەمیل بایک‬ ‫بووبــوو‪ ،‬کــرا بــە چــوار پارچــە و هەریــەک لــە ئێــراق و ســووریاش‬ ‫دەســەاڵتی میتینگەریــی خۆیــان لــە ســەر دوو بەشــی کوردســتان‬ ‫دامەزرانــد‪.‬دەوڵەتــی ئێراقــی ژێــر کۆنترۆڵــی ئیمپریالیزمــی ئینگلیــز‬ ‫باشــووری کوردســتانی داگیــر کــرد و ســووریای ژێــر کۆنترۆڵــی‬ ‫ئیمپریالیزمــی فەڕەنســییش ڕۆژئــاوای کوردســتان‪.‬‬ ‫پەیمانــی لــۆزان لــە دەیــان مــادە پێــک دەهــات‪ ،‬ســەرەڕای ئــەوەی‬ ‫کوردســتانی دابــەش کردبــوو و کــوردی خســتبووە ژێــر چەقــۆی‬ ‫ژینۆساید‪ ،‬بە وشەیەک و گوتەیەکیش بێت ناوی کورد و کوردستانی‬ ‫نەهێنــا‪.‬ئەمــە بابەتێکــە و پێویســتە بــە گرنگییــەوە ڕاوەســتەی لەســەر‬ ‫بکرێــت‪ ،‬جــا وردەکاریــی نکۆڵیــی لــە کــورد و کوردســتان بخرێنــە ڕوو‪.‬‬ ‫‪.1‬سیاســەتەکانی دەوڵەتــی میتینگــەر و کۆمەڵکوژیــی تــورک‬ ‫لــە ســەر کوردســتان و دۆخــی هەنووکەیــی‪:‬‬ ‫وەک دەزانرێت‪ ،‬دەوڵەتی تورکیا لە ‪٢٩‬ـــی ئۆکتۆبەری ســاڵی‪،١٩٢٣‬‬ ‫لــە ســەر بنەمــای نکۆڵیــی لــە کــورد و کوردســتان‪ ،‬لەالیــەن کەســێکی‬ ‫تەڤکــوژ و قڕکــەری کــورد بــە نــاوی مســتەفا کەمــال دامەزرێنــرا‪.‬لــە‬ ‫قۆناغــی شــەڕی ڕزگارییــدا‪ ،‬لــە تورکیــا یاســایەکیان دەرکــرد‪ ،‬کــە دانــی‬ ‫‪48‬‬ ‫بــە مافــە نەتەوەییــە بنەڕەتییەکانــی کــوردا دەنــا و گەرەنتــی ئــەوەی‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ ‫دەدا کوردســتان ببێتــە خاوەنــی پێگەیەکــی خۆســەر‪.‬بــەاڵم ســەرەڕای‬ ‫ئەمــە‪ ،‬پــاش شــەڕی ڕزگاریــی ئــەو دەوڵەتــە تەڤکــوژ و قڕکــەرەی‬ ‫دامەزرێنــرا‪ ،‬ســەرپاک نکۆڵیــی لــە هەبوونــی کــورد کــرد‪.‬ئەمــەش بــووە‬ ‫‪17‬‬  ‫سیاسەتی میتینگەریی و‬ ‫ژینوسایدی مۆدێرنیتەیی سەرمایەداریی و‬ ‫ئـــەرکـــەکانمـان‬ ‫هــۆی کاردانــەوەی گەلــی کــورد بــە گشــتیی و ڕۆشــنبیر و کەســانی‬ ‫ســەربازیی و ڕێبــەری تەریقەتــەکان بــە تایبەتیــی‪.‬دەوڵەتــی مژۆکداری‬ ‫تــورک هــەر بەمەشــەوە نەوەســتا‪ ،‬کۆتایــی بــە یاســای خۆســەریی هێنــا‬ ‫کــە لــە ســاڵی ‪ ١٩٢٠‬پەســند کرابــوو‪ ،‬لــە جیاتــی ئــەوە ســاڵی ‪١٩٢٤‬‬ ‫دەســتوورێکی بنەڕەتیــی دەرکــرد و هەمــوو ئــەو کەســانەی لەنێــو‬ ‫ســنوورەکانی دەوڵەتــی تورکیــادا دەژیــان‪ ،‬وەک تــورک پێناســە دەکرد‪،‬‬ ‫بــەم شــێوەیەش نکۆڵیــی لــە هەبوونــی کــورد بنەمایەکــی دەســتووریی‬ ‫و یاســایی لەبــەر هەڵــدوورا‪.‬ســەرهەڵدانی شــێخ ســەعیدی پیــران کــرا‬ ‫بــە پاســاوی دەرچوواندنــی یاســای ‹تەقریــری ســکون› و دامەزراندنــی‬ ‫‹دادگای ئیســتیقالل›‪ ،‬ســەرەنجام پشتبەســت بەم یاســایە شــێخ سەعید‬ ‫و چلوشــەش کــەس لــە هاوڕێکانــی لەســێدارە دران‪.‬ئــەو شــوێنانەی‬ ‫ســەرهەڵدانی شــێخ ســەعید گەشــەی لــێ ســەندبوون‪ ،‬کەوتنــە بــەر‬ ‫شــااڵوێکی بەربــاوی کۆمەڵکوژیــی و ژینوســاید‪.‬‬ ‫هەروەهــا بــۆ بەردەوامیــدان بــەم ڕەوشــە‪ ،‬بــە دەرکردنــی یاســای‬ ‫‹پالنــی هەمووارکردنــەوەی ڕۆژهــەاڵت ‪ › Şark İslahat Planı‬زمان‬ ‫و کەلتــوور و هونــەری کــورد تێکــڕا نکۆڵــی لــێ دەکرێــت‪ ،‬هەمــوو مافــە‬ ‫سیاســیی و نەتەوەییەکانیــان لــێ دەســێندرێتەوە و لەپێنــاو لەناوبردنــی‬ ‫هەمــوو ئەمانــە‪ ،‬پڕۆگرامێکــی تایبــەت دادەڕێژرێــت‪. Şark İslahat‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪ Planı‬ئــەم پالنــە تاکــە دەرچەیــەک بــۆ هەناســەدان و گوزارشــت‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ ‫لەخۆکردنــی کــورد ناهێڵێتــەوە‪.