Ózbekstan'ın Bağımsızlığı Tarihi (PDF)

8-tema Ǵárezsiz Ózbekstan Respublikası dúziliwinıń tariyxıy áhmiyeti. Ózbekstannıń ayriqsha ǵárezsizlik hám rawajlanıw jolı. 1\. Ǵárezsizlik túsinigi. Ǵárezsizlik túsinigi ózinde ázelden insaniyattıń arzıw-nietlerin, árman hám azapların jámlegen. Haqıyqatında da, insan tábiyattıń gúltajı sıpatında...

8-tema Ǵárezsiz Ózbekstan Respublikası dúziliwinıń tariyxıy áhmiyeti. Ózbekstannıń ayriqsha ǵárezsizlik hám rawajlanıw jolı. 1\. Ǵárezsizlik túsinigi. Ǵárezsizlik túsinigi ózinde ázelden insaniyattıń arzıw-nietlerin, árman hám azapların jámlegen. Haqıyqatında da, insan tábiyattıń gúltajı sıpatında bárqulla erkinlik hám erkinlikke umtılıp jasaydı. Ol bárqulla ózin hár tárepleme erkin seziniwge, erkin jasawǵa, qáwipsiz turmıs keshiriwge mútájlik sezedi. Sonıń ushın da insaniyat tariyxı hár qıylı dáwirlerde Jer sharınıń barlıq regionlarında azatlıq ushın gúresti, forması hár qıylı, mánisinde uqsas bolǵan azatlıqqa umtılıw hádiyselerin kóp kórgen. XX ásir aqırında dúnyanıń derlik úshten bir bóliminde misli kórilmegen waqıyalar júz berdi. Socializm dep atalgan totalitar dúzim, zorlıq hám basımģa tiykarlangan kommunistlik ideologiya kriziske ushiradı. Dúnyaǵa, Jer júzine húkimdar bolıwdı talap etken SSSR jámiyet sıpatında da, mámleket sıpatında da \"ópir\"ge tústi. Onıń quramına kirgen awqamlas respublikalar torn mánisindegi ģárezsiz mámleket statusın aldı. Ǵárezsizlikke erisiw ideyası xalqımızǵa ázelden miyras. Bul arzıw-niet áwladtan-áwladqa ótip, mıń jıllıqlar túbinen bizge shekem jetip kelmekte. Prezident I. Karimov \"Ullı keleshegimizdiń huqiqiy kepilligi\" atlı broshyurasında \"Ózbek milleti ázelden óz pikir-zikri, óz ǵárezsizligi ushın gúresip jasagan. Buǵan áyyemgi gúwalıq. Milletimiz tariyxı haqqındaǵı haqıyqat, elimizdiń pidayı, óz jolınan, másláhátinen, sózinen qaytpaytuǵın perzentlerine ashılıwı kerek. Biz biliwimiz shárt bolǵan tariyx betlerin qunt penen betlep shıǵıw hámmemiz ushın hám qarız, hám parız,\" - degende xalqımızdıń tariyxıy táǵdirinen sabaq alıwdı, atalardıń tájiriybesin úyreniwdi názerde tutadı. Óytkeni, xalqımızdıń uzaq tariyxı azatlıq, ǵárezsizlik ushın tınımsız gúres dáwiri bolıp esaplanadı. Túrkstan óziniń keyingi bir yarım mıń jıllıq tariyxında tek ǵana 376 jil erkin mámleket rutbasında bolgan (B.Ahmedov). Basqa waqıtları bolsa basqınshılar zulımı astında kún keshirgen. Bunnan da kórinip turadı, Túrkstan tariyxıy rawajlanıwınıń barlıq basqıshlarında hár túrli formada bóliniwlerge, onıń xalqı basqalar tárepinen kemsitiliwge, kemsitiliwlerge dus kelgen. Xalqımızdıń grekler, makedoniyalılar zulımlıǵına, arablar basqınshılıǵına, mongol basqınshılıǵına hám, aqırında, Chorizm kolonizciyasına qarsı alıp bargan milliy-azatlıq háreketleri tariyx betlerinde máńgi saqlanıp qaldı. Házirgi waqıtta jaqın tariyxımızda, sovet hákimiyatı jıllarında Ózbekstannıń orayǵa boysınıwına qarsı, anıǵıraq aytqanda, usı dáwirde Ózbekstannıń milliy Ǵárezsizlikke erisiwi ushın tariyxıy jaǵdayǵa qarap geyde ashıq, geyde jasırın túrde alıp barǵan gúreslerin bir qatar dárekler arqalı barǵan sayın tereń bilip barmaqtamız. Bir sóz benen aytqanda, xalqımız ázelden óz