Sociale Instituties Cursus PDF

hogeschool Sociale instituties Kris Dekeyzer PBA sociaal werk 1 24251-KO-SAW-V5F484  Het digitaal cursusmateriaal is enkel bestemd voor persoonlijk gebruik door de...

hogeschool Sociale instituties Kris Dekeyzer PBA sociaal werk 1 24251-KO-SAW-V5F484  Het digitaal cursusmateriaal is enkel bestemd voor persoonlijk gebruik door de gebruiker. Het is de gebruiker niet toegestaan om de digitale cursus geheel of gedeeltelijk te kopi ren, verkopen, verdelen, doorgeven, vertalen, verspreiden, weergeven, reproduceren, publiceren, verhuren, leasen, onderlicenti ren, vergunnen met licentie of op andere wijze over te dragen. r1063132 Audrey Vervenne  V3F484 – Sociale instituties Kris Dekeyzer sociaal-agogisch werk bachelor in het sociaal werk r1063132 Audrey Vervenne campus Kortrijk academiejaar 2024-2025  Legende van de gebruikte iconen Denkvraag Studeeraanwijzingen Leerdoelen Tijdsinschatting Formule Toledo Beeld- Extra informatie /geluidsfragment Niet vergeten Voorbeeld r1063132 Audrey Vervenne Opdracht/Oefening Tools/Apps Presentatie Website (PowerPoint) Rekenblad (Excel) Zelfstudie Samenwerking (Zelf)toets  Inhoudsopgave inhoudstafel 3 Inleiding 10 1 WELZIJN IN DE VERZORGINGSSTAAT............................................................................. 16 1.1 Begrip verzorgingsstaat / welvaartsstaat............................................................................... 16 1.1.1 Betekenis................................................................................................................................. 16 1.1.2 Kenmerken van de welvaartsstaat......................................................................................... 17 1.1.3 De welvaartsstaat is niet-staats en is verzuild........................................................................ 18 1.1.4 Korte historische schets.......................................................................................................... 20 1.1.5 De actieve welvaartsstaat...................................................................................................... 22 1.1.6 De nieuwe sociale kwestie en de risicosamenleving............................................................... 23 1.2 Welzijn en welzijnsbeleid, welzijnszorg en welzijnszorgbeleid.............................................. 24 r1063132 Audrey Vervenne 1.2.1 Betekenis................................................................................................................................. 24 1.2.2 Soorten sociale overheidsuitgaven: sectoren en categorieën................................................ 25 1.2.3 Beleidsniveaus en bevoegdheidsverdeling.............................................................................. 26 1.2.4 Takken aan de welzijnsboom.................................................................................................. 27 1.3 Uitdagingen van het welzijnsbeleid........................................................................................ 28 1.3.1 Preventie, echelonnering en zorgmilieus................................................................................ 28 1.3.2 Responsabilisering.................................................................................................................. 31 1.3.3 Toegankelijkheid en gelijke kansen........................................................................................ 32 1.3.4 Professionalisering en “vervrijwilliging”................................................................................. 32 1.3.5 Behoeftesturing en zorg op maat........................................................................................... 33 1.3.6 Vermaatschappelijking van de zorg........................................................................................ 33 1.3.7 Vermarkting............................................................................................................................ 34 1.3.8 Kwaliteitszorg......................................................................................................................... 35 1.3.9 Interculturalisering.................................................................................................................. 36 1.3.10 Wachtlijsten............................................................................................................................ 36 1.3.11 Betaalbaarheid....................................................................................................................... 38 1.4 Bibliografie.............................................................................................................................. 39 1.5 Afkortingen............................................................................................................................. 39 V3F484 Sociale Instituties Bachelor in het Sociaal Werk 3  2 SOCIALE ZEKERHEID...................................................................................................... 40 2.1 Organisatie van de sociale zekerheid..................................................................................... 40 2.1.1 Sociale verzekeringen............................................................................................................. 41 2.1.2 Sociale bijstand....................................................................................................................... 41 2.1.3 Schema’s................................................................................................................................. 42 2.2 Principes van de sociale zekerheid......................................................................................... 43 2.2.1 Verzekeringsprincipe............................................................................................................... 43 2.2.2 Solidariteitsprincipe................................................................................................................ 44 2.2.3 Soorten solidariteit.................................................................................................................. 44 2.3 Types sociale zekerheid.......................................................................................................... 46 2.4 Vlaamse Sociale Bescherming................................................................................................ 47 2.5 Doeltreffendheid van sociale zekerheid................................................................................. 48 2.5.1 Armoede en bestaansonzekerheid.......................................................................................... 48 r1063132 Audrey Vervenne 2.5.2 Mattheüseffect....................................................................................................................... 49 2.6 Bibliografie.............................................................................................................................. 50 2.7 Afkortingen............................................................................................................................. 50 3 WELZIJNSZORG............................................................................................................. 51 3.1 Inleiding.................................................................................................................................. 51 3.2 Integrale Jeugdhulp................................................................................................................ 53 3.2.1 Van hulp in verschillende sectoren naar integrale jeugdhulp................................................. 53 3.2.2 Hoe ziet de integrale jeugdhulp eruit?.................................................................................... 54 3.2.3 Bemiddeling zorgt voor continuïteit in de hulp....................................................................... 61 3.2.4 Voortgezette hulpverlening.................................................................................................... 61 3.2.5 Welke soorten hulp kan een minderjarige krijgen?................................................................ 61 3.2.6 Flexibele hulpverlening........................................................................................................... 63 3.2.7 Aandacht voor de rechten van minderjarigen........................................................................ 64 3.2.8 Tot slot: enkele voorbeelden................................................................................................... 64 3.2.9 Recente wijzigingen................................................................................................................ 