‬هاوشــان لەگــەڵ ئەمــەش‪ ،‬بڕیــار دەدەن‬ ‫ســەرتاپێی دیمۆگرافیــای کوردســتان بگــۆڕن‪.‬لــە ڕێــی پارێــزگاری‬ ‫تایبــەت و یاســای تایبەتــەوە میکانیزمێکــی دەوڵەتیــی بنیــاد دەنرێــت‬ ‫‪18‬‬  ‫جەمیل بایک‬ ‫کــە تــا دواڕادە میتینگــەر و کۆمەڵکــوژە‪.‬لــە بــواری ئابوورییشــەوە لــە‬ ‫الیەکــەوە بارێکــی ماڵیاتیــی گــەورە بــە ســەر کــورددا دەســەپێنن و لــە‬ ‫الیەکــی تریشــەوە بــۆ ئــەوەی مرۆڤــی کــورد تەنیــا وەک هێــزی کاری‬ ‫هــەرزان بمێنێتــەوە و نەتوانێــت ببێتــە خاوەنــی هیــچ دارایــی و بازاڕێــک‪،‬‬ ‫هەمــوو جــۆرە تەگبیرێکــی ئیداریــی و بازرگانیی وەردەگــرن‪.‬بە کورتیی‬ ‫دەتوانیــن بێژیــن سیاســەتێکیان پەیــڕەو کــرد و پێــک هێنــا کــە تــەواو لــە‬ ‫ســەر بنەمــای تەوکوژیــی و کۆمەڵکوژیــی کەلتووریــی کــورد بــوو‪.‬‬ ‫پــاش ئــەوەی تێکۆشــان و بەرخودانــی کــورد بــە پێشــەنگایەتیی‬ ‫ئیحســان نــوری پاشــا و خۆیبــوون لــە نێــوان ســااڵنی ‪١٩٣٠-١٩٢٧‬‬ ‫و ســەرهەڵدانی دێرســیم لــە نێــوان ســااڵنی ‪ ١٩٣٨-١٩٣٧‬تووشــی‬ ‫شکســت بــوون و گەلــی کــورد ڕووبــەڕووی چەندیــن کۆمەڵکوژیــی‬ ‫خوێنــاوڵ بــووەوە‪ ،‬ئەمجــارە دەوڵەتــی تەوکــوژی تــورک دەســتی بــە‬ ‫کۆمەڵکــوژی ســپی کــرد و سیاســەتی تەوکوژیــی کەلتووریــی خســتە‬ ‫واری جێبەجێکردنــەوە‪.‬لــە ئەنجامــی ئــەم قۆناغەشــدا‪ ،‬هەوڵیــان دا لــە‬ ‫ڕێــی کۆچــی زۆرەملێیــەوە کوردســتان لــە دانیشــتووانی چــۆڵ بکــەن‪.‬‬ ‫دەوڵەتــی میتینگــەر و تەوکــوژی تــورک‪ ،‬هەمــوو چەشــنە خەبــات‬ ‫و چاالکییەکــی هونەریــی و فەرهەنگیــی پەیوەندیــدار بــە کــورد و‬ ‫کوردســتانی ڕێبەنــد کــرد و یاســاییەکی دەرکــرد هەرکــەس بــە زمانــی‬ ‫‪48‬‬ ‫کوردیــی قســە بــکات‪ ،‬بــە تــاوان لەقەڵــەم بدرێــت و پێویســتە ســزا‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ ‫بدرێــت‪.‬بــە سیاســەتێکی تــا دواڕادە تەوکــوژ و میتینگــەر‪ ،‬هەمــوو مافــە‬ ‫نەتەوەیــی و کۆمەاڵتییەکانــی گەلــی کــورد‪ ،‬وەک پــەروەردە بــە زمانــی‬ ‫دایــک‪ ،‬خۆرێکخســتن‪ ،‬سیاســەت‪ ،‬خۆبەڕێوەبەرایەتیــی‪ ،‬خۆپاراســتن‬ ‫‪19‬‬  ‫سیاسەتی میتینگەریی و‬ ‫ژینوسایدی مۆدێرنیتەیی سەرمایەداریی و‬ ‫ئـــەرکـــەکانمـان‬ ‫و خاوەنداریــی لــە دەوڵەمەندییەکانــی‪ ،‬پێشــێل کــرد‪.‬ئــەو سیاســەتە‬ ‫ئابوورییــەی بــە ســەر کوردســتاندا ســەپێنرا‪ ،‬نەختوپوخــت سیاســەتی‬ ‫ڕاوڕووت و تــااڵن بــوو‪ ،‬ســەرمایەداریی دەوڵــەت هیــچ کاتێــک ڕێــی‬ ‫نــەدا دەرفەتێــک بــۆ هاتنەئــارای بــۆرژوازی کــورد بڕەخســێت‪.‬لــە‬ ‫جیاتــی ئەمــە‪ ،‬بــورژوازی تــورک هەوڵــی دا لــە کوردســتاندا توێژێکــی‬ ‫کۆمپــرادۆری پێکهاتــوو لــە بەکرێگیــراو و خیانەتکارەکانــی گرێــدراوی‬ ‫خــۆی درووســت بــکات‪.‬ئەمانــەش لــە ژێــر چاودێریــی بــۆرژوازی‬ ‫تورکدا بە بازرگانیی ڕۆژانە و کاری بریکاریی و دەاڵڵییەوە ســەرقاڵ‬ ‫بــوون و ئــەم ئاســتەیان تێپــەڕ نەکــرد‪.‬‬ ‫لــە ئەنجامــی سیاســەتێکی ئابووریــی ئــاوادا‪ ،‬گەلی کــورد مەحکوومی‬ ‫بێکاریــی و برســێتیی بــووەوە و ناچــار مــا وەک هێــزی کاری هــەرزان‬ ‫کــۆچ بــۆ گەورەشــارەکانی تورکیــا بــکات‪.‬ئەوانەشــی دەرفەتیــان بــۆ‬ ‫ڕەخســا‪ ،‬ملــی ڕێیــان بــۆ ئەورووپــا گرتــە بــەر‪.