pikirleri menen Ǵárezsiz, Azat, Erkin jasaw ushın tınımsız umtılıs jasagan. Xosh, gárezsizliktiń ózi ne? Ol nelerge tiykarlanadı hám oniń mazmun-mánisi nelerden ibarat? Bárinen burın, ǵárezsizlik teńlik tárepke qoyılǵan birinshi qádem ekenin aytıw kerek. Sebebi, teńlik bolmaǵan jerde kimdur birewge boysınadı. Mutelik bar jerde húkimdarlıq, basqalar esabınan jasaw sıyaqlı illetler payda boladı. Nátiyjede biz sońǵı bir yarım ásir dawamında basımızdan ótkergen koloniallıq dúnyaǵa keledi. \"Teńlik\" sóziniń qúdireti sonda, ol adamlardıń óz-ara qatnasıqlarınan baslap, mámleketler aralıq qatnasıqlarǵa shekem hámme nárseni normaǵa salıp, hár qıylı kemsitiwler yamasa logikalıq emes tájim-tájimge shek qoyadı. Ǵárezsizlik - óz ara húrmet, bir-birin tán alıw, bir-birin húrmetlew arqalı insan qádir-qımbatın saqlaw. Demek, gárezsiz hár bir shaxs, hár bir insan mánisinen kelip shıǵatuǵın pútkil jámiyet hám insaniyatqa baha beretuǵın ulıwma insanıylıq qádiriyat! Ǵárezsizlik - jámiyetten ajıralmagan halda dúnya mashqalaları hám óz táǵdiri menen baylanıslı keleshek haqqında oylaw. Ǵárezsizlik - erkin dúnyaqaras, erkin pikirlewge súenip jasaw imkaniyatı. Óz betinshe jasawǵa, óz betinshe pikirlewge, óz táǵdirin ózi belgilewge, óz ómirin ózi jolǵa qoyıwǵa uqıplı insan qarama-qarsılıqlardı ańsatlıq penen jeńip ótedi, dúnyanıń jedel mashqalaları krizisinde shalqayıp qalmaydı. Hár bir insannıń ruwxıy, minez-qulqı jaǵınan qaraǵanda, áne usı ápiwayı turmıslıq haqıyqattı keń mániste mámleket ǵárezsizligine de salıstırıw múmkin. Ǵárezsizlik koloniallıqtıń hár qanday formasın, ol keltirip shıǵaratuǵın basımlar, kemsitiwler hám zorlıqlardı biykar etedi. Házirgi waqıtta ǵárezsizlik jáhán rawajlanıwınıń aldınǵı tájiriybeleri tiykarında óz rawajlanıwınıń ózine tán principlerin islep shıǵıw menen birge birden-bir tiykar, birden-bir mákan táǵdirin belgilewde óz-ara birge islesiwdiń jańa, sapa jaǵınan joqarı bolǵan, ulıwma insanıylıq máplerge sáykes keletuǵın úlgi tiykarında jasaw degeni. Eger ol birge islesiw, óz ara awızbirshilik, mámleketleraralıq, mámleketleraralıq hám regionlararalıq siyasiy, ekonomikalıq, sociallıq qatnasıqlardı bekkemlemese óz qabıǵında qalıp ketiwi, milliy sheklengenlik sheńberinen shıǵa almay qalıwı múmkin. Sonıń ushın da ǵárezsizliktiń oǵada salmaqlı tájiriybesinen ótken principleri bárqulla áhmietli bolıp qala beredi. Sebebi, ol turaqlı rawajlanıp, ózin-ózi bayıtıp, jetilisip, puqaralardıń sanası hám oy-pikiri ósip atırǵan tariyxıy haqıyqatlıq bolıp esaplanadı. Ǵárezsizlik - tábiyatınan sanalı jasaw, sanalı múnásibetti belgilew ólshemi. Házirgi waqıtta ol háreketlerdiń, umtılıslar hám qábiletlerdiń kúsheyiwin, turaqlı rawajlanıwdı talap etetuǵın ruwxıy-ruwxıy, aǵartıwshılıq-ádep-ikramlılıq hádiyse. Bul, ásirese, burınǵı awqam quramınan ajıralıp shıqqan, koloniallıq azaplardı kórgen ǵárezsiz mámleketler, atap aytqanda, Ózbekstan turmısında úlken áhmietke ie. Ne ushın? Totalitar dúzim dáwirinde mámleket mámleket basqarıw sistemasınan baslap, ayırım-ayırım shaxslardıń kúndelikli turmısına hám keleshegine baylanıslı hár qanday úlken-kishi máselelerdi sheshiwdi óz moynına alǵanı ushın miynetkesh xalıq materiallıq