Music in Italy from Medieval Times to the 21st Century, Volume A: PDF

 ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΟΥΤΣΟΜΠΙΝΑ Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Η μουσική στην Ιταλία από τους μεσαιωνικούς χρόνους έως τον 21ο αιώνα Τόμος Α΄: Μεσαίωνας, Αναγέννηση, Μπαρόκ Η μουσική στην Ιταλία...

 ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΟΥΤΣΟΜΠΙΝΑ Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Η μουσική στην Ιταλία από τους μεσαιωνικούς χρόνους έως τον 21ο αιώνα Τόμος Α΄: Μεσαίωνας, Αναγέννηση, Μπαρόκ Η μουσική στην Ιταλία από τους μεσαιωνικούς χρόνους έως τον 21ο αιώνα, τόμος Α΄: Μεσαίωνας, Αναγέννηση, Μπαρόκ Συγγραφή Βασιλική Κουτσομπίνα Συντελεστές έκδοσης Γλωσσική επιμέλεια: Άννα Πλατάκη Γραφιστική επιμέλεια: Χρήστος Κεντρωτής Κεντρική Ομάδα Υποστήριξης Γλωσσικός Έλεγχος: Γεωργία Τριανταφυλλίδου Γραφιστικός Έλεγχος: Χρήστος Κεντρωτής Βιβλιοθηκονομική Επεξεργασία: Μαρία Καπνίζου  Copyright © 2022, ΚΑΛΛΙΠΟΣ, ΑΝΟΙΚΤΕΣ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Το παρόν έργο αδειοδοτείται υπό τους όρους της άδειας Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Μη Εμπορική Χρήση - Παρόμοια Διανομή 4.0. Για να δείτε ένα αντίγραφο της άδειας αυτής επισκεφτείτε τον ιστότοπο https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/deed.el Αν τυχόν κάποιο τμήμα του έργου διατίθεται με διαφορετικό καθεστώς αδειοδότησης, αυτό αναφέρεται ρητά και ειδικώς στην οικεία θέση. Εικόνα εξωφύλλου: Caravaggio (1571-1610), «Ο λαουτίστας», περ. 1596. ΚΑΛΛΙΠΟΣ Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Ηρώων Πολυτεχνείου 9, 15780 Ζωγράφου www.kallipos.gr ISBN: 978-618-5667-63-4 Βιβλιογραφική αναφορά: Κουτσομπίνα, Β. (2022). Η μουσική στην Ιταλία από τους μεσαιωνικούς χρόνους έως τον 21ο αιώνα, τ. Α΄: Μεσαίωνας, Αναγέννηση, Μπαρόκ [Προπτυχιακό εγχειρίδιο]. Κάλλιπος, Ανοικτές Ακαδημαϊκές Εκδόσεις. http://dx.doi.org/10.57713/kallipos-65 Στον Στέργιο και τον Θωμά  Πίνακας περιεχομένων Πίνακας περιεχομένων.........................................................................................................................................6 Πίνακας εικόνων συνόψεων............................................................................................................................. 13 Πίνακας μουσικών παραδειγμάτων.................................................................................................................. 14 Πρόλογος........................................................................................................................................................... 15 Σημείωμα για την έκδοση................................................................................................................................. 16 ΜΕΡΟΣ Α΄ ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ................................................................................................................................... 17 Κεφάλαιο 1 – Αρχαιοελληνική μουσική κληρονομιά και πρώιμες χριστιανικές πρακτικές...................... 18 1.1 Η μουσική στην κλασική αρχαιότητα.................................................................................................... 19 1.1.1 Εισαγωγή....................................................................................................................................... 19 1.1.2 Η μουσική στην αρχαιοελληνική γραμματεία.............................................................................. 19 1.2 Η μουσική στα συγγράμματα των πρώτων μεσαιωνικών αιώνων: πρώιμοι Λατίνοι θεωρητικοί....... 21 1.3 Πρώιμες χριστιανικές πρακτικές........................................................................................................... 22 1.4 Κωδικοποίηση της χριστιανικής λατρείας στη Δύση............................................................................ 23 1.4.1 Λειτουργία (Missa)........................................................................................................................ 23 1.4.2 Ακολουθίες των Ωρών (Officium).................................................................................................. 24 1.4.3 Γρηγοριανό μέλος.......................................................................................................................... 25 1.5 Η σημασία της θρησκευτικής μουσικής για τον δυτικοευρωπαϊκό μουσικό πολιτισμό...................... 27 ΜΟΥΣΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ..................................................................................................................................... 28 Μουσικό παράδειγμα 1.1................................................................................................................................. 29 ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ.................................................................................................................................................. 30 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗΣ......................................................................................................... 30 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΜΕΛΕΤΗ.......................................................................................... 31 Βιβλιογραφία κεφαλαίου / Αναφορές.............................................................................................................. 31 Εξειδικευμένη βιβλιογραφία (επιλογή)............................................................................................................ 31 ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ................................................................................................................................................... 33 ΟΔΗΓΟΣ ΑΚΡΟΑΣΗΣ........................................................................................................................................... 34 Κεφάλαιο 2 – Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και Καρολίγγεια Αναγέννηση: από την προφορική μονοφωνική παράδοση στην πολυφωνία............................................................................................. 35 2.1 Δυναστεία των Καρολιδών και Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.............................................................. 36 2.2 Καρολίγγεια Αναγέννηση: οι μουσικές επιπτώσεις μιας πολιτικής σύμπραξης.................................. 