66 3.3 Openbare centra voor maatschappelijk welzijn (OCMW’s)................................................... 67 3.3.1 Inleiding.................................................................................................................................. 67 3.3.2 OCMW als lokaal bestuur....................................................................................................... 68 V3F484 Sociale Instituties Bachelor in het Sociaal Werk 4  3.3.3 OCMW als openbaar bestuur.................................................................................................. 68 3.3.4 Opdrachten van het OCMW.................................................................................................... 70 3.3.5 Actuele tendensen.................................................................................................................. 74 3.4 Algemeen welzijnswerk (AWW)............................................................................................. 76 3.4.1 Definitie en kenmerken........................................................................................................... 76 3.4.2 Werkingsprincipes................................................................................................................... 77 3.4.3 Centra voor algemeen welzijnswerk (CAW’s)......................................................................... 78 3.4.4 Centra voor teleonthaal (106)................................................................................................ 81 3.4.5 Actuele tendensen.................................................................................................................. 81 3.5 De thuis- en ouderenzorg : woonzorg.................................................................................... 82 3.5.1 Inleiding.................................................................................................................................. 82 3.5.2 Thuiszorgvoorzieningen.......................................................................................................... 83 3.5.3 Ouderenzorgvoorzieningen..................................................................................................... 85 r1063132 Audrey Vervenne 3.5.4 Expertisecentra voor dementie............................................................................................... 88 3.5.5 Actuele tendensen.................................................................................................................. 88 3.6 Gezinsondersteuning.............................................................................................................. 90 3.6.1 Kind en Gezin (K&G)................................................................................................................ 90 3.6.2 Preventieve gezinsondersteuning........................................................................................... 90 3.6.3 Adoptie.................................................................................................................................... 92 3.6.4 Kinderopvang.......................................................................................................................... 93 3.6.5 Actuele tendensen.................................................................................................................. 95 3.7 Ondersteuning van personen met een handicap................................................................... 96 3.7.1 Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH).............................................. 96 3.7.2 Diensten Ondersteuningsplan................................................................................................. 97 3.7.3 Rechtstreeks toegankelijke hulp............................................................................................. 97 3.7.4 Niet-rechtstreeks toegankelijke hulp...................................................................................... 98 3.7.5 Tegemoetkoming hulpmiddelen en aanpassingen............................................................... 101 3.7.6 Persoonlijke-Assistentiebudget (PAB)................................................................................... 102 3.7.7 Vrijetijdsbesteding................................................................................................................ 102 3.7.8 Ondersteuning door andere diensten dan VAPH.................................................................. 102 V3F484 Sociale Instituties Bachelor in het Sociaal Werk 5  3.7.9 Persoonsvolgende Financiering (PVF): Basisondersteuningsbudget (BOB) en Persoonsvolgend Budget (PVB)............................................................................................. 103 3.7.10 Actuele tendensen................................................................................................................ 103 3.8 Justitiehuizen en sociale diensten bij de politie................................................................... 105 3.8.1 Inleiding................................................................................................................................ 105 3.8.2 Justitiehuizen........................................................................................................................ 105 3.8.3 Sociale diensten bij de lokale politie..................................................................................... 108 3.9 Samenlevingsopbouw........................................................................................................... 109 3.9.1 Opbouwwerk......................................................................................................................... 109 3.9.2 Buurtwerk............................................................................................................................. 112 3.10 Etnisch-culturele minderheden............................................................................................ 114 3.10.1 Inleiding................................................................................................................................ 114 3.10.2 Integratiebeleid..................................................................................................................... 114 r1063132 Audrey Vervenne 3.10.3 Inburgeringsbeleid................................................................................................................ 118 3.10.4 Asielprocedure...................................................................................................................... 119 3.10.5 Opvangstructuren................................................................................................................. 121 3.10.6 Traject en de opvang van niet-begeleide minderjarige vreemdelingen............................... 123 3.10.7 Actuele tendensen................................................................................................................ 124 3.11 Bibliografie............................................................................................................................ 125 3.12 Afkortingen........................................................................................................................... 126 4 GEZONDHEIDSZORG....................................................................................................128 4.1 Inleiding................................................................................................................................ 128 4.1.1 Situering................................................................................................................................ 129 4.1.2 Begrippen ‘gezondheid’ en ‘gezondheidszorg’..................................................................... 130 4.1.3 Organisatie van de gezondheidszorg.................................................................................... 130 4.2 Actoren bij het gezondheidsbeleid....................................................................................... 132 4.2.1 Rijksinstituut voor ziekte- en invaliditeitsverzekering (RIZIV)............................................... 132 4.2.2 Verzekeringsinstellingen waaronder ziekenfondsen............................................................. 132 4.2.3 Toegankelijkheidsbevordering en kostenbeheersing............................................................ 134 4.2.4 Koepelorganisaties in de gezondheidszorg........................................................................... 137 4.3 Structuur van de gezondheidszorg....................................................................................... 