hám aqılıy qaramlıq keypiyatına dus kelgen edi. Ol tek jumıs islew huqıqına iye edi. Miynet dep atalıwshı sezimsiz mashinanıń vintine aylanıp qalǵan edi. Erten keshke shekem miynet etesen, miynetińge jarasa ashlıqtan ólemew huqıqın alasań, tap sol. Bul - buringi awqamda nızam kúshine iye bolgan mámleket siyasatı edi. Adamzat tek ǵana isledi, tek ǵana jasap júrdi. Tirishilik degen ullı baylıqtıń, tirishilik degen joqarı túsiniktiń mánisin túsiniwge ózinde erk-ıqrar da, zárúrlik de sezmeytuǵın edi. Nátiyjede aqıl menen islew, haqıyqatlıqtı seziw, jaratıw, jaratıw, dóretiwshilik sezimleri pútkilley sóndirilgen edi. Sonıń ushın da mámlekettiń rawajlanıwı tómenlep, adamlardıń turmıs dárejesi tómenlep ketti. 2\. Ózbekstannıń ekonomikalıq gárezsizligi hám siyasiy suvereniteti ushın ámeliy háreketler. XX ásirdiń 90-jıllarına kelip socialistlik mámleketlerde insan huqıqların qorǵaw hám azatlıqqa umtılıwdıń jańa basqıshi baslandı. Shigis Evropa mámleketlerinde derlik yarım ásir húkim súrgen totalitar mámleket dúzimi kriziske dus kelip, demokratiyalıq tártipler qáliplese basladı. Yugoslaviya Socialistlik Federativlik Respublikası tarqalıp, oniń ornında bir neshe ģárezsiz respublika, Chexoslovakiya Socialistlik Respublikası ekige bólinip, Chexiya hám Slovakiya suveren mámleketleri payda boldı. Germaniya Federativlik Respublikası hám Germaniya Demokratiyalıq Respublikası birlesip, nemisler jasaytuģın úlken aymaqta socialistlik dúzim joq etildi. Házirgi waqıtta burınǵı SSSR bólinip, onıń ornında óz aldına rawajlanıw jolın tańlaǵan 15 mámleket dúzilgen. Basqasha aytqanda, bul dáwirge kelip kóplegen mámleketlerde ģárezsizlikke erisiw máselesi dúnyanı keń qamtıp algan tariyxıy processke aylandı. Ózbekstannıń ģárezsizlikke erisiwi mine usı álemsheń process quramında júz berdi. \"Xalıqlardıń azatlıq, gárezsizlik, baxıt-ıǵbalǵa ázeliy umtılısı, óz táǵdirin ózi belgilewge isenimi turmıstaǵı tereń ózgerislerdi háreketke keltiriwshi kúsh bolıp esaplanadı,\" degen edi Islam Ábdiǵanievich Kárimov. XX ásirdiń 90-jıllarınıń baslarına kelip Ózbekstanda xalıqtıń áne usı ázeliy ármanın ámelge asırıw kún tártibindegi tiykarǵı másele bolıp qaldı. Mámlekette sonday jagday payda boldı, bir tárepten: zorlıqqa tiykarlangan, administrativlik buyrıqpazlıqqa tán bolgan oraylasqan mámleket saqlanıp qala ma yamasa demokratiyalıq proceslerdiń tereńlesiwi esabınan awqamlas respublikalardıń suvereniteti támiyinlenedi me? degen másele áhmiyetli bolıp qaldı. Ekinshi tárepten, sol dáwirdegi SSSR basshılıǵı mámlekettiń ishkerisindegi jagdaydı duris bahalay almadı, milliy respublikalarda ģárezsizlikke erisiwge umtılıwdıń barǵan sayın kúsheyip baratırganın aldın ala almadı. SSSR Joqarı Soveti de, SSSR Prezidenti hám Húkimeti de krizisli jaǵdaydan shıǵıwdıń jolın taba almadı. Qullası, 90-jıllardıń baslarına kelip oray hám awqamlas respublikalar arasındaǵı qatnasıqlar keskinlesip, oraylıq hákimiyattıń abırayı tómenlep ketti. Siyasiy, ekonomikalıq hám xojalıq turmısı basqarılmay qaldı. Aqıbetinde turmıstıń barlıq tarawlarındaǵı unamsız jaǵdaydan xalıqtıń kún sayın narazılıǵı artıp, turmıs dárejesi jamanlasıp bardı. Óndiris hám miynet tártibi izden