‬کــوردەکان ئیــدی بــۆ‬ ‫ئــەوەی لــە شــارە تورکییەکانــدا تەنیــا بتــوان ســکی خۆیــان تێــر بکــەن‪،‬‬ ‫شــانیان دەدایــە بــەر زەحمەتتریــن و قورســترین و پاشــکەوتووترین‬ ‫کار و لەگــەڵ ئەمــەش هەمــوو ســووکایەتیی و بێڕێزییەکیــان پــێ دەکرا‪.‬‬ ‫ئیــدی وای لــێ هاتبــوو کوردیــان وەک مــرۆڤ نەدەدیــت و بــە گوتــەی‬ ‫وەک ‹ کــوردی دڕنــدە›‪‹ ،‬کــوردی کلکدار›‪‹ ،‬کــوردی کــەر›‪‹ ،‬کــەری‬ ‫‪48‬‬ ‫خــودا›‪‹ ،‬کــورد هــەر بــۆ دۆخــواردن باشــە› ســووکایەتییان بــە کــورد‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ ‫دەکــرد‪.‬ئــەم دۆخــەش خــۆی لــە خۆیــدا‪ ،‬لــە بــواری زمــان و کەلتــووردا‪،‬‬ ‫زەمینــەی بــۆ توانــەوە و لــە بــواری نەتەوەییشــدا زەمینــەی بــۆ‬ ‫لەناوچوونــی دەڕەخســاند‪.‬لــە ئەنجامــدا‪ ،‬هەندێــک چیــن و توێــژ لــە پێناو‬ ‫‪20‬‬  ‫جەمیل بایک‬ ‫ناســنامەی نەتەوەیــی خۆیانــدا خۆڕاگرییــان نوانــد‪ ،‬هەندێــک خۆیانیــان‬ ‫شــاردەوە‪ ،‬هەندێکیــش توانــەوە و ون بــوون‪.‬کوردێکــی زۆر ون بــوو‪.‬‬ ‫لێــرەدا پێویســتە ئامــاژە بــەوە بکــەم پێویســتە لێکۆڵینەوەیەکــی فــراوان‬ ‫ســەبارەت بــەو کوردانــەی ون بــوون و بــوون بــە تــورک‪ ،‬بکرێــت‪.‬‬ ‫هــەر دە ســاڵ جارێــک کودەتایەکــی ســەربازیی لە تورکیــا ڕووی دەدا‪.‬‬ ‫ئــەم کودەتایانــە و لێکەوتەکانــی وەک گوشــار و قەدەغــە و ئەشــکەنجە و‬ ‫هتــد‪...‬سیاســەتی نکۆڵیــی ســەر کوردســتانیان قووڵتــر و قووڵتــر کردەوە‪.‬‬ ‫چ بــە نەرمونیانیــی بێــت و چ توندوتیژیــی‪ ،‬هەمــوو جۆرە سیاســەتێک‬ ‫پەیــڕەو دەکــرا بــۆ ئــەوەی گوشــار بخرێتــە ســەر کــورد تــا دەســت لــە‬ ‫کوردبوونــی خــۆی هەڵگرێــت و بێگانــەی ئــاو و خاکــی نیشــتمانی خــۆی‬ ‫بێــت‪.‬لــە الیەکــی دیکەشــەوە‪‹ ،‬تورکبــوون› وەک ڕێــی ڕزگاریــی لــەم‬ ‫دۆخــە پێشــانی کــورد دەدرا‪.‬هــەوڵ درا جــۆرە تــاک و کۆمەڵگایەکــی‬ ‫کوردیــی درووســت بکرێــت کــە ئاشــق و ســەودای دوژمنــی خــۆی بێــت‪،‬‬ ‫ئارەزووەمەنــد و الســاییکەرەوەی شــێوازی ژیانــی دوژمنــی خــۆی بێت‬ ‫و لــە کوردبوونــی خــۆی و نیشــتمانی خــۆی ڕا بــکات‪.‬ڕێبــەر ئاپــۆ‬ ‫پێناســەیەکی بــەم شــێوەیە بــۆ بەرکەوتووانــی ئــەم سیاســەتە دەکات‪:‬‬ ‫»ئــەو جــۆرە کــوردەی لە ئەنجامی ئەم سیاســەتەدا بەرهەم هێنراوە‪ ،‬لە‬ ‫خــۆی دەترســێت و ڕا دەکات‪ ،‬نکۆڵیــی لــە خــۆی دەکات‪ ،‬لــەو بڕوایەدایە‬ ‫‪48‬‬ ‫چەنــدە نکۆڵیــی لــە خــۆی بــکات‪ ،‬وەک مرۆڤێکــی مۆدێــرن دەبێتــە‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ ‫خاوەنــی ناســنامە؛ گێــل‪ ،‬ســاختەکار‪ ،‬نــەزان‪ ،‬خۆبەزانــازان‪ ،‬خۆبەزلــزان‪،‬‬ ‫بێئــاگا لــە مــاف و یاســا‪ ،‬ناسیاســیی‪ ،‬نائاســایی و لەناوچــووە‪».‬‬ ‫ڕەنگڕێژبوونــی وێنەیەکــی ناپاکــی لــەم چەشــنە لــە کەســێتیی کــورددا‬ ‫‪21‬‬  ‫سیاسەتی میتینگەریی و‬ ‫ژینوسایدی مۆدێرنیتەیی سەرمایەداریی و‬ ‫ئـــەرکـــەکانمـان‬ ‫تــا ڕادەیەکــی فــرە دەرەنجامــی ناپاکیــی چینــی سەردەســتی کۆمەڵگایــە‪،‬‬ ‫ئەوانــەی ماوەیــەک باســی کــورد و کوردســتانیان دەکــرد‪ ،‬تەنانــەت‬ ‫سەرهەڵدانیشــیان بــۆ کــرد و شکســتیان خــوارد‪ ،‬بــەاڵم لــە جیاتــی ئــەوەی‬ ‫بەرژەوەندیــی ئاغــا و شــێخ و ســەرخێڵ و هتــد‪...‬لــە بەردەوامیــدان بــە‬ ‫تێکۆشــانی ئازادییــدا ببینــن‪ ،‬لــە پەســندکردنی دەوڵەتــی مژۆکــداری تورکدا‬ ‫دەیانبینیــەوە‪.