137 V3F484 Sociale Instituties Bachelor in het Sociaal Werk 6  4.3.1 Preventieve gezondheidszorg............................................................................................... 138 4.3.2 Curatieve gezondheidszorg................................................................................................... 139 4.3.3 Geestelijke gezondheidszorg (GGZ)...................................................................................... 140 4.3.4 Hulpverlening aan personen met middelenafhankelijkheid................................................. 150 4.4 Advies- en ondersteuningsstructuren.................................................................................. 153 4.5 Actuele tendensen................................................................................................................ 154 4.6 Bibliografie............................................................................................................................ 155 4.7 Afkortingen........................................................................................................................... 155 5 ONDERWIJS EN LEREN.................................................................................................157 5.1 Inleiding................................................................................................................................ 157 5.2 Onderwijs in Vlaanderen...................................................................................................... 158 5.2.1 Bevoegdheidsverdeling inzake onderwijs............................................................................. 158 5.2.2 Onderwijsbeleid in Vlaanderen............................................................................................. 159 r1063132 Audrey Vervenne 5.2.3 Algemene principes............................................................................................................... 161 5.2.4 Onderwijsniveaus.................................................................................................................. 165 5.2.5 Basisonderwijs...................................................................................................................... 165 5.2.6 Secundair onderwijs.............................................................................................................. 166 5.2.7 Se-n-Se en graduaat.............................................................................................................. 168 5.2.8 Hoger onderwijs.................................................................................................................... 168 5.2.9 Kritische kanttekeningen bij de democratisering van het onderwijs.................................... 170 5.2.10 Buitengewoon onderwijs...................................................................................................... 171 5.2.11 Permanente vorming............................................................................................................ 179 5.2.12 Deeltijds kunstonderwijs....................................................................................................... 179 5.2.13 Volwasseneneducatie........................................................................................................... 179 5.3 Zorgbeleid in het onderwijs.................................................................................................. 180 5.4 Onthaalonderwijs voor anderstalige nieuwkomers (OKAN)................................................ 182 5.5 Centrum voor leerlingenbegeleiding (CLB)........................................................................... 183 5.5.1 Opdracht en werking............................................................................................................ 183 5.5.2 Kenmerken van een CLB-begeleiding.................................................................................... 184 5.5.3 CLB-begeleiding: een recht of verplicht?............................................................................... 184 5.6 Onderwijs aan huis............................................................................................................... 185 V3F484 Sociale Instituties Bachelor in het Sociaal Werk 7  5.6.1 Tijdelijk onderwijs aan huis (TOAH)...................................................................................... 185 5.6.2 Permanent onderwijs aan huis............................................................................................. 185 5.7 Speciale onderwijsleermiddelen in het gewoon onderwijs.................................................. 186 5.8 Bibliografie............................................................................................................................ 188 5.9 Afkortingen........................................................................................................................... 188 6 JEUGDWERK................................................................................................................190 6.1 Situering................................................................................................................................ 190 6.2 Erkenning en subsidiëring..................................................................................................... 190 6.3 Overzicht............................................................................................................................... 193 6.3.1 Landelijk georganiseerde jeugdverenigingen....................................................................... 193 6.3.2 Cultuureducatieve verenigingen........................................................................................... 195 6.3.3 Jeugdverenigingen informatie en participatie...................................................................... 195 6.3.4 Politieke jongerenbewegingen.............................................................................................. 196 r1063132 Audrey Vervenne 6.3.5 Lokaal/gemeentelijk jeugdbeleid.......................................................................................... 196 6.3.6 Bovenbouw........................................................................................................................... 197 6.4 Websites............................................................................................................................... 198 7 VEILIGHEID..................................................................................................................199 7.1 Inleiding................................................................................................................................ 199 7.2 Lokale Veiligheid................................................................................................................... 199 7.2.1 Burgemeester........................................................................................................................ 199 7.2.2 Buurtinformatienetwerk (BIN).............................................................................................. 200 7.2.3 Gemeentelijke administratieve sanctie (GAS)....................................................................... 201 7.2.4 Preventiedienst..................................................................................................................... 202 7.2.5 Veiligheids- en preventieplan................................................................................................ 202 7.2.6 Lokale Veiligheidsdiagnostiek............................................................................................... 203 7.2.7 Consultatieve preventieraad en preventieambtenaar.......................................................... 204 7.2.8 Gemeenschapswachten........................................................................................................ 205 7.2.9 Diefstalpreventieadviseurs.................................................................................................... 206 7.3 Politionele veiligheid............................................................................................................. 206 7.3.1 Geïntegreerde politie, gestructureerd op 2 niveaus............................................................. 206 7.3.2 Lokale politie......................................................................................................................... 208 V3F484 Sociale Instituties Bachelor in het Sociaal Werk 8  7.3.3 Federale politie..................................................................................................................... 