37 2.2.1 Στάδια σημειογραφίας.................................................................................................................. 37 2.2.2 Ονομασία των μουσικών φθόγγων............................................................................................... 39 2.3 Θρησκευτικό μονοφωνικό ρεπερτόριο: θεωρία και πράξη – Ύστεροι Λατίνοι θεωρητικοί................ 41 2.4 Μουσική την πρώτη χιλιετηρίδα και μετά: το φαινόμενο του τροπισμού.......................................... 42 2.5 Οι αρχές της πολυφωνίας..................................................................................................................... 44 2.5.1 Η Σχολή της Notre-Dame............................................................................................................... 45 2.5.2 Το μοτέτο: 12ος-13ος αιώνας....................................................................................................... 46 ΜΟΥΣΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ I................................................................................................................................... 48 Μουσικό παράδειγμα 2.1................................................................................................................................. 49 ΜΟΥΣΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ II.................................................................................................................................. 50 Μουσικό παράδειγμα 2.2................................................................................................................................. 50 ΜΟΥΣΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ III................................................................................................................................. 51 Μουσικό παράδειγμα 2.3................................................................................................................................. 51 ΜΟΥΣΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙV................................................................................................................................. 52 Μουσικό παράδειγμα 2.4α............................................................................................................................... 52 Μουσικά παραδείγματα 2.4β και 2.4γ.............................................................................................................. 53 ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ.................................................................................................................................................. 54 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗΣ......................................................................................................... 54 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΜΕΛΕΤΗ.......................................................................................... 55 Βιβλιογραφία κεφαλαίου / Αναφορές.............................................................................................................. 55 Εξειδικευμένη βιβλιογραφία (επιλογή)............................................................................................................ 55 ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ................................................................................................................................................... 56 ΟΔΗΓΟΣ ΑΚΡΟΑΣΗΣ........................................................................................................................................... 57 Κεφάλαιο 3 – Η κοσμική μουσική: από τους τροβαδούρους στο trecento............................................... 58 3.1 Κοσμική μονοφωνική μουσική.............................................................................................................. 59 3.1.1 Αλλαγές στο πολιτικοοικονομικό σύστημα: η φεουδαρχία......................................................... 59 3.1.2 Γολιάρδες και Carmina Burana..................................................................................................... 59 3.1.3 Τροβαδούροι και τρουβέροι......................................................................................................... 59 3.2 Τροβαδούροι στις αυλές της βόρειας Ιταλίας...................................................................................... 62 3.3 Ο 14ος αιώνας: ars nova και trecento................................................................................................... 62 3.3.1 Ο 14ος αιώνας: μια εισαγωγή....................................................................................................... 62 3.3.2 Γαλλική πολυφωνία κατά τον 14ο αιώνα..................................................................................... 63 3.3.3 Trecento: η πολυφωνική μουσική στην Ιταλία............................................................................. 64 3.4 Μουσική για όργανα............................................................................................................................. 67 ΜΟΥΣΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ..................................................................................................................................... 70 Μουσικό παράδειγμα 3.1................................................................................................................................. 71 ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ.................................................................................................................................................. 72 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗΣ......................................................................................................... 72 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΜΕΛΕΤΗ.......................................................................................... 73 Βιβλιογραφία κεφαλαίου / Αναφορές.............................................................................................................. 73 Εξειδικευμένη βιβλιογραφία (επιλογή)............................................................................................................ 73 ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ................................................................................................................................................... 