‬نــەک لــە خەباتــی ئازادییــدا‪ ،‬ڕۆڵێکــی گەورەیــان هەبــوو‪.‬هەر‬ ‫یەکێکیــان وەک کرمــی دار‪ ،‬داری کورد‪-‬کوردســتانیان لــە نــاوەوە داکڕاند‪.‬‬ ‫دەوڵەتــی میتینگــەری تــورک بــۆ ئــەوەی دیمۆگرافیــای کوردســتان‬ ‫بگۆڕێــت‪ ،‬بــە پالنێــک ژمارەیەکــی زۆر کۆچبــەری لــە قەفقــاز بگــرە تــا‬ ‫ئاســیای ناوییــن‪ ،‬لــە دەریــای ڕەشــەوە بگــرە تــا واڵتانــی باڵــکان‪ ،‬هێنــا‬ ‫و لــە باکــووری کوردســتان نیشــتەجێی کــردن‪.‬‬ ‫ئــەو تێکۆشــانەی بــە پێشــەنگایەتیی ڕێبــەر ئاپــۆ لــە کوردســتان‬ ‫گەشــەی ســەند‪ ،‬سیاســەتی میتینگەریی و تەوکوژیی ســەر کوردستانی‬ ‫تــا ســنوورێکی باڵکێــش خســتە ڕوو و بــوو بــە هــۆی ئــەوەی زانابــوون‬ ‫و هۆشــیاریی نەتەوەیــی و کۆمەاڵیەتیــی لــە نێــو گەلــی کــورددا گەشــە‬ ‫بســەنێت و تێکۆشــان بــە پێودانگــی ئازادیــی ژن پــەرە بســتێنێت‪.‬بــە‬ ‫کورتیــی و بــە پوختیــی‪ ،‬ئــەو سیاســەتی نکۆڵییــەی دەوڵەتــی تەوکــوژ‬ ‫و میتینگــەری تــورک لــە ڕێــی ســتەم و توندوتیژییــەوە پەیــڕەو دەکــرا‪،‬‬ ‫‪48‬‬ ‫هێنراوەتــە ســەر چــۆک و ناچــاری پاشەکشــە کــراوە‪.‬ســەرەڕای ئەوەی‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ ‫ڕێبــەر ئاپــۆ بــە پیالنگێڕییەکی نێودەوڵەتیــی ئامادەکراو لەالیەن ئەمریکا‬ ‫و بەریتانیــا و ئیســرائیلەوە بــە دیــل گیــرا و خرایــە زیندانــی ئیمڕاڵیــی‪،‬‬ ‫تێکۆشــان هــەر بــەردەوام بــووە‪.‬ئــەم دۆخــە بووەتــە هــۆی بەزیــن و‬ ‫‪22‬‬  ‫جەمیل بایک‬ ‫مایەپووچیــی سیاســەتەکانی دەوڵەتــی تەوکــوژ و داگیرکــەری تــورک‪.‬‬ ‫هەربۆیــە‪ ،‬لەبــری سیاســەتەکانی پێشــوو‪ ،‬دەســتیان کــرد بــە‬ ‫پیادەکردنــی سیاســەتێکی ئاوێتــەی تورکیی‪-‬ئیســامیی لــە ســەر‬ ‫ڕاســەری کــورد و کوردســتان‪.‬لــە ســەر ئــەم بنەمایــە کاتێــک دەوڵەتــی‬ ‫تــورک بینــی تێکۆشــانی ئازادیخوازیــی لــە گەشــەدایە‪ ،‬ئــەو پــارت و‬ ‫تەریقەتــە ئیســامییانەی وا پێشــتر لەالیــەن دیکتاتــۆری فاشیســت و‬ ‫کەمالیســتەوە قەدەغــە کرابــوون‪ ،‬قەدەغەیــان لــە ســەر هەڵگیرا‪ ،‬ســا ئەم‬ ‫پــارت و تەریقەتانــە بــە پشــتیوانیی و هاوکاریــی دەوڵەتــی فاشیســت‬ ‫دەســتیان بــە ڕێکخســتنێکی فــراوان کــرد‪.‬کەســانی وەک نەجمەدیــن‬ ‫ئەربــەکان و تورگــوت ئــۆزاڵ پێشــەنگایەتیی ئــەم سیاســەتەیان دەکــرد‪،‬‬ ‫بــەاڵم کاتێــک ئەمانــەش بەهــۆی تێکۆشــانی ئازادیخوازییــەوە تووشــی‬ ‫شکســت و پاشەکشــە بــوون‪ ،‬تەییــب ئەردۆغــان لــە ‪ ٢٠٠٣‬هاتــە ســەر‬ ‫دەســەاڵت و سیاســەتێکی پەیــڕەو کــرد‪ ،‬کــە لــە گەوهــەردا تەوکــوژ و‬ ‫فاشیســتییانە بــوو‪ ،‬بــەاڵم ڕواڵەتێکــی ئیســامیی پــێ دەدا‪.‬لــە مــاوەی‬ ‫ئــەم بیســتویەک ســاڵەی ڕابــردوودا‪ ،‬ئەردۆغــان تێگەیشــتن و کەشــێکی‬ ‫وەهــای درووســت دەکــرد گوایــە کێشــەی کــورد چارەســەر دەکات‪،‬‬ ‫بــەاڵم لــە گەوهــەردا سیاســەتێکی تەوکوژیــی هەمەالیەنــەی جەســتەیی‬ ‫و کەلتووریــی جێبەجــێ دەکــرد کــە لــە سەدســاڵی ڕابــردوودا وێنــەی‬ ‫‪48‬‬ ‫نەبــووە و ئارمانجەکــەی لەناوبردنــی گەلــی کــورد بــوو‪.‬‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ ‫‪ AKP‬لــە جیاتــی ئــەوەی کێشــەی کــورد لــە ســەر بنەمــای ئازادیــی‬ ‫و یەکســانیی چارەســەر بــکات‪ ،‬سیاســەتی پاکتــاو و هەڵوەشــاندنەوەی‬ ‫بزووتنــەوەی ئازادیخــوازی کوردســتانی پەیــڕەو کــرد‪.