211 7.4 Bibliografie............................................................................................................................ 213 7.5 Afkortingen........................................................................................................................... 214 7.6 Bijlage.................................................................................................................................... 215 8 WERK..........................................................................................................................216 8.1 Instituties op de arbeidsmarkt.............................................................................................. 217 8.1.1 De VDAB................................................................................................................................ 217 8.1.2 Interim-bureaus (uitzendkantoren)...................................................................................... 222 8.1.3 Bureaus voor Rekrutering en Selectie................................................................................... 223 8.1.4 Outplacement bureaus......................................................................................................... 224 8.1.5 Jobcoaching (vorming, training en opleiding)...................................................................... 224 8.1.6 Sociaal secretariaat (ADMB,SODIRO,SD WORX,SECUREX,PARTENA, LIANTIS,…)................ 225 8.1.7 Middenstandsopleidingen.................................................................................................... 226 r1063132 Audrey Vervenne 8.1.8 Vormingsaanbod voor werkgevers en werknemers............................................................. 226 8.2 Sociale economie en tewerkstellingsbevorderende maatregelen....................................... 227 8.2.1 Sociale economie.................................................................................................................. 227 8.2.2 Tewerkstellingsbevorderende maatregelen......................................................................... 231 8.3 Overlegorganen.................................................................................................................... 232 8.3.1 Tweeledig (paritair) overleg.................................................................................................. 233 8.3.2 Geregionaliseerd overleg...................................................................................................... 237 8.3.3 De partijen in het overleg: de sociale beroepsorganisaties.................................................. 238 8.4 Diensten m.b.t. werk in een organisatie............................................................................... 242 8.4.1 De personeels- of HR-dienst.................................................................................................. 242 8.4.2 Diensten voor Preventie en Bescherming op het Werk......................................................... 242 8.4.3 Andere diensten.................................................................................................................... 243 8.5 Afkortingen........................................................................................................................... 244 9 WOONBELEID IN VLAANDEREN....................................................................................245 9.1 Inleiding................................................................................................................................ 245 9.2 Sociaal Woonbeleid: beknopte historiek.............................................................................. 246 9.3 Structuur van de woningmarkt............................................................................................. 250 9.4 Woonbeleid in Vlaanderen: bevoegdheidsverdeling........................................................... 252 V3F484 Sociale Instituties Bachelor in het Sociaal Werk 9  9.4.1 Europa................................................................................................................................... 252 9.4.2 België.................................................................................................................................... 252 9.4.3 Het Vlaamse Gewest............................................................................................................. 253 9.4.4 De lokale besturen................................................................................................................ 253 9.5 Het woonbeleid van de Vlaamse overheid: doelstellingen.................................................. 253 9.5.1 Algemeen doel...................................................................................................................... 253 9.5.2 Bijzondere doelstellingen...................................................................................................... 254 9.6 De sociale woningbouw........................................................................................................ 255 9.6.1 Actoren.................................................................................................................................. 256 9.6.2 Financiering van de sociale woningbouw............................................................................. 257 9.6.3 Het sociale huurstelsel.......................................................................................................... 259 9.7 Sociale leningen, waarborgen en tegemoetkomingen......................................................... 259 9.7.1 Sociale leningen.................................................................................................................... 260 r1063132 Audrey Vervenne 9.7.2 Waarborgen: verzekering gewaarborgd wonen................................................................... 261 9.7.3 Tegemoetkomingen of premies............................................................................................ 262 9.8 Kwaliteitsbewaking............................................................................................................... 264 9.8.1 Veiligheids- gezondheids- en woonkwaliteitsnormen.......................................................... 264 9.8.2 Het conformiteitsattest......................................................................................................... 264 9.8.3 De ongeschikt- en onbewoonbaarverklaring van woningen; de onaangepast- en overbewoondverklaring van woningen................................................................................ 265 9.8.4 Recht van voorkoop en sociaal beheersrecht....................................................................... 265 9.9 Ondersteuning van huurders................................................................................................ 266 9.10 Lokaal woonbeleid................................................................................................................ 268 9.11 Knelpunten op het gebied van wonen.................................................................................. 270 9.11.1 Betaalbaarheid..................................................................................................................... 270 9.11.2 Kwaliteit van de woning....................................................................................................... 270 9.11.3 De ruimtelijke kwestie........................................................................................................... 271 9.11.4 Langetermijnvisie.................................................................................................................. 271 9.12 Bibliografie............................................................................................................................ 272 9.13 Afkortingen........................................................................................................................... 