shıqtı. Bul jaǵday tábiyǵıy túrde xalıqtıń kózin ashtı, ol endi eski buyruqshılıq usılın qabıl ete almay qaldı. Qısqasha etip aytqanda, sol waqıtqa kelip respublikalardıń suverenitetin hám insan huqıqların buzıwshı totalitar buyrıqpazlıq basqarıwınıń perspektivasız ekenligin turmıstıń ózi kórsete basladı. Bunı tek ǵana burınǵı SSSRda xalıq xojalıǵın bazar ekonomikasına ótkeriw hám de Jańa Awqam Shártnamasın tayarlaw baǵdarındaǵı nátiyjesiz qádemlerde de kóriw múmkin. Sonı aytıw kerek, burınǵı Awqamda xalıq xojalıǵın bazar ekonomikasına ótkeriw máselesi 1987-jılı xalıq deputatları II syezdiniń qararı hám ekonomikanı salamatlandırıwǵa qaratılǵan Húkimet Baǵdarlamasında aytıp ótilgen, ol 1990-jıl may ayında Joqarı Sovettiń III sessiyasında dodalandı. Xalıq deputatları Húkimet Baǵdarlamasın dodalap, bazar ekonomikasına ótiw obektiv zárúrlik, bunnan basqa jol joq, degen juwmaqqa keldi. SSSR Joqarı Soveti III sessiyasınıń \"Basqarılatuģın bazar ekonomikasına ótiw haqqında\"ǵı qararında bazar ekonomikasına ótiw ekonomikalıq reformalardıń tiykargı mazmunın quraytuģınlıǵı atap ótildi. Sol sebepli bul baǵdardaǵı Húkimet koncepciyasın deputatlar pikir-usınısları tiykarında qayta islep shıǵıw hám 1990-jıl 1-sentyabrge tayarlaw belgilendi. SSSR Basshılıǵında usı baǵdardaǵı ámeliy jumıslar qızǵın tús aldı. 1990-jil 25-iyulde SSSR Prezidentlik Keńesinde Bas Ministrdiń mámleketti bazar ekonomikasına ótkeriw boyinsha qosimsha ilajlar haqqındaǵı málimlemesi tıńlandı. 1990-jil 27-iyul hám 30-avgustta SSSR Prezidentiniń ilimpazlar, qánigeler, ǵalaba xabar quralları wákilleri menen ekonomikalıq reformalar temasında pikirler bólisildi. 1990-jil 11-sentyabrde RSFSR Joqarģı Soveti II sessiyası S. Shatalinnin \"500 kún\" Baǵdarlamasın qabıl etti. Onda tómendegi máseleler kóterilgen edi: - Puqaralardıń múlkke ielik huqıqın, ekonomikalıq erkinlikti, erkin tutınıw bazarın hám onda erkin bahanı; - kárxananıń ģárezsiz ekonomikalıq xizmet etiw huqıqı; - awqamlas respublikalardıń ayrıqsha suvereniteti; - xalıqtıń turmıs dárejesin tómenletpewdi názerde tutatuǵın edi. SSSR Joqarı Sovetiniń 21-sentyabrde bolip ótken IV sessiyasında bul Programma da qabıl etilmedi. 1990-jil 24-sentyabrde sessiya \"Xalıq xojalıǵın turaqlastırıwdıń keshiktirip bolmaytuģın wazıypaları\"n dodalap, Húkimet Baǵdarlaması hám S.Shatalin Baǵdarlamasınan ibarat Birden-bir Baǵdarlamanı islep shigiwga qarar etti. 1990-jil 18-oktyabrde sessiya: \"Bazar ekonomikasına ótiw jáhán ámeliyatınan kelip shiqqan zárúrlik, biraq ol ekonomikanıń socialistlik bagdarına ziyan jetkermeydi,\" - dep juwmaqladı. Demek, 80-jıllardıń aqırına kelip, burınǵı elde xalıq xojalıǵın bazar ekonomikasına ótkeriwdi turmıstıń ózi kún tártibine qoyıp, onıń huqıqıy tiykarların jaratıwdı zárúrlikke aylandırdı. Soǵan qaramastan, 1990-1991-jıllarda ekonomika artqa qaray barıp kete basladı hám xalıqtıń turmıs tárizi, sharayatı jamanlasıp bardı. Mámleket sociallıq-ekonomikalıq jaqtan kriziske dus kele basladı. 