‬ئەمــە گەوهــەری‬ ‫‪23‬‬  ‫سیاسەتی میتینگەریی و‬ ‫ژینوسایدی مۆدێرنیتەیی سەرمایەداریی و‬ ‫ئـــەرکـــەکانمـان‬ ‫سیاســەتی ‪ AKP‬بــوو‪.‬سیاســەتێک‪ ،‬کــە لــە الیەکــەوە لــە ژێــر نــاوی‬ ‫چارەســەردا لەگــەڵ ڕێبــەر ئاپــۆ و نوێنەرانــی پەکەکــە چاوپێکەوتنی دەکرد‬ ‫و لــە الیەکــی تریشــەوە خەریکــی داڕشــتنی ‹پیالنــی چۆکپێــدادان› بــوو‪.‬‬ ‫حکومەتــی فاشیســتی ‪ AKP-MHP‬بــە شــێوەیەکی ڕەســمیی لــە‬ ‫باشــووردا بنەماڵــەی بارزانیی‪-‬پەدەکــە و لــە باکووریــش حیزبالکۆنتــرا‬ ‫(واتــە‪HUDA-PAR) ،‬ـــی بەشــداریی ئــەو پالنــی چۆکپێدادانەیــان‬ ‫دژی بزووتنــەوەی ئازادیخــوازی کوردســتان ئامــادەی‬ ‫کــرد وا‬ ‫کردبــوو‪.‬بنەماڵــەی بارزانیی‪-‬پەدەکــە لــە ســاڵی ‪ ٢٠١٧‬بــەدوا‪ ،‬بــە‬ ‫شــێوەیەکی چاالکتــر‪ ،‬بەپالنتــر و ڕێکخراوتــر‪ ،‬بەشــداریی پالنــی‬ ‫چۆکپێــدادان بــووە‪.‬لــە هەرێمەکانــی پاراســتنی میدیــا و بــە تایبــەت‬ ‫بادینــان‪ ،‬پەدەکــە ڕاســتەوخۆ بەشــداریی شــەڕ و ئۆپەراســیۆنی دژ‬ ‫بــە گەریــا نەبــووە‪ ،‬بــەاڵم چاالکانــە هەمــوو جــۆرە هاوکارییــەک‬ ‫پێشکەشــی ســوپای داگیرکــەر و تەوکــوژ و میتنیگــەری تــورک دەکات‪،‬‬ ‫لــە پێدانــی زانیارییــەوە بگــرە تــا دابینکردنــی لۆجیســتیک‪ ،‬لــە پاراســتنی‬ ‫ســەربازانی تورکیــاوە تــا درووســتکردنی ڕێــگا بــەرەو بارەگاکانــی‬ ‫گەریــا‪.‬بــە تایبــەت لــە ســاڵی ‪ ٢٠٢٤‬بــەدوا‪ ،‬ڕێــی بــۆ ســوپای فاشیســت‬ ‫و داگیرکــەری تــورک کــردەوە تــا بتوانێــت لــە تــەواوی بادینــان بــە‬ ‫زرێپــۆش و تانــک و تۆپــەوە هاتوچــۆ بــکات‪ ،‬جووڵــە بــە هێزەکانــی‬ ‫‪48‬‬ ‫بــکات و لــە خاڵــە ســتراتیژییەکاندا جێگیــر ببێــت‪.‬لــە نێــوان ‪ ٤٠٠‬بۆ ‪٥٠٠‬‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ ‫گونــد چــۆڵ کــراون و لــە هەمــووی ئــەم هەرێمانــەدا ســوپای فاشیســت‬ ‫و داگیرکــەری تــورک جێگیــر کــراون‪.‬‬ ‫لــە ئەنجامــی پەیمانــی لۆزانــدا‪ ،‬دەوڵەتــی میتینگــەر و تەوکــوژی‬ ‫‪24‬‬  ‫جەمیل بایک‬ ‫تــورک ناچــار مــا موســڵ و کەرکــووک بــۆ ئیمپریالیزمــی ئینگلیــز جــێ‬ ‫بهێڵێــت‪.‬بــەاڵم دەســەاڵتدارە فاشیســتەکانی تورکیــا‪ ،‬لــە ســەرووی‬ ‫هەمووشــیانەوە‪ ،‬مســتەفا کەمــال‪ ،‬بــۆ وەرگرتنــەوەی موســڵ‪ ،‬بــە‬ ‫ئاشــکرا و بــە نهێنیــی‪ ،‬هەوڵــی زۆری دا‪.‬لــەم دواییانەشــدا‪ ،‬هــەردوو‬ ‫ســەرۆکی فاشیســت‪ ،‬ئەردۆغان و باخچەلیی‪ ،‬بە نیشــاندانی نەخشــەی‬ ‫موســڵ و کەرکــوک لــە نەتــەوە یەکگرتــووەکان‪ ،‬ڕایانگەیانــد مەبەســتی‬ ‫داگیرکردنــی ئــەم دوو شــوێنەیان هەیــە‪ ،‬بــەاڵم هیچ یەک لە بەشــدارانی‬ ‫کۆبوونــەوەی نەتــەوە یەکگرتــووەکان کاردانەوەیەکــی ئەوتۆیــان‬ ‫بەرانبــەر ئــەم لێدوانــەی ئەردۆغــان نەنوانــد‪.‬‬ ‫لــە هاوینــی ‪ ،٢٠٢٤‬ئێــراق و بنەماڵــەی بارزانیی‪-‬پەدەکــە و دەوڵەتــی‬ ‫تەوکــوژ و داگیرکــەری تــورک لــە ســەر بنەمــای پاکتــاوی بزووتنەوەی‬ ‫ئازادیخوازی کوردستان‪ ،‬ڕێککەتنێکیان واژۆ کرد‪.‬وەک پێویستییەکی‬ ‫ئــەم ڕێککەوتنــە‪ ،‬دەوڵەتــی تەوکــوژی ئێراقیــش بەشــداری ئــەم پالنــی‬ ‫پاکتــاوە بــووە‪.‬هاوپەیمانــی‪ ، AKP-MHP‬بنەماڵــەی بارزانیی‪-‬پەدەکە‬ ‫و حیزبــی کۆنتــرا (هوداپــار) هــەم لــە باکــووری کوردســتان و هــەم لــە‬ ‫هەرێمەکانــی پاراســتنی میدیــا‪ ،‬هێرشــێکی بەرفراوانیــان بــە مەبەســتی‬ ‫گۆشــەگیرکردنی ڕێبــەر ئاپــۆ و پاکتــاوی گەریــا و پاشەکشــەپێکردنی‬ ‫خەباتی یاســایی و دیموکراتیی و شــکاندنی ئیرادەی گیراوانی ئازادیی‬ ‫‪48‬‬ ‫لــە زیندانەکانــی تورکیــا‪ ،‬دەســت پێ کــردووە‪.