274 V3F484 Sociale Instituties Bachelor in het Sociaal Werk 10  Inleiding De cursus sociale instituties biedt een overzicht van de sectoren waarmee jij, als student uit het sociaal- agogisch werk, later in contact zal komen bij het concreet uitoefenen van jouw beroep. Het is een kennismaking met de brede waaier aan organisaties, voorzieningen en diensten (zgn. ‘sociale instituties’), bedoeld om het welzijn van de burgers te optimaliseren. Deze voorzieningen en diensten werden uitgebouwd omdat men het hoofd moest bieden aan specifieke welzijnsnoden en sociale problemen. Ze ontstonden veelal uit beslissingen van de overheid. Maar de keuze om een bepaalde dienst wel of niet op te richten, uit te bouwen of te ondersteunen, is een gevolg van de voortdurende wisselwerking tussen beleidsmakers en de ontwikkelingen in de maatschappij. Aandacht voor de ontstaansgeschiedenis van deze diensten is dus van belang. Maar vooral ook een voortdurende aandacht voor actuele gebeurtenissen, met de erbij horende zorgnoden, is belangrijk. Ze verduidelijken waarom bestaande diensten worden aangepast en waarom nieuwe diensten worden uitgebouwd. Het is een inleidende cursus, die niet de pretentie heeft om zwaarwichtige analyses te maken. Via deze cursus zetten we jou aan tot een kritische kijk op verleden, heden én toekomst. Deze kijk is nuttig bij het opzoeken en verwerken van bijkomende informatie over bepaalde voorzieningen en bij het r1063132 Audrey Vervenne volgen van de actualiteit. De welzijnsboom heeft vele takken en nog veel meer zijtakken. Die takken en zijtakken, ook wel omschreven als ‘de sociale kaart’1, zullen in de hoofdstukken 3 tot en met 9 worden toegelicht en vormen de hoofdbrok van de cursus. Het gaat om het actuele ‘zorgaanbod’, een overzicht van enkele belangrijke organisaties en diensten die met welzijn, gezondheid, onderwijs, wonen, werken en veiligheid te maken hebben. De boom groeit en soms sterven takken af. Soms krijg je zelfs de indruk dat de welzijnsboom een snoeibeurt kan gebruiken. Sommige takken daarentegen zouden wellicht nog iets forser mogen uitgroeien. Kortom, onze boom heeft een verleden, een heden en een toekomst. Een stevige boom heeft ook stevige wortels. Stevige wortels die bovendien diep verankerd zijn in vruchtbare grond. Die vruchtbare grond en de wortels lichten we toe in het eerste hoofdstuk ‘welzijn in de verzorgingsstaat’. Ook de stevige stam van onze welzijnsboom komt aan bod. In het tweede hoofdstuk gaan we dieper in op ons systeem van sociale zekerheid. 1De sociale kaart biedt een overzicht van de voorzieningen uit de welzijns- en gezondheidssector in Vlaanderen en Brussel. Voor meer info: www.desocialekaart.be. V3F484 Sociale Instituties Bachelor in het Sociaal Werk 11  Om inzicht te verwerven in de diverse sociale instituties en hun relaties onderling, is het van cruciaal belang te begrijpen hoe de staatsstructuur van België eruitziet. Hieronder wordt dit beknopt weergegeven2. BASISBEGINSELEN Grondwet België is een grondwettelijke staat. Dit wil zeggen dat de grondwet in grote lijnen uiteenzet hoe de staat bestuurd wordt, hoe diverse instellingen georganiseerd zijn en hoe burgers zich verhouden tegenover deze instellingen. Scheiding der De Belgische staat is georganiseerd naar de idee van Montesquieu. Hij schrijft in zijn ‘De l’esprit machten des lois’ (1748) dat iedereen die macht heeft, geneigd is deze te misbruiken. Daarom moet de macht verdeeld worden over diverse instanties met elk een eigen bevoegdheid: Macht Wie? Bevoegdheid Wetgevende Macht Koning en Parlement (Kamer van 1. Wetten Maken Volksvertegenwoordiging en Senaat) r1063132 Audrey Vervenne 2. Controleren van uitvoerende macht Uitvoerende Macht Koning en de Regering 1. Het land leiden 2. Uitvoeren van de wetten Rechterlijke Macht Hoven en Rechtbanken Uitspraak doen over geschillen Monarchie Bij het installeren van de Belgische Staat (1830) drong zich ook de vraag op of ons land moest geleid worden door een president (republiek) of een koning (monarchie). Het Nationaal Congres koos voor een monarchie. De koning is staatshoofd, doch heeft slechts een beperkte persoonlijke macht. De koning heeft enkel bevoegdheden die hij samen met zijn ministers kan uitoefenen. De grondwettelijke macht van de koning gaat over op de eerstgeborene. Pas in 1991 werd de grondwet gewijzigd waarbij ook vrouwelijke nakomelingen staatshoofd kunnen worden. Representatieve en Het Nationaal Congres moest ook beslissen wie de bevoegdheid krijgt om wetten te maken. parlementaire Die taak is weggelegd voor het parlement, dat bestaat uit parlementsleden die verkozen democratie worden door de bevolking. 2 Voor meer gedetailleerde informatie, zie Van de Lanotte, J., Bracke, S., Goedertier, G., (2017). België voor Beginners. Brugge: Die Keure. V3F484 Sociale Instituties Bachelor in het Sociaal Werk 12  De bevolking is dus niet zelf de wetgevende macht, zij laat zich vertegenwoordigen door verkozen parlementsleden. Daarom spreken we van een representatieve democratie. België is ook een parlementair stelsel. Dit wil zeggen dat enkel de parlementsleden verkozen worden, de ministers en het staatshoofd niet. Rechtsstaat In een rechtsstaat moeten niet alleen de burgers rechtsregels respecteren, ook de overheidsinstanties zijn hieraan onderworpen. Deze rechtsregels ontstaan door de verkozen meerderheid. Wetten krijgen vorm wanneer het aantal parlementsleden dat voor de wet stemt, groter is dan het aantal dat tegen de wet stemt. OVERHEDEN Gedecentraliseerd België is een federale, gedecentraliseerde staat. Dit betekent dat de hogere overheid een bestuur deel van haar bevoegdheden toewijst aan andere autonome organen. Verschillende overheden kunnen onderscheiden worden: 1. De federale overheid heeft beslissingsbevoegdheid over het grondgebied van het hele land. 2. De gemeenschappen zijn opgericht om de culturele eigenheid van de Nederlandstalige, Franstalige en r1063132 Audrey Vervenne Duitstalige bevolking te beschermen en te ontwikkelen. De gemeenschapsbevoegdheden zijn cultuur- en persoonsgebonden (cultuur, onderwijs, welzijn, jeugd, gelijke kansen, enz.). 3. De gewesten zijn opgericht om beter te kunnen inspelen op de economische eigenheid van een regio. De gewestbevoegdheden zijn verbonden aan de economie of zijn plaats- of grondgebonden (economie, leefmilieu, water, energie, werk, openbaar vervoer, landbouw enz.). 4. De provincies hebben bevoegdheden op het provinciaal grondgebied. Sinds de meest recente interne staatshervorming heeft het provinciale niveau enkel nog grondgebonden bevoegdheden zoals bijvoorbeeld onderhoud waterlopen, streekontwikkeling, provinciale domeinen en onderwijs (gezien de grondwettelijke vrijheid van onderwijs). 5. De gemeenten en steden hebben bevoegdheden binnen hun grondgebied. Hiërarchie der Deze verschillende overheden hebben de bevoegdheid om eigen rechtsnormen uit te rechtsnormen vaardigen. Onze wetgeving bestaat dan ook uit allerlei regels die uitgaan van verschillende instanties: Overheid Rechtsnorm Federale overheid Grondwet, Wetten, EU-richtlijnen en Internationale verdragen. Gemeenschappen & Decreten gewesten Brussels Hoofdstedelijk Gewest vaardigt ordonnanties uit. Provincies Provinciale verordeningen Gemeenten Gemeentelijke verordeningen V3F484 Sociale Instituties Bachelor in het Sociaal Werk 13  Deze normen (wetgeving) staan in hiërarchisch verband tot elkaar. Dit betekent dat er een rangorde is tussen hogere en lagere normen. De lagere overheden moeten altijd de norm van de hogere overheid respecteren. 1. De hoogste norm is de grondwet. Dit betekent dat geen enkele wet mag uitgevaardigd worden die in strijd is met de grondwet. 2. Zowel wetten, decreten als ordonnanties zijn wetgevende akten. Zij staan op gelijke hoogte met elkaar, er is geen sprake van hiërarchie. Wetgevende akten mogen niet in strijd zijn met de grondwet. 3. Deze wetgevende akten krijgen vervolg in uitvoeringsbesluiten. Zowel de gemeenschaps-, gewest-, als federale regering moet de wetgevende akten omzetten in besluiten. Deze mogen niet in strijd zijn met de wetgevende akten (en dus ook niet met de grondwet). 4. De provinciale verordeningen mogen niet in strijd zijn met uitvoeringsbesluiten (en dus wetgevende akten en grondwet). 