74 ΟΔΗΓΟΣ ΑΚΡΟΑΣΗΣ........................................................................................................................................... 75 ΜΕΡΟΣ Β΄ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ................................................................................................................................ 76 Κεφάλαιο 4 – Ο 15ος αιώνας: η επίδραση της Γαλλοφλαμανδικής Σχολής στην ιταλική μουσική........... 77 4.1 Η Αναγέννηση στη μουσική: εισαγωγή................................................................................................. 78 4.2 Το Δουκάτο της Βουργουνδίας και η Γαλλοφλαμανδική Σχολή........................................................... 79 4.2.1 Το Δουκάτο της Βουργουνδίας: ένα μουσικό φυτώριο................................................................ 79 4.2.2 Γαλλοφλαμανδοί συνθέτες στις ιταλικές θρησκευτικές και κοσμικές αυλές............................... 80 4.2.3 Guillaume Dufay............................................................................................................................ 83 4.2.4 Γαλλοφλαμανδοί συνθέτες στο δεύτερο μισό του 15ου αιώνα................................................... 83 4.3 Τα είδη θρησκευτικής μουσικής του 15ου αιώνα................................................................................ 83 4.3.1 Το λατινικό μοτέτο........................................................................................................................ 83 4.3.2 Η πολυφωνική λειτουργία............................................................................................................. 85 4.4 Κοσμική μουσική και μορφές του 15ου αιώνα..................................................................................... 87 4.4.1 Το γαλλικό σανσόν........................................................................................................................ 87 4.4.2 Cantare ad lyram........................................................................................................................... 87 4.4.3 Canti carnascialeschi και laude..................................................................................................... 88 4.5 Η επόμενη γενιά Γαλλοφλαμανδών συνθετών..................................................................................... 89 ΜΟΥΣΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι................................................................................................................................... 90 Μουσικό παράδειγμα 4.1................................................................................................................................. 91 ΜΟΥΣΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ.................................................................................................................................. 92 Μουσικό παράδειγμα 4.2................................................................................................................................. 93 ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ.................................................................................................................................................. 94 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗΣ......................................................................................................... 94 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΜΕΛΕΤΗ.......................................................................................... 95 Βιβλιογραφία κεφαλαίου / Αναφορές.............................................................................................................. 95 Εξειδικευμένη βιβλιογραφία (επιλογή)............................................................................................................ 95 ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ................................................................................................................................................... 97 ΟΔΗΓΟΣ ΑΚΡΟΑΣΗΣ........................................................................................................................................... 98 Κεφάλαιο 5 – 16ος αιώνας και Αντιμεταρρύθμιση: ο μουσικός αντίκτυπος............................................ 99 5.1 Από τον χειρόγραφο κώδικα στη μουσική τυπογραφία..................................................................... 100 5.2 Λειτουργική και παραλειτουργική πολυφωνία στο πρώτο μισό του 16ου αιώνα μέσα από παπικά χειρόγραφα και έντυπες ιταλικές εκδόσεις.......................................................... 102 5.2.1 Σύντομη βιογραφία του Josquin des Prez................................................................................... 103 5.2.2 Σύγχρονοι του Josquin................................................................................................................. 106 5.3 Θρησκευτική μουσική στα μέσα του 16ου αιώνα και μουσικές «μεταρρυθμίσεις» μετά τη Σύνοδο του Τρέντο................................................................................................................ 108 5.3.1 Σχολή της Βενετίας και Adrian Willaert....................................................................................... 108 5.3.2 Σχολή της Ρώμης και Giovanni Pierluigi da Palestrina................................................................ 109 5.3.3 Orlando di Lasso [Orlande (Roland) de Lassus]........................................................................... 111 5.4 Η δύναμη των λέξεων: σύγκλιση ρητορικής και μουσικής στις μουσικές πραγματείες Ιταλών θεωρητικών............................................................................................................................ 112 5.4.1 Μουσική και ρητορική................................................................................................................ 112 5.4.2 Η σύνθεση του λόγου και η μίμησή της από τη μουσική........................................................... 113 ΜΟΥΣΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι................................................................................................................................. 115 Μουσικό παράδειγμα 5.1............................................................................................................................... 