‬بەرانبەر ئەمــەش‪ ،‬وێڕای‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ ‫هەمــوو هەلومەرجێکــی دژوار‪ ،‬ڕێبــەر ئاپــۆ لــە زیندانــی ئیمڕاڵیــی و‬ ‫گەریــا لــە هەمــوو شــوێنێک‪ ،‬خۆڕاگریــی دەنوێنــن‪.‬خۆڕاگریــی گەلــی‬ ‫کوردیــش‪ ،‬بــە تایبــەت خۆڕاگریــی ژنــان و گەنجــان بەردەوامــە‪.‬‬ ‫‪25‬‬  ‫سیاسەتی میتینگەریی و‬ ‫ژینوسایدی مۆدێرنیتەیی سەرمایەداریی و‬ ‫ئـــەرکـــەکانمـان‬ ‫دەوڵەتــی میتینگــەر و تەوکــوژی تــورک دەیەوێــت بــە پاکتــاوی‬ ‫بزووتنــەوەی ئازادیخــوازی کوردســتان هەژموونــی خــۆی بــە ســەر‬ ‫ڕۆژهەاڵتــی ناویینــدا بســەپێنێت‪.‬بــۆ ئــەم مەبەســتەش پالنێکــی‬ ‫هەمەالیەنــەی داڕشــتووە و بەڕێــوەی دەبــات‪.‬بــەاڵم لــە ئەنجامــی‬ ‫خۆڕاگریــی بزووتنەوەکەمــان لــە ئــەم ‪ ٣-٢‬ســاڵەی دواییــدا‪ ،‬حکومەتــی‬ ‫‪ AKP-MHP‬لــە بــواری سیاســیی‪ ،‬دیپلۆماســیی‪ ،‬ئابووریــی‪ ،‬دارایــی‪،‬‬ ‫ســەربازیی و جەماوەرییــدا تووشــی پاشەکشــێیەکی ڕژد بووەتــەوە‪.‬‬ ‫دەوڵەتــی تەوکــوژ و فاشیســتی تــورک ڕووبــەڕووی یەکێــک لــە‬ ‫گەورەتریــن قەیرانەکانــی مێــژووی خــۆی بووەتــەوە‪.‬لــە جیاتــی ئەوەی‬ ‫چــۆک بــە پەکەکــە دابنێــت و هەڵــی بوەشــێنێتەوە‪ ،‬خــۆی دووچــاری‬ ‫چۆکدانــان و هەڵوەشــانەوە بــووە‪.‬‬ ‫‪.2‬سیاســەتەکانی دەوڵەتــی میتینگــەری ئێــران ســەبارەت بــە‬ ‫ڕۆژهەاڵتــی کوردســتان و دۆخــی هەنووکەیــی‪.‬‬ ‫کــورد و فــارس وەک دوو گەلــی دراوســێی یەکتــر ڕیشــەدارترین گەلی‬ ‫ئەم هەرێمەن‪.‬ڕیشــەی ئەم دوو گەلە دراوســێیە بۆ ســەردەمی شۆڕشــی‬ ‫کشــتوکاڵیی دەگەڕێتەوە و ئاڵۆگۆڕێکی زۆر لە نێوانیاندا هەبووە‪.‬کاتێک‬ ‫پارســەکان لــە ئەنجامــی ناپاکیــی هارپاگــۆس دژی ئاســتیاگ مادەکانیــان‬ ‫‪48‬‬ ‫ڕووخانــد‪ ،‬سیاســەتێکی میتینگەرییــان هەندێــک جــار لــە ســەر بەشــێکی‬ ‫کوردســتان‪ ،‬هەندێــک جاریــش لــە ســەر هەمــوو کوردســتان‪ ،‬بەڕێــوە‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ ‫بــردووە‪.‬بــە تایبــەت پــاش کۆمەڵکــوژ و و پاکتــاوی ماگــەکان‪ ،‬هەژموونــی‬ ‫ئایدیۆلۆژیــی کەوتــە دەســت پارســەکان و پشتبەســت بــەم هەژموونــە‪،‬‬ ‫سیاســەتێکی کاریگەرتریــان لــە ســەر کــورد پەیــڕەو کــرد‪.‬‬ ‫‪26‬‬  ‫جەمیل بایک‬ ‫کوردســتان لــە کاتــی هێرشــی ئەســکەندەر بــۆ هیندســتان‪ ،‬لــە کاتــی‬ ‫شــەڕی نێوان یۆنان و پارســەکان‪ ،‬لە ســەردەمی شەڕ و ناکۆکییەکانی‬ ‫نێــوان ڕۆم‪-‬ساســانیی و بیزانس‪-‬ساســانیی‪ ،‬لــە شــەڕەکانی عــەرەب‪-‬‬ ‫فــارس و عوسمانیی‪-‬ســەفەوییدا هەمیشــە گۆڕەپانــی شــەڕ و ناکۆکیــی‬ ‫بــووە لــە نێــوان فارســەکان و ئــەو هێزانــەی لــە ناوچەکانــی تــرەوە‬ ‫ڕوویــان لێــرە کــردووە‪.‬کــوردەکان لــە بەدەستخســتن و پاراســتنی ئــەو‬ ‫شــوێنەی ئەمــڕۆ فارســەکان وەک نیشــتمانی خۆیــان دەستنیشــانیان‬ ‫کــردووە‪ ،‬خــاوەن ڕۆڵێکــی مەزنــن‪.‬‬ ‫کوردســتان بــۆ یەکــەم جــار ســاڵی ‪ ١٦٣٩‬لــە نێــوان فارســەکان و‬ ‫ئیپمراتــۆری تەوکــوژی عوســمانییدا دابــەش بــوو‪.‬لــە قۆناغــی پارســەکان‬ ‫بــەدوا‪ ،‬ئــەو سیاســەتانەی لــە ســەر نــاوی فراوانخوازیــی و میتینگەریــی‬ ‫پەیڕەیــان کــردووە‪ ،‬لــە شــێوازی سیاســەتی زۆر هێــزی تــر جیــاواز‬ ‫بــووە‪.