5. De gemeentelijke verordeningen mogen niet in strijd zijn met provinciale verordeningen (en dus ook niet met uitvoeringsbesluiten, wetgevende akten en de grondwet). Onderstaand schema laat zien dat het parlement en de regering van het Vlaams gewest en van de Vlaamse gemeenschap samengevoegd zijn tot 1 Vlaams Parlement en 1 Vlaamse regering. Dit vereenvoudigt de politieke besluitvorming in vergelijking met de Franstaligen in het zuiden van het land. Zij hebben wél een afzonderlijke gewest- en gemeenschapsoverheid. De instellingen zijn aan Vlaamse r1063132 Audrey Vervenne zijde dus anders gestructureerd dan aan Franstalige zijde. Daarom wordt het Belgische federale model ook wel een asymmetrisch model genoemd3. Wetgevende Macht Uitvoerende Macht Rechterlijke Macht Gemeenten en Steden Gemeenteraad College van burgemeester en Hoven en rechtbanken schepenen Provincie Provincieraad Bestendige Deputatie en Hoven en rechtbanken gouverneur Gemeen- 1. schappen en Vlaams parlement Vlaamse regering Hoven en rechtbanken Gewesten Waalse Gewestraad Waalse gewestregering Franse Franse Gemeenschapsraad Gemeenschapsregering Raad van de Duitstalige Regering van de Duitstalige Gemeenschap Gemeenschap Brusselse Hoofdstedelijke 2. Raad Brusselse Hoofdstedelijke Regering 3 Sinds enkele jaren noemen het Waals gewest en de Franse gemeenschap zich: la Fédération Bruxelles-Wallonie. Deze federatie verenigt de betreffende parlementen en de regeringen. Hoewel de naam anders doet vermoeden zijn de Brusselse gewestbevoegdheden hier niet bij inbegrepen. Mbt Brussel worden enkel de bevoegdheden van de Franse gemeenschap op grondgebied van het Brussels gewest (bv onderwijs, welzijn, …) hieronder begrepen. Deze federatie is echter (nog) niet wettelijk verankerd, daarom blijven we de wettelijke termen gebruiken. V3F484 Sociale Instituties Bachelor in het Sociaal Werk 14  Wetgevende Macht Uitvoerende Macht Rechterlijke Macht Federale overheid Federaal parlement (Kamer Federale regering (ministers Hoven en rechtbanken van Volks- en staatssecretarissen) en de vertegenwoordigers en koning Senaat) en de koning Europese Europees Parlement Europees Gerecht van Unie Raad van Ministers eerste Aanleg Europese Commissie (Ministers van de Hof van Justitie (kan een verschillende lidstaten) Europese norm vernietigen en een lidstaat veroordelen) r1063132 Audrey Vervenne V3F484 Sociale Instituties Bachelor in het Sociaal Werk 15  WELZIJN IN DE VERZORGINGSSTAAT 1 WELZIJN IN DE VERZORGINGSSTAAT 1.1 Begrip verzorgingsstaat / welvaartsstaat 1.1.1 Betekenis De maatschappij waarin wij leven en mogen genieten van talrijke overheidsvoorzieningen (gezondheidszorg, onderwijs, welzijnszorg enz.) en financiële tegemoetkomingen (pensioenen, werkloosheidsvergoeding, leefloon enz.), wordt vaak aangeduid met de term ‘verzorgingsstaat’ of ‘welvaartsstaat’. Volgens de socioloog Van Doorn is de verzorgingsstaat de maatschappelijke belichaming van een garantieformule: de samenleving, georganiseerd als nationale staat, waarborgt alle burgers een redelijk bestaan. Daartoe houdt de samenleving, geleid en gestimuleerd door de overheid, een uitgebreid stelsel van voorzieningen in stand die een gevarieerde verzorging van de burgers tot opdracht hebben. Volgens socioloog Thoenes is de verzorgingsstaat een rechtsvorm, die gekenmerkt wordt door een r1063132 Audrey Vervenne op democratische leest geschoeid systeem van overheidszorg, dat zich - bij handhaving van een kapitalistisch productiesysteem - garant stelt voor het collectieve sociale welzijn van haar onderdanen. De Vlaamse professor Herman Deleeck4 kiest voor het begrip ‘welvaartsstaat’, onder meer omdat dit beter aansluit bij het internationale taalgebruik. Vandaar zijn keuze voor de vertaling van het Engelse ‘Welfare state’. De welvaartsstaat kan volgens professor Deleeck omschreven worden als ‘de samenlevingsvorm van sommige rijke geïndustrialiseerde landen waarbij een aantal grondrechten van de burger effectief gewaarborgd worden. Deze grondrechten zijn bedoeld om zijn materiële welvaart en zijn kansen tot ontplooiing te bevorderen. Dit alles gebeurt binnen de parlementaire democratie en met behoud van de vrijemarkteconomische productiewijze’5. Voor ons maatschappijmodel dat we aanduiden met de begrippen verzorgingsstaat of welvaartsstaat, worden vaak nog andere termen gebruikt die telkens een bepaald aspect ervan belichten. Zo heeft men het soms over de overvloedmaatschappij of de consumptiemaatschappij. Ook de postindustriële samenleving, de toebedelingseconomie, de overlegeconomie en de 4 Stichter van het Centrum Sociaal Beleid, auteur van verschillende boeken, waaronder ‘De architectuur van de welvaartsstaat’. Overleden in 2002. 5 Deleeck, H., De architectuur van de welvaartsstaat opnieuw bekeken, Leuven, Acco, 2008, p. 27 V3F484 Sociale Instituties Bachelor in het Sociaal Werk 16  WELZIJN IN DE VERZORGINGSSTAAT gemengde economie zijn termen die telkens een ander specifiek kenmerk van de welvaartsstaat beklemtonen. Het gaat om kenmerken die soms resulteren in heuse types en variëteiten van welvaartsstaatmodellen. Enkele van die types worden verder in hoofdstuk 2 (Sociale Zekerheid) behandeld. 1.1.2 Kenmerken van de welvaartsstaat De definitie van professor Deleeck – die we verder zullen hanteren - omvat volgende bestanddelen: een hoog welvaartspeil, overheidsoptreden, de effectieve verwezenlijking van wettelijk gewaarborgde grondrechten op sociaal en economisch gebied, het behoud van de vrije markt en het belang van het overleg met en door sociale organisaties en dit alles binnen een democratisch bestel. De welvaartsstaat is dus meer dan een staat waarin welvaart heerst. Het is bovenal een staat die het op zich neemt de welvaart van de burgers te beschermen én waar nodig uit te bouwen. Hoog welvaartspeil Allereerst is er het veronderstelde hoge welvaartspeil. Kenmerkend is de r1063132 Audrey Vervenne hooggeorganiseerde economische ontwikkeling die heeft geleid tot een zeer hoge levensstandaard. Een levensstandaard die slechts voor iedereen toegankelijk is, indien er een zekere spreiding van die welvaart tot stand kan komen. De voorwaarde voor het behouden van die welvaart is voortdurende economische groei en de ermee samenhangende doelstelling van volledige werkgelegenheid. Overheidsoptreden Om die welvaart te spreiden en op die manier de grondrechten van de burger te waarborgen, komt de overheid tussen met een brede waaier van maatregelen. Allereerst is er de sociale zekerheid. Dit is een uitgebreid stelsel van sociale uitkeringen die de financiële zekerheid van burgers helpen waarborgen bij ziekte, werkloosheid, invaliditeit of ouderdom. Over de sociale zekerheid hebben we het in hoofdstuk 2. Daarnaast zijn er de vele vormen van dienstverlening die door de overheid worden georganiseerd, gecontroleerd en/of gesubsidieerd. Die ‘zorgsectoren’ zoals onze gezondheidszorg, ons onderwijs, onze welzijnszorg enz. vormen trouwens de hoofdbrok van deze cursus. Verwezenlijking van De effectieve verwezenlijking van het recht op werk, huisvesting, onderwijs, cultuur en grondrechten inkomen betekent echter meer dan het bestrijden van armoede of het helpen bij tegenslagen. De welvaartsstaat is eerst en vooral gericht op het voorkomen van problemen. Dit gebeurt via het preventief organiseren van de solidariteit (sociale zekerheid) en het uitbouwen van het zorgapparaat (‘sociale instituties’). V3F484 Sociale Instituties Bachelor in het Sociaal Werk 17  WELZIJN IN DE VERZORGINGSSTAAT Vrije markt en Dit alles gebeurt binnen ons economisch systeem van de vrije markt en zorgt ervoor dat overleg beslissingen tot stand komen op basis van overleg. Het gaat om sociaal overleg tussen de vertegenwoordigers van de ondernemingen, de organisaties die de belangen verdedigen van de burgers (vakbonden, ziekenfondsen, belangengroepen) en de overheid. De uitbouw van de welvaartsstaat is dus niet enkel een taak van de overheid (zie 1.1.3). Binnen democratie De welvaartsstaat is niet autoritair. Het organiseren van de zorg en de sociale zekerheid voor de inwoners is in ons systeem van parlementaire democratie tot stand gekomen, dus via overleg en inspraak. Communistische of andere totalitaire regimes (zoals in Cuba en China) kunnen eventueel een zekere graad van welvaart verschaffen aan hun inwoners, maar het verschil met onze definitie van welvaartsstaat is echter bijzonder groot. 1.1.3 De welvaartsstaat is niet-staats en is verzuild De welvaartsstaat heeft in feite een niet-staats karakter. De sociale organisaties of het ‘middenveld’ (vakbonden, ziekenfondsen, andere belangenorganisaties enz.) spelen een zeer belangrijke rol. r1063132 Audrey Vervenne Enerzijds nemen ze deel aan de besluitvorming over het sociaal beleid. Dit betekent dat ze inspraak hebben bij het totstandkomen van adviezen en wetten. Ze behartigen de belangen van hun leden. Anderzijds hebben ze ook een taak bij de uitvoering van deze wetgeving: ze verlenen diensten en bouwen voorzieningen uit. Betrokken bij Er is geregeld sociaal overleg tussen de vertegenwoordigers van werknemers en werkgevers. besluitvorming Dit tweeledig of paritair overleg tussen deze partners kan worden aangevuld met vertegenwoordigers van de overheid. Ook dit tripartiet of drieledig overleg wijst op het belang van de sociale organisaties bij het tot stand komen van adviezen en wettelijke besluitvorming op sociaal vlak. Betrokken bij Ook de uitvoering van het sociaal beleid is niet-staats. De overheid vertrouwt de uitvoering uitvoering immers toe aan verenigingen en organisaties. Ten eerste staan ze in voor het uitbetalen van sociale uitkeringen. Bijvoorbeeld werkloosheidsuitkeringen worden grotendeels uitbetaald door vakbonden. Voor de terugbetaling van gezondheidszorgkosten gaan we langs bij het ziekenfonds en de kinderbijslag (dit heet nu het ‘groeipakket’) wordt uitbetaald door het kinderbijslagfonds van de werkgever. De overheid heeft een controlerende taak bij dit alles. V3F484 