116 ΜΟΥΣΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ................................................................................................................................ 118 Μουσικό παράδειγμα 5.2............................................................................................................................... 119 ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ................................................................................................................................................ 121 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗΣ....................................................................................................... 121 ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΜΕΛΕΤΗ........................................................................... 122 Βιβλιογραφία κεφαλαίου / Αναφορές............................................................................................................ 122 Εξειδικευμένη βιβλιογραφία (επιλογή).......................................................................................................... 123 ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ................................................................................................................................................. 124 ΟΔΗΓΟΣ ΑΚΡΟΑΣΗΣ......................................................................................................................................... 125 Κεφάλαιο 6 – 16ος αιώνας: από τη φρότολα στο ώριμο μαδριγάλι...................................................... 126 6.1 Κοσμική ιταλική μουσική στο γύρισμα του 16ου αιώνα.................................................................... 127 6.1.1 Η φρότολα................................................................................................................................... 127 6.2 Το μαδριγάλι: εισαγωγή...................................................................................................................... 129 6.2.1 Το μαδριγάλι στο πρώτο μισό του 16ου αιώνα.......................................................................... 130 6.2.2 Το μαδριγάλι στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα....................................................................... 133 6.2.3 Το μαδριγάλι τις τελευταίες δεκαετίες του 16ου αιώνα: το αρκαδικό ιδεώδες........................ 134 6.2.4 Νέες τάσεις στο γύρισμα του 17ου αιώνα: Claudio Monteverdi................................................ 135 6.3 Πολυφωνικά τραγούδια σε διάλεκτο: ελαφρότερα πολυφωνικά είδη.............................................. 137 6.3.1 H villanesca alla napolitana......................................................................................................... 137 6.3.2 Οι βενετσιάνικες greghesche...................................................................................................... 138 6.4 Γυναίκες και μουσική.......................................................................................................................... 138 6.4.1 Μουσική και αυλές...................................................................................................................... 138 6.4.2 Μουσική στις γυναικείες μονές.................................................................................................. 139 6.4.3 Επαγγελματίες μουσικοί και η περίπτωση της Maddalena Casulana......................................... 139 ΜΟΥΣΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ................................................................................................................................... 141 Μουσικό παράδειγμα 6.1............................................................................................................................... 142 ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ................................................................................................................................................ 144 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗΣ....................................................................................................... 144 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΜΕΛΕΤΗ........................................................................................ 145 Βιβλιογραφία κεφαλαίου / Αναφορές............................................................................................................ 145 Εξειδικευμένη βιβλιογραφία (επιλογή).......................................................................................................... 145 ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ................................................................................................................................................. 147 ΟΔΗΓΟΣ ΑΚΡΟΑΣΗΣ......................................................................................................................................... 148 ΜΕΡΟΣ Γ΄ ΜΠΑΡΟΚ....................................................................................................................................... 149 Κεφάλαιο 7 – Η ώριμη Αναγέννηση, η μετάβαση στο Μπαρόκ και το νέο είδος της όπερας................. 150 7.1 Αισθητικές αναζητήσεις στο γύρισμα του 17ου αιώνα: προς μια δραματοποίηση της μουσικής εκτέλεσης..................................................................................................................... 151  7.1.1 Εισαγωγή..................................................................................................................................... 151 7.1.2 Μαδριγάλια σε μορφή διαλόγου................................................................................................ 151 7.1.3 Ιντερμέδια................................................................................................................................... 152 7.1.4 Κύκλοι μαδριγαλιών: μαδριγαλοκωμωδίες................................................................................ 154 7.2 Από το πολυφωνικό στο ομοφωνικό ύφος: μονωδία και basso continuo......................................... 155 7.3 Το αρχαίο δράμα, η Φλωρεντινή Καμεράτα και οι πρώτες όπερες................................................... 