‬یاســاکانی ســاتراپ پەیــڕە کــراون‪ ،‬دەســتێوەردانیان لــە کاروبــاری‬ ‫ناوخۆیــی و زمــان و کەلتــووری ئــەو گەالنــەی کەوتوونەتــە ژێــر‬ ‫دەســەاڵتی میتینگەرییــان نەکــردووە‪ ،‬لــە بــواری بەڕێوەبەرایەتییشــدا‬ ‫جۆرێــک لــە پاراســتنی تایبەتمەندییــە ناوخۆییــەکان هەبــووە‪.‬بــەاڵم‬ ‫لەگــەڵ دەســتپێکردنی پەیوەندییــان لەگــەڵ هێزەکانــی مۆدێرنیتــەی‬ ‫ســەرمایەداریی‪ ،‬بــە تایبــەت ئینگلیزییــەکان لــە باشــووری ئێــران و‬ ‫‪48‬‬ ‫ڕووســەکان لــە باکــووری ئێــران‪ ،‬شــێوازی بیرکردنــەوەی دەوڵــەت‪-‬‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ ‫نەتــەوە کاریگەرییەکــی خێــرای لــە ســەر سیاســەتی ناوخۆیــی ئێــران دانا‪.‬‬ ‫تــا کاتــی شــەڕی جیهانــی دووەم‪ ،‬ڕووس و ئینگلیــز کاریگەرییــان لــە‬ ‫ســەر دەوڵەتــی میتینگــەری ئێــران هەبــووە‪.‬لــەم نێوەنــدەدا‪ ،‬کاریگەریــی‬ ‫‪27‬‬  ‫سیاسەتی میتینگەریی و‬ ‫ژینوسایدی مۆدێرنیتەیی سەرمایەداریی و‬ ‫ئـــەرکـــەکانمـان‬ ‫و ڕۆڵــی ئینگلیــزەکان چارەنووسســازتر بــووە‪.‬لــە ســەرەتای ســەدەی‬ ‫بیســتەمدا‪ ،‬پــاش شۆڕشــی مەشــروتییەت دژی ڕژێمــی پاشــایەتیی‪،‬‬ ‫بیــری دەوڵەت‪-‬نەتــەوە کاریگەرییەکــی هەڵکشــاوتری لــە ســەر‬ ‫هەڵســوکەوتی دەســەاڵتداران دانــاوە‪.‬ڕەزا خــان پەیوەندییەکــی نزیکــی‬ ‫لەگــەڵ مســتەفا کەمالــی کوردکــوژ دانــاوە و هەوڵــی داوە مۆدێلــی‬ ‫‹یــەک زمــان‪ ،‬یــەک دەوڵــەت‪ ،‬یــەک نەتەوە›ـــی مســتەفا کەمــال لــە‬ ‫ئێــران جێبەجــێ بــکات‪.‬لــە کاتــی خۆڕاگریــی ئاگرییــدا‪ ،‬بــە ئارمانجــی‬ ‫ســەرکوتکردنی ئــەم ســەرهەڵدانە‪ ،‬ئێــران ســنوورەکانی خــۆی گــۆڕی‬ ‫و ئاســانکارییەکی زۆر گــەورەی بــۆ تورکــە میتینگــەرەکان کــرد‪ ،‬بــۆ‬ ‫ئــەوەی بتوانــن بــە هاوبەشــیی لەگــەڵ دەوڵەتــی میتینگــەری تورکــدا‬ ‫بزووتنــەوە کوردییــەکان ســەرکوت بکــەن‪ ،‬پەیمانــی ســەعدئابادیان‬ ‫واژۆ کــرد‪.‬پــاش ئــەوەی خۆڕاگــری ســمکۆی شــکاک لــە ئەنجامــی‬ ‫پیالنگێڕییەکــدا شکســتی خــوارد‪ ،‬پــاش پاکتــاوی کۆمــاری کوردســتان‬ ‫لــە مەهابــاد دوابــەدوای شــەڕی جیهانــی دووەم‪ ،‬ئیــدی خەڵــک ناچــار‬ ‫کــرا بــە فارســیی قســە بــکات‪ ،‬گــەالن لــە مافەکانــی وەک زمــان و‬ ‫کەلتوور و سیاسەت و خۆبەڕێوەبەرایەتیی بێبەش کران و هەرجۆرە‬ ‫هەوڵدانێکیــش لــەم پێنــاوەدا بێبەزییانــە ســەرکوت کــرا‪.‬زۆر شــاری‬ ‫کوردســتان‪ ،‬لــە ســەرووی هەمووشــیانەوە لوڕســتان‪ ،‬تــا ڕادەیەکــی‬ ‫‪48‬‬ ‫زۆر فارســێنراون‪.‬سیاســەتێکی بەرفراوانــی تواندنــەوەی ناســنامەی‬ ‫نەتەوەیــی جێبەجــێ دەکرێــت‪.‬‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ ‫دەوڵەتــی ئێــران‪ ،‬گەرچــی وەک دەوڵەتــی میتینگــەر و تەوکــوژی‬ ‫تورکیــاش دەســتی بــۆ سیاســەتی زەبروزەنگیــش نەبردبێــت‪ ،‬بــەاڵم بــە‬ ‫‪28‬‬  ‫جەمیل بایک‬ ‫شــێوەی جیــاواز سیاســەتی تەوکوژیــی فەرهەنگیــی پەیــڕەو کــردووە‪.‬‬ ‫ئەگــەر زمــان و کەلتوورێــک بــە دامەزراوەیــی نەبێــت‪ ،‬لــە خوێندنگــە‬ ‫نەبێــت بــە بەشــێک لــە سیســتەمی پــەروەردە‪ ،‬بــە شــێوەیەکی فەرمیــی‬ ‫دانــی پێــدا نەنرێــت‪ ،‬ئــەوا لەگــەڵ تێپەڕینــی کات ئــەو زمانــە ناتوانێــت‬ ‫بەرانبــەر زمانــی دامەزراوەیــی دەوڵــەت لــە توانــەوە و لەناوچــوون‬ ‫ڕزگاری ببێــت‪.‬سیســتەمی ئابووریــی و دارایــی لــە ڕۆژهەاڵتــی‬ ‫کوردســتان ســەرتاپێ لــە دەســتی دەوڵەتدایــە‪.