Sociale Instituties Bachelor in het Sociaal Werk 18  WELZIJN IN DE VERZORGINGSSTAAT De feiten bewijzen echter dat vele initiatieven gegroeid zijn vanuit de basis en naar aanleiding van concrete noden. De uitvoerende taak van deze ‘middenveldorganisaties’ beperkt zich echter niet tot het uitvoeren van enkele taken binnen de sociale zekerheid. Ook binnen de welzijnszorg (zorg voor ouderen, kinderen, personen met een handicap enz.) wordt de uitvoering grotendeels toevertrouwd aan social profitorganisaties6. Zij bouwen voorzieningen uit en verlenen diensten. Noch de overheid noch de vrije markt spelen hier dus de hoofdrol. Ook hier houdt de overheid toezicht en zorgt voor programmatie, erkenning en subsidïering7. Verzuild Dit middenveld is in belangrijke mate verzuild. Verzuiling betekent dat levensbeschouwing (geloof, ideologie) nauw verbonden is met de organisatie van een aantal maatschappelijke activiteiten. Zo kennen we de christelijke, socialistische en liberale vakbonden en ziekenfondsen. De eerste 2 zuilen zijn uitgegroeid tot heuse koepels. Zo groepeert het christelijke Beweging.net (het vroegere ACW) niet alleen een vakbond en een ziekenfonds, maar ook tal van socioculturele organisaties. Ontzuiling De binding tussen de leden en hun respectievelijke zuil is de jongste jaren aan het verzwakken. Gezinnen durven al eens veranderen van ziekenfonds omwille van de voordelen. r1063132 Audrey Vervenne Meer en meer verenigingen kiezen er expliciet voor om zich pluralistisch op te stellen. Onderzoekers spreken zelfs van een evolutie naar ontzuiling. Mensen blijken zich ook meer en meer te engageren in een vereniging omwille van de inhoud en minder omwille van een of andere levensbeschouwelijke achtergrond. Op die manier zagen heel wat ‘nieuwe sociale bewegingen’ het licht die zich engageren rond milieuthema’s, de Noord-Zuid problematiek, het mobiliteitsvraagstuk of socioculturele thema’s. De grote, traditionele en verzuilde middenveldorganisaties evolueren daardoor meer en meer naar aanbieders van kwalitatieve dienstverlening die elkaar beconcurreren. Kortom, het inhoudelijke cement van de verzuiling is inmiddels sterk afgebrokkeld, maar de organisatorische bouwstenen ervan blijven overeind.8 6 Dit zijn organisaties die niet commercieel zijn en dus niet op winst gericht, het zijn meestal private vzw’s. 7 Programmatie betekent ‘zorgen voor een evenwichtig gespreid aanbod op basis van criteria’, erkenning betekent dat voorzieningen voldoen aan een aantal voorwaarden en subsidiëring betekent dat organisaties financiële middelen krijgen, bv. voor werking en personeel. 8 Enkele kritische kanttekeningen bij ons huidige grotendeels verzuilde model kun je vinden in “De rekening van de verzuiling” van Mieke Vogels (Lannoo Campus). V3F484 Sociale Instituties Bachelor in het Sociaal Werk 19  WELZIJN IN DE VERZORGINGSSTAAT 1.1.4 Korte historische schets Aanzet Het ontstaan en de uitbouw van de welvaartsstaat is vrij recent en uniek en is als maatschappijmodel ontstaan tijdens en onmiddellijk na de industriële revolutie, een periode waarin de machines hun ingang vonden in de industrie. Die mechanisering én de voortdurende technologische ontwikkelingen leidden tot een bijzonder grote toename van de arbeidsproductiviteit en zorgden voor een stijging van de welvaart. Er waren daarnaast ook veranderingen op politiek-maatschappelijk vlak: steeds meer wetten, de oprichting van ziekenfondsen en vakbonden die de werknemers beschermden, de wettelijke arbeidsduur, de verplichte verzekering tegen ziekte en invaliditeit enz. In het begin was er nog sprake van kindersterfte en hongersnood (zie film Daens), maar geleidelijk aan kwam er een einde aan die schrijnende toestanden. We kunnen een 5-tal fasen onderscheiden. Eerste Fase: In de eerste fase (1800-1880), die sterk wordt beïnvloed door de ideeën van de Franse De Sociale Kwestie Revolutie en de ontluikende industrialisering, was er een iets betere levensstandaard r1063132 Audrey Vervenne (welvaartspeil) dan vroeger, maar de overheid kwam zelden tussen. Arbeiders werden uitgebuit en hadden weinig rechten, er was kinderarbeid en hongersnood (1848) en de leefomstandigheden van de arbeiders waren veelal lamentabel (verpaupering). Dit wordt de zogenaamde ‘oude sociale kwestie’ of eenvoudiger ‘de’ sociale kwestie genoemd. In die periode werden evenwel de kiemen gelegd voor wat later de ziekenfondsen en de vakbonden zouden worden. De omstandigheden brachten de mensen er immers toe om een grote solidariteit aan de dag te leggen en via vrij initiatief gezamenlijk een antwoord te bieden op de socio-economische druk. Mensen gingen zich vrijwillig aansluiten bij één of andere kas (voorlopers van latere ziekenfondsen en vakbonden), zodat ze bij ziekte of overlijden toch konden rekenen op tijdelijke hulp. Productiecoöperatieven (bijvoorbeeld De Vooruit in Gent) zorgden voor betaalbare basisproducten. Tweede Fase In de tweede fase (1880-1919) zorgden de eerste sociale wetten voor een betere bescherming van de arbeiders (bv. Wet op zondagsrust, leerplicht en verbod op kinderarbeid). Zoals ook in de film Daens wordt getoond, kwamen die wetten er na de nodige opstanden en stakingen. De ontwikkeling van het stemrecht (algemeen meervoudig in 1893 en algemeen enkelvoudig mannelijk stemrecht in 1919) droeg in die periode uiteraard bij aan de totstandkoming van een aantal wettelijke initiatieven m.b.t. de betere bescherming van werknemers. Ook gingen de arbeiders zich beter gaan organiseren. De vakbonden werden opgericht (ACV als eerste) en de prille ziekenkassen werden grote landsbonden. Er was toen nog altijd geen verplichting om zich te verzekeren. De sociale zekerheid bleef begin 20e eeuw dus gebaseerd op vrijwilligheid, dit in tegenstelling V3F484 Sociale Instituties Bachelor in het Sociaal Werk 20  WELZIJN IN DE VERZORGINGSSTAAT tot bijvoorbeeld Duitsland waar kanselier Bismarck eind 19e eeuw al een verzekering tegen arbeidsongevallen, een pensioen- en ziekteverzekering verplicht maakte. Derde Fase In de derde fase (tussen WOI en WOII) was er - na een korte periode van economische bloei (heropbouw) - economische crisis met toenemende werkloosheid. Het crisisklimaat en de verscherpte tegenstellingen tussen links en rechts zorgden in de jaren 30 bovendien voor de opkomst van totalitaire regimes in heel wat Europese landen. In 1917 veroverden de communisten trouwens al de macht in Rusland. Geleidelijk aan echter groeide het besef dat staatsinterventie en overheidsplanning noodzakelijk waren om de economie uit het slop te halen en de crisis op te lossen. Meer en meer kwamen de beleidsmakers tot het inzicht dat de eenvoudige toepassing van de liberale economische theorie geen spontaan leefbaar sociaal-economisch evenwicht tot stand bracht. Overheidsingrijpen moest het systeem terug in de richting duwen van herstel van de vraag en werkgelegenheid. Keynes in Engeland kan als de vader gezien worden van dit systeem van overheidsinmenging. In ons land publiceerde de socialistische partijvoorzitter Hendrik de Man zijn ‘Plan van de Arbeid’. r1063132 Audrey Vervenne Tijdens die periode werd het overleg tussen vakbonden van werknemers en werkgevers steeds belangrijker en kwam de eerste Nationale Arbeidsconferentie tot stand (1936). Dit leidde o.a. tot het betaald jaarlijks verlof (6 dagen!), een erkenning van de vakbonden, en de 40-urenweek in ongezonde en gevaarlijke fabrieken. De ziekteverzekering en werkloosheidsverzekering waren nog vrijwillig, enkel de pensioenen en de kinderbijslag (heet nu ‘groeipakket’) werden verplicht. Vierde Fase Pas na WOII werd de basis gelegd voor de traditionele welvaartsstaat. Met het ‘Ontwerp van overeenkomst van sociale solidariteit’ en de ‘Besluitwet’ van 28 december 1944 werd de sociale zekerheid systematisch georganiseerd en voor alle werknemers verplichtend gemaakt. Er werden rijksdiensten opgericht. Werkloosheidsvergoeding, ziekte- en invaliditeitsuitkering en de kinderbijslag (het groeipakket) werden respectievelijk uitbetaald door vakbonden, ziekenfondsen en patronale compensatiekassen. Ook het overleg tussen werknemers en werkgevers werd verder uitgebouwd. Ons huidig sociaal zekerheidsrecht en de uitbouw van de vele zorgvoorzieningen kwamen in deze periode tot stand. Vanaf 1973 (oliecrisis) bleef de welvaartsstaat stilstaan. Door de plotse stijging van de olieprijzen werd de economische groei aangetast en nam de werkloosheid (en dus ook de armoede) toe. Ook namen de sociale uitgaven (voor de betaling van werkloosheidsuitkering, leefloon enz.) steeds grotere happen uit het overheidsbudget. De ‘traditionele welvaartsstaat’ moest opnieuw bekeken worden. V3F484 Sociale Instituties Bachelor in het Sociaal Werk 21  WELZIJN IN DE VERZORGINGSSTAAT Vijfde Fase Een aantal veranderingen bij de bevolking (veroudering, ontgroening, individualisering, vrouwenemancipatie, tweeverdienersmodel) en in de economie (van industrie naar diensten met uitsluiting van laaggeschoolden), het milieuvraagstuk én de globaliseringstendens stelden het welvaartsmodel in vraag. Ons welvaartsmodel en de financiële houdbaarheid ervan werden een heikel thema. De jaren 80 kenden een opeenvolging van “besparingsregeringen” die poogden om het overheidsbudget opnieuw te doen kloppen en de schuldgraad van de overheid te verminderen. Op beleidsvlak resulteerde een en ander in de jaren negentig van de voorbije eeuw in het naar voren schuiven van het model van de actieve welvaartsstaat. De recente financieel-economische problematiek (schulden- en Eurocrisis) en de beleidsantwoorden erop, zullen moeten uitwijzen hoe onze welvaartsstaat verder kan worden behouden en ondersteund of zal evolueren naar wat in de Angelsaksische landen wordt aangeduid als “Big society”, een model waar het opnemen van individuele verantwoordelijkheid en gemeenschapszin centraal wordt geplaatst en de overheid zich uit tal van taken terugtrekt. 