1990-jil oktyabr aqırında Ózbekistan SSR Joqarı Kenesi IV sessiyasında bul másele boyinsha Húkimettiń esabatı tıńlandı. Joqarı Keńes sessiyası \"házirgi payda bolǵan jaǵdaydan shiǵiw joli\... respublikanıń ekonomikalıq ǵárezsizligine yerisiw tiykarında ekonomikalıq reformalardı tereńlestiriw hám jedellestiriwden ibarat,\" dep esapladı. Sonıń ushın da sessiya respublika Húkimetiniń Programmasın maqulladı hám Ózbekstan Ministrler Sovetine \"Ózbekstan SSR múlkine iyelik etiw, onı basqarıw, bólistiriw hám onnan paydalanıw máseleleri boyınsha respublikanıń suveren huqıqların ámelge asırıwdıń nátiyjeli háreket etiwshi mexanizmin jaratıw boyınsha tiykarlanǵan usınıslar tayarlaw, sonday-aq, 1-iyunge shekem1-iyunge shekem Ózbekistan Oliy Sovetiga ekonomikalıq sistema máseleleri hám jer, jer astı hám basqa da tábiyiy baylıqlardı, óndiris kárxanaların Ózbekistan SSR múlkine ótkeriw boyinsha Ózbekistan SSR Konstituciyasına kirgiziletuģın ózgerisler haqqında nızam joybarın kirgiziwdi tapsırdı. Húkimet Baǵdarlamasına bola, tómendegiler Ózbekstannıń xalıq xojalıǵın salamatlandırıw hám bazar ekonomikasına basqıshpa-basqısh ótiwdiń tiykarǵı baǵdarları etip belgilendi: - basqa respublikalar menen muwapıqlastırılgan gárezsiz sociallıq hám ekonomikalıq siyasattı xalıq xojalıǵın ózin-ózi basqarıw hám ózin-ózi aqsha menen támiyinlew tarawında suveren huqıqların ámelge asıradı, xojalıq turmısı hám mádeniy turmıstaǵı milliy ózine tánlik saqlanıp qalıwın támiyinleydi; - basqa respublikalar menen óz ekonomikalıq baylanısların ekvivalentlik hám óz-ara mápdarlıq tiykarında erkin sheshedi, bul baylanıslardı mámlekettiń bir pútin xalıq xojalıq kompleksi sheńberinde óz-ara shártnamalar hám kelisimler menen tártipke saladı; - jergilikli Sovetlerdiń jergilikli ózin-ózi basqarıwdı keńnen rawajlandırıw, onıń múlklik hám finanslıq tiykarın bekkemlew huqıqlarına kepillik beredi; - ózinde bar bolǵan barlıq qurallar menen miynet jámáátleriniń hám puqaralardıń ekonomikalıq huqıqların bekkemlewge járdemlesedi, bul huqıqlardıń hár tárepleme qorǵalıwın támiyinleydi. 1. 1991-jıl 31-avgustta qabıl etilgen \"Ózbekstan Respublikasınıń Mámleketlik ǵárezsizligi tiykarları haqqında\"ǵı Ózbekstan Respublikasınıń Nızamına konstituciyalıq status berilsin. 2. Ózbekstan Respublikası ámeldegi Konstituciyasınıń statyaları \"Ózbekstan Respublikasınıń Mámleketlik gárezsizligi tiykarları haqqında\") niń qaǵıydalarına qayshı kelgen 3. Konstituciyalıq komissiya tayarlanıp atırǵan \"Respublika Konstituciyasınıń Mámleket gárezsizliginiń tiykarları haqqında\"ǵı Nızamnıń qaǵıydalarına ámel qılsın. Usı tárizde nızam tárizinde huqıqıy jaqtan rásmiylestirilgen Ózbekstan ǵárezsizligi hámmeniń kewlin quwanıshqa toltırdı. Tashkenttegi Podyomnik óndirislik birlespesiniń jumısshısı, 21-saylaw okruginen Ózbekstan xalıq deputatı Batır Qosimov sessiya juwmaǵında shıǵıp sóylep, bılay dedi: \"Jasırmayman, ǵárezsizlik haqqında kóp sóz bolǵan-aq, biraq jumıstıń ámeliy bólegine kelgende jıljıw joq edi. Aqırında respublikamız Joqarı mámleketlik hákimiyatı oǵada áhmiyetli nızam, mámleket gárezsizligi haqqındaǵı hújjetti qabıl etti. Endi mine usı hár birimizge quwanısh hám maqtanısh sezimlerin alıp kelgen qarardı ámelde qollap-quwatlawımız zárúr.\" Usı tárizde xalqımızdıń uzaq jıllar gúresip, umtılıp qolǵa kirgizgen ǵárezsizlik erkinligi nızam menen bekkemlep qoyıldı.