‬‬ ‫ئێــران لــە ســەردەمی ڕژێمــی شــا‪ ،‬پشــتیواینی بنەماڵــەی بارزانیــی‬ ‫کــرد و بەرانبــەر ئەمــەش هــەم نیشــتمانپەروەرەکانی ڕۆژهەاڵتــی دا بــە‬ ‫کوشــت و هەم لە ڕێگەی بەکارهێنانی ئەم بنەماڵەیەوە ویســتی کێشــەی‬ ‫ناوچــە ســنوورییەکان لەگــەڵ دەوڵەتــی میتینگــەری ئێــراق چارەســەر‬ ‫بــکات‪.‬کۆمــاری ئیســامی ئێرانیــش کــە نەفرەتــی لــە ڕژێمــی شــا دەکــرد‪،‬‬ ‫پــاش شۆڕشــی گەالنــی ئێــران و ڕووخانــی ئــەم ڕژێمــە‪ ،‬ئەویــش هــەر‬ ‫لــە بەکارهێنانــی هەمــان سیاســەتی شــا دژی کــورد نەســڵەمیوەتەوە‪.‬‬ ‫دەســەاڵتی ئیســامگەرای ئێــران بــە پشتبەســتن بــە بنەماڵــەی بارزانیــی‪-‬‬ ‫پەدەکــە حزبەکانــی ڕۆژهەاڵتــی کوردســتانی پاکتــاو کــرد و نکۆڵــی‬ ‫لــە هەمــوو جــۆرە مافێکــی نەتەوەیــی و کۆمەاڵیەتیــی و سیاســیی بــۆ‬ ‫کــوردی ڕۆژهــەاڵت کــرد‪.‬دەســەاڵتدارانی ئێــران بــە کردنــەوەی ڕادیــۆ‬ ‫‪48‬‬ ‫و تەلەفیزیۆنــی کوردیــی‪ ،‬گەرەکیانــە ڕاســتەوخۆ بــە زمانــی خــودی‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ ‫کــورد لەگــەڵ کــورد قســە بکــەن‪ ،‬بــەاڵم لــەم ڕێگایەشــەوە سیاســەتی‬ ‫درێژخایەنــی توانــەوە و قڕکردنــی فەرهەنگیــی بــە ئەنجــام بگەیەنــن‪.‬‬ ‫لــە پاییــزی ســاڵی ‪ ٢٠٢٢‬و پــاش کوشــتنی ژینــا ئەمینیــی‪ ،‬ئــەو‬ ‫‪29‬‬  ‫سیاسەتی میتینگەریی و‬ ‫ژینوسایدی مۆدێرنیتەیی سەرمایەداریی و‬ ‫ئـــەرکـــەکانمـان‬ ‫ســەرهەڵدانانەی لە ڕۆژهەاڵتی کوردســتان بە درووشــمی ‹ژن‪ ،‬ژیان‪،‬‬ ‫ئازادیــی› دەســتیان پــێ کــرد و لــە نێــو هەمــوو گەالنــی ئێــران بــاو‬ ‫بوونــەوە‪ ،‬ســەرەڕای ئــەوەی ئەنجامــی پێویســتیان نەگــرت‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫هەنگاوێکــی گرنگــی دیمۆکراتیزەبوونــی ئێــران بــوون و ئەزموونێکــی‬ ‫پــڕ لــە نــەرخ و بەهایــان بەرهــەم هێنــا‪.‬ئێــران وەک یەکێــک لــە دەوڵەتــە‬ ‫هەرێمییەکانــی بەشــدار لــە شــەڕی جیهانیــی ســێیەم‪ ،‬ڕووربــەڕووی‬ ‫دۆخێکــی تــا دواڕادە قەیراناویــی بووەتــەوە‪.‬هەربۆیــە لــە جیاتــی‬ ‫ئــەوەی هەنــگاو بــەرەو دیموکراســیی هەڵبگرێــت‪ ،‬چ لــە ڕێــی ســێدارە‬ ‫و چ لــە ڕێــی کوشــتنی ســەر شــەقامەکان‪ ،‬ڕێــی پاکتــاوی هێــزە‬ ‫دیمۆکراســییەکانی هەڵبــژاردووە‪.‬‬ ‫دەوڵەتــی میتینگــەری ئێــران‪ ،‬لــە قۆناغێکــدا شــەڕی جیهانــی ســێیەم‬ ‫لە هەرێمەکەدا تەشــەنە دەکات و ئەم شــەڕە خۆیشــی گرتووەتەوە‪ ،‬لە‬ ‫بــواری ئابووریــی‪ ،‬سیاســیی‪ ،‬دیپلۆماســیی و ســەربازییدا ڕووبەڕووی‬ ‫قەیرانــی ڕژد بووەتــەوە‪.‬پەرەســەندنی شــەڕ تــا ئــەم ئاســتە‪ ،‬نیشــانەی‬ ‫قووڵبوونــەوەی ئــەم قەیرانەیــە‪.‬ئێــران دوو ڕێــگای لــە بەردەمدایــە‪.‬یان‬ ‫بــە شــێوەیەکی بنەڕەتیــی پــەرە بــە دیموکراســیبوون دەدات‪ ،‬یــان بــە‬ ‫بەشــدارییەکی چاالکانەتــر لــە نــاو ئــەم شــەڕەدا دەکەوێتــە قۆناغێکی پڕ‬ ‫لــە زۆر و زەحمەتــی و وێرانیــی کــە کــەس لە ئێســتاوە ئەنجامەکەی بۆ‬ ‫‪48‬‬ ‫پێشــبینی ناکرێــت‪.‬ئەمــە لــە کاتێکدایــە ڕاســتینەی مێژوویــی ئێــران‪ ،‬بــە‬ ‫گۆڤارێکی هزری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جڤاکی‪ ،‬وەرزییە‬ ‫ژمارە ‪ 48‬پاییزی ‪٢٠٢٤‬‬ ‫پێکهاتــە فــرە نەتەوەیــی‪ ،‬فرەئایینیــی و فرەمەزهەبییەکەیــەوە دەتوانێــت‬ ‫قۆناغێکــی بەهێــزی دیموکراســیبوون لــە هەرێمەکەدا دەســت پێ بکات‪،‬‬ ‫بــەاڵم وادیــارە بەختــی ئــەم بژاردەیــە کەمــە‪.‬