1.1.5 De actieve welvaartsstaat Onze maatschappij biedt via de sociale zekerheid en de uitbouw van een uitgebreid zorgnetwerk bescherming tegen inkomensverlies en kosten verbonden aan bepaalde sociale risico’s. r1063132 Audrey Vervenne Traditioneel Een aantal veranderingen op demografisch vlak (zoals vergrijzing en ontgroening van de welvaartsmodel bevolking), veranderende leefpatronen (toename éénoudergezinnen, vrouwenarbeid, moeilijke in vraag combinatie gezin-arbeid) en verregaande economische globalisering en flexibilisering brachten ons traditioneel welvaartsmodel in steeds nauwere schoentjes. Ondanks het succesverhaal dat de welvaartsstaat op diverse vlakken ongetwijfeld is (betaalbaarheid pensioenen en werkloosheidsverzekering, nadruk op scholing en opleiding, enz. ) is er de schaduwzijde van de toenemende druk van de fiscale en sociale lasten9. Meer dan de helft van ons nationaal inkomen gaat naar de collectieve sector en naar sociale uitgaven. De demografische tijdbom van verregaande vergrijzing legt bovendien steeds meer lasten op de schouders van diegenen die wel nog arbeidsactief zijn, wat de druk nog vergroot om ons welvaartssysteem te herdenken. De internationale concurrentie en het voortdurende banenverlies aan de zogeheten ‘lageloonlanden’ ten slotte, doen de druk op de ketel nog meer toenemen. Activering Vooral het tekort in de openbare financiën, de blijvend hoge werkloosheid en de verontrustende demografische evolutie leidden tegen het eind van de 20e eeuw tot het ontstaan van de activeringsidee. Er moet veel aandacht worden besteed aan arbeidsbemiddeling, beroepsopleiding en allerlei maatregelen om de tewerkstelling t.a.v. sociaal zwakkere groepen te 9 Fiscale lasten: de belastingen op arbeid. Sociale lasten: de werkgeversbijdragen aan RSZ. V3F484 Sociale Instituties Bachelor in het Sociaal Werk 22  WELZIJN IN DE VERZORGINGSSTAAT bevorderen. Dit idee is overgewaaid uit de Scandinavische landen - die al sinds de jaren 80 een ‘actief arbeidsmarktbeleid’ voeren - en vond ook bij ons de weg naar de regeringstafels. Onder het motto ‘niet de mensen vis geven, maar ze leren vissen’ wordt via overheidsmaatregelen getracht om mensen te integreren via werk i.p.v. hen uitkeringen te geven. Via een ‘proactief’ beleid probeert men zelfs te anticiperen op toekomstig banenverlies in sectoren die het moeilijker hebben. Zo worden werkzoekenden én werknemers bijgeschoold om hun kansen op blijvende werkloosheid of jobverlies bij herstructurering te minimaliseren. Meer mensen aan het De uiteindelijke doelstelling is een verhoging van de activiteitsgraad10 van de bevolking: meer werk mensen aan het werk dus. Dit betekent o.a. een strengere aanpak van werkzoekenden, jongeren vlugger aan het werk, minder mensen op brugpensioen, mensen langer aan het werk en het laten waaien van neoliberale winden doorheen publieke diensten (kostenbesparing door privatiseringen). Het ‘Generatiepact’ dat eind 2005 tot stand kwam, was een eerste, voorzichtig beleidsmatig antwoord in de richting van meer activering. Ook in het regeringsprogramma Di Rupo I en dit van de regering Michel stonden en staan er diverse activerende maatregelen en in de regeerprogramma’s van de r1063132 Audrey Vervenne deelstaatregeringen speelt activering eveneens een belangrijke rol (zie ook 1.2.3). De activeringspiste zorgt echter ook voor de nodige discussie. Zo is er vaak onvoldoende aandacht voor de kwaliteit van arbeid, wordt de duurzame combinatie van gezin en arbeid vaak ondergeschikt gemaakt aan het verhogen van de werkzaamheidsgraad11 en is er onvoldoende aandacht voor vrijwilligerswerk en de vaak onbetaalde zorgarbeid in gezin of buurt. Ook het activeren van 50-plussers blijft een zware opgave. 1.1.6 De nieuwe sociale kwestie en de risicosamenleving Onze samenleving is geleidelijk geëvolueerd van een industriële maatschappij (in de 19e eeuw tot een flink stuk in de 20e eeuw) naar een post-industriële maatschappij, waarin het belang van de dienstensector zienderogen toeneemt. Sommigen spreken van een ‘kennis- of informatiemaatschappij’. De toenemende complexiteit in onze maatschappij maakt het vaak niet gemakkelijk voor laaggeschoolden om hun weg te vinden. Kennis speelt een steeds grotere rol in onze economie. Het wordt ook moeilijker voor laaggeschoolden om een passende job te vinden. De uitroep ‘levenslang leren’ is dus meer dan een loze kreet, het is een noodzaak. De kansen van mensen in onze samenleving worden meer en meer bepaald door het scholingsniveau. We stellen vast dat de kloof tussen laag- en hooggeschoolden toeneemt. De positie van mensen met een lage scholing en mensen met weinig gevraagde of laag gewaardeerde vaardigheden wordt almaar kwetsbaarder. 10 Mate waarin de bevolking op beroepsactieve leeftijd (15-64 jaar) actief is op de arbeidsmarkt, d.w.z. een job heeft of een job zoekt. 11 Bij de activiteitsgraad worden zowel de werkenden als de werkzoekenden in rekening gebracht, bij de werkzaamheidsgraad enkel de werkenden. V3F484 Sociale Instituties Bachelor in het Sociaal Werk 23  WELZIJN IN DE VERZORGINGSSTAAT De kwetsbaarheid van laaggeschoolden en de eruit voortvloeiende ongelijkheid en armoede vormen de kern van wat men de ‘nieuwe sociale kwestie’ noemt. In tegenstelling tot de oude sociale kwestie - die zich manifesteerde tijdens de industriële revolutie (kinderarbeid, pauperisme, uitbuiting, onderbetaling) - hebben we nu te maken met een nieuw soort problemen dat moeilijk met de oude remedies (sociaal overleg, sociale verzekeringen en minimumnormen) kan worden aangepakt. Die nieuwe problematiek vraagt dan ook om een nieuw soort oplossingen (zie 1.1.5.). Voorspelbare risico’s Tegelijkertijd wordt het gemakkelijker om de nieuwe risico’s te voorspellen. Net zoals we ondertussen weten dat roken longkanker kan veroorzaken en te veel en te vet eten kan leiden tot hart- en vaatziekten, kunnen we voorspellen dat laaggeschoolden een grotere kans hebben om lang in de werkloosheid te blijven hangen, het bijzonder moeilijk zullen hebben om na ontslag een nieuwe job te vinden of tevreden zullen moeten zijn met een laag loon. Binnen de risicosamenleving worden de risico’s dus ook meer en meer voorspelbaar. 1.2 Welzijn en welzijnsbeleid, welzijnszorg en welzijnszorgbeleid r1063132 Audrey Vervenne 1.2.1 Betekenis Welzijn Welzijn kan worden omschreven als ‘een toestand van welbevinden die ontstaat wanneer iemand tot ontplooiing van zijn bestaan komt in zijn verschillende facetten en dit met respect en engagement voor de ontplooiing van de anderen’12. Dit welbevinden gaat over lichamelijke conditie, psychische gezondheid, relaties met anderen, deelname aan de samenleving en materiële mogelijkheden om een menswaardig bestaan te kunnen leiden. Meer nog dan het kwantitatieve en het materiële - dat typerend is voor bezit en een hoge mate van welvaart - duidt welzijn op het feit dat ook het immateriële en de levenskwaliteit belangrijk en nastrevenswaardig is. Zich goed voelen, gezond zijn, wonen in een aangename leefomgeving en een leuke job hebben, zijn dus componenten van welzijn. Welzijnsbeleid ‘Welzijnsbeleid is een beleidsvorm die erop gericht is - of zou moeten zijn - de toestand van welbevinden te realiseren’10. Het welzijnsbeleid is geen strikt afgebakend terrein waarvoor slechts één enkele minister, gedeputeerde of schepen bevoegd is. Beleidsmaatregelen ten aanzien van minimuminkomens, het onderwijs, de huurwetgeving, het activeren van werkzoekenden enz. hebben een bijzondere invloed op ons welzijn, maar vallen niet eens onder de bevoegdhei