156 7.4 Claudio Monteverdi: τα σκηνικά έργα................................................................................................ 159 7.5 Μπαρόκ και μουσική........................................................................................................................... 161 7.5.1 Gli affetti...................................................................................................................................... 161 7.5.2 Από τους εκκλησιαστικούς τρόπους (modi) στο τονικό μουσικό σύστημα................................ 162 ΜΟΥΣΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι................................................................................................................................. 163 Μουσικό παράδειγμα 7.1............................................................................................................................... 164 ΜΟΥΣΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙI................................................................................................................................ 165 Μουσικό παράδειγμα 7.2............................................................................................................................... 166 ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ................................................................................................................................................ 168 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗΣ....................................................................................................... 168 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΜΕΛΕΤΗ........................................................................................ 169 Βιβλιογραφία κεφαλαίου / Αναφορές............................................................................................................ 169 Εξειδικευμένη βιβλιογραφία (επιλογή).......................................................................................................... 169 ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ................................................................................................................................................. 171 ΟΔΗΓΟΣ ΑΚΡΟΑΣΗΣ......................................................................................................................................... 172 Κεφάλαιο 8 – Η ιταλική όπερα κατά τον 17ο αιώνα............................................................................. 173 8.1 Η όπερα στη Ρώμη.............................................................................................................................. 174 8.2 Όπερα και Βενετία............................................................................................................................... 174 8.2.1 Οι βενετσιάνικες όπερες του Monteverdi................................................................................... 174 8.2.2 Βενετσιάνικη όπερα στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα............................................................ 176 8.2.3 Η αποθέωση του τραγουδιστή.................................................................................................... 177 8.2.4 Η σόλο καντάτα........................................................................................................................... 179 8.3 Η όπερα στη Νάπολη: Alessandro Scarlatti......................................................................................... 181 8.4 Ιταλική όπερα εκτός Ιταλίας................................................................................................................ 182 8.4.1 Γαλλία.......................................................................................................................................... 182 8.4.2 Ιταλική όπερα στις μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις........................................................................ 185 ΜΟΥΣΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι................................................................................................................................. 187 Μουσικό παράδειγμα 8.1............................................................................................................................... 188 ΜΟΥΣΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ................................................................................................................................ 192 Μουσικό παράδειγμα 8.2............................................................................................................................... 193 ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ................................................................................................................................................ 196 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗΣ....................................................................................................... 196 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΜΕΛΕΤΗ........................................................................................ 197 Βιβλιογραφία κεφαλαίου / Αναφορές............................................................................................................ 197 Εξειδικευμένη βιβλιογραφία (επιλογή).......................................................................................................... 197 ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ................................................................................................................................................. 199 ΟΔΗΓΟΣ ΑΚΡΟΑΣΗΣ......................................................................................................................................... 200 Κεφάλαιο 9 – Θρησκευτική μουσική στην Ιταλία, περ. 1620 - 1750....................................................... 201 9.1 Μουσική για τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία στους νεότερους χρόνους: εισαγωγή........................... 202 9.2 Η βασιλική του Αγίου Μάρκου, το νέο μουσικό ιδίωμα και τα «ιερά κοντσέρτα»............................ 202 9.2.1 Το κολοσσιαίο μπαρόκ................................................................................................................ 202 9.2.2 Άγιος Μάρκος και πολυχορωδιακή μουσική.............................................................................. 203 9.2.3 Το ύφος concertante................................................................................................................... 204 9.3 Γυναίκες και θρησκευτική μουσική..................................................................................................... 205 9.3.1 Μουσική στις γυναικείες μονές.................................................................................................. 206 9.3.2 Τα ospedali της Βενετίας............................................................................................................. 207 9.4 Ρώμη και ορατόριο.............................................................................................................................. 207 9.5 Το ορατόριο εκτός Ιταλίας.................................................................................................................. 209 9.5.1 Οι γερμανόφωνες περιοχές......................................................................................................... 209 9.5.2 Το ορατόριο στην Αγγλία............................................................................................................ 210 ΜΟΥΣΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι................................................................................................................................. 212 Μουσικό παράδειγμα 9.1............................................................................................................................... 213 ΜΟΥΣΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ................................................................................................................................ 216 Μουσικό παράδειγμα 9.2............................................................................................................................... 217 ΜΟΥΣΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ............................................................................................................................... 219 Μουσικό παράδειγμα 9.3............................................................................................................................... 220 ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ................................................................................................................................................ 223 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗΣ....................................................................................................... 223 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΜΕΛΕΤΗ........................................................................................ 224 Βιβλιογραφία κεφαλαίου / Αναφορές............................................................................................................ 224 Εξειδικευμένη βιβλιογραφία (επιλογή).......................................................................................................... 224 ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ................................................................................................................................................. 226 ΟΔΗΓΟΣ ΑΚΡΟΑΣΗΣ......................................................................................................................................... 227 Κεφάλαιο 10 – Η άνοδος της οργανικής μουσικής, 1650-1750.............................................................. 228 10.1 Η άνοδος της οργανικής μουσικής...................................................................................................... 229 10.1.1 Εισαγωγή..................................................................................................................................... 229 10.1.2 Η ανάπτυξη της ιταλικής οργανοποιίας...................................................................................... 230 10.2 Χορευτική μουσική.............................................................................................................................. 232 10.3 Μουσική για πληκτροφόρα................................................................................................................. 232 10.4 Η μπαρόκ σονάτα................................................................................................................................ 234  10.4.1 Σόλο και τρίο σονάτα.................................................................................................................. 234 10.4.2 Σονάτα δωματίου και εκκλησιαστική σονάτα............................................................................. 234 10.4.3 S. Petronio και Arcangelo Corelli................................................................................................. 234 10.4.4 Μπαρόκ σονάτα στη Γαλλία........................................................................................................ 235 10.5 To μπαρόκ κοντσέρτο.......................................................................................................................... 235 10.5.1 Εισαγωγή..................................................................................................................................... 235 10.5.2 Είδη, μορφή και μουσικά χαρακτηριστικά.................................................................................. 236 10.5.3 Η συνεισφορά του Antonio Vivaldi............................................................................................. 237 10.5.4 Le quattro stagioni....................................................................................................................... 239 ΜΟΥΣΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι................................................................................................................................. 241 Μουσικό παράδειγμα 10.1............................................................................................................................. 242 ΜΟΥΣΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ................................................................................................................................ 243 Μουσικό παράδειγμα 10.2............................................................................................................................. 244 ΜΟΥΣΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ............................................................................................................................... 248 Μουσικό παράδειγμα 10.3............................................................................................................................. 249 ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ................................................................................................................................................ 254 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗΣ....................................................................................................... 254 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΜΕΛΕΤΗ........................................................................................ 255 Βιβλιογραφία κεφαλαίου / Αναφορές............................................................................................................ 255 Εξειδικευμένη βιβλιογραφία (επιλογή).......................................................................................................... 255 ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ................................................................................................................................................. 257 ΟΔΗΓΟΣ ΑΚΡΟΑΣΗΣ......................................................................................................................................... 258  Πίνακας εικόνων συνόψεων Κεφάλαιο 1. Ο Βοήθιος πειραματίζεται με το πυθαγόρειο μονόχορδο. Από χειρόγραφο του 12ου αιώνα του De institutione musica. Cambridge University Library. https://commons.wikimedia.org/wiki/File: Boethius02.jpg Public domain. Κεφάλαιο 2. Στέψη του Καρλομάγνου στον Άγιο Πέτρο της Ρώμης, μικρογραφία του 14ου αιώνα, λεπτομέρεια. Les grandes chroniques de France, BL Royal ms. 16 G VI. https://commons.wikimedia.org/wiki/ File:L%C3%A9on_III_couronne_Charlemagne_empereur.jpg Public domain. Κεφάλαιο 3. Chansonnier, dit Chansonnier Cangé, ms. fr. 846, fol. 94r (τέλη 13ου αιώνα). Παρίσι, Bibliothèque Nationale de France. https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b6000950p/f217.image# Public domain. Κεφάλαιο 4. Raffaelo, «Παρνασσός», περ. 1510. Βατικανό (Stanza della Segnatura). https://commons. wikimedia.org/wiki/File:Parnaso_12.jpg Public domain. Κεφάλαιο 5. Josquin des Prez, Missa L’homme armé (Kyrie). Χειρόγραφο Vien NB 11778. Βιέννη, Österreichische Nationalbibliothek. Φωτογραφία Β. Κουτσομπίνα. Κεφάλαιο 6. Caravaggio, «Οι μουσικοί», περ. 1595. Metropolitan Museum of Art. https://commons. wikimedia.org/wiki/File:Caravaggio_-_I_Musici.jpg Public domain. Κεφάλαιο 7. Σχέδιο για το Intermedio 1: «L’armonia delle sfere», Bernardo Buontalenti, La pellegrina (1589), λεπτομέρεια. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:La_pellegrina_1589_-_Intermedio_1_-_L%E2%80% 99armonia_delle_sfere_-_L%E2%80%99armonia.png Public domain. Κεφάλαιο 8. Όψη της Βενετίας, Canaletto, περ. 1727 - 1729. Pushkin Museum of Fine Arts. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Canaletto_-_Bucentaur%27s_return_to_the_pier_by_the_Palazzo _Ducale_-_Google_Art_Project.jpg Public domain. Κεφάλαιο 9. Gentile Bellini, «Λιτανεία στην πλατεία του Αγίου Μάρκου», περ. 1490. Βενετία, Gallerie dell’Accademia. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:1496_Gentile_Bellini,_Procession_in_St._Mark% 27s_Square_Tempera_on_canvas,_367x745cm,_Galleria_dell%27Accademia,_Venice.jpg Public domain. Κεφάλαιο 10. Evaristo Baschenis (1617-1677), «Τρίπτυχο Agliardi (αριστερό μέρος)», περ. 1665 - 1670. Αυτοπροσωπογραφία με τον ζωγράφο να κάθεται στο μικρό πληκτροφόρο όργανο, ιδιωτική συλλογή. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Evaristo_Baschenis_-_Agliardi_Triptych_(left)_-_WGA1401.jpg Public domain. Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ…: ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ, ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ, ΜΠΑΡΟΚ 13  Πίνακας μουσικών παραδειγμάτων 1.1 Introitus Resurrexi, αντίφωνο 2.1 Victimae paschali laudes, σεκουέντσα 2.2 Rex caeli, Domine, organum 2.3 Alleluia, organum 2.4 Clausula σε ύφος discantus / Ave Maria, fons letitie, μοτέτο 3.1 Jacopo da Bologna, Fenice fù, μαδριγάλι 4.1 John Dunstable, Quam pulchra es, μοτέτο 4.2 Alessandro Coppini, Canzona degli uccellatori alle starne, canto carnascialesco 5.1 Josquin des Prez, Ave Maria gratia plena … virgo serena, μοτέτο 5.2 Giovanni Pierluigi da Palestrina, Missa Papae Marcelli: Credo, πολυφωνική λειτουργία 6.1 Jacques Arcadelt, Il bianco e dolce cigno, μαδριγάλι 7.1 Giulio Caccini, Sfogava con le stelle, μονωδικό μαδριγάλι 7.2 Claudio Monteverdi, Il combattimento di Tancredi e Clorinda, δραματικό μαδριγάλι 8.1 Antonio Cesti, Orontea: «Intorno all’idol mio», μπελκάντο άρια 8.2 Alessandro Scarlatti, Griselda: «Mi rivedi, o selva ombrosa», άρια da capo dal segno 9.1 Giovanni Gabrieli, Hodie complete sunt dies pentecostes, πολυχορωδιακό μοτέτο 9.2 Giacomo Carissimi, Historia di Jephte: «Cum vidisset Jephte», «Heu mihi! Filia mea», «Cur ego te pater», «Plorate filii Israel», oratorio latino 9.3 Georg Friedrich Handel, Jephta: «How dark, O Lord, are Thy decrees», χορωδιακό 10.1 Girolamo Frescobaldi, Toccate e partite … libro primo: «Toccata nona», τοκάτα 10.2 Arcangelo Corelli, Σονάτα σε Ρε μείζονα, op. 2, no. 1, τρίο σονάτα 10.3 Antonio Vivaldi, Κοντσέρτο για βιολί σε Σολ ελάσσονα, op. 8, no. 8, RV 332: 1. Allegro, σόλο κοντσέρτο 14 ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΟΥΤΣΟΜΠΙΝΑ  Πρόλογος Το σύγγραμμα αυτό προέκυψε εν μέρει από τις ανάγκες διδασκαλίας των προπτυχιακών μαθημάτων γύρω από τον ιταλικό μουσικό πολιτισμό που προσφέρονται στις φοιτήτριες και τους φοιτητές του Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας (ΤΙΓΦ) του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Δεδομένου ότι δεν υπάρχει βιβλίο ή βοήθημα (ακόμη και ξενόγλωσσο) που να εστιάζεται στην ιστορία της μουσικής στην Ιταλία, οι φοιτητές/-ήτριες καλύπτονται μόνο μερικώς από τα υπάρχοντα συγγράμματα, ενώ πολλές φορές αναγκάζονται να χρησιμοποιούν έναν συνδυασμό συγγραμμάτων. Ο κύριος όγκος των φοιτητών/-ριών που παρακολουθούν τα μαθήματα αυτά δεν έχουν απαραίτητα ειδικές μουσικές γνώσεις, καθώς προέρχονται από τμήματα φιλολογίας, ιστορίας κ.λπ. Έτσι, το σύγγραμμα, όπως και η διδασκαλία, προσανατολίζεται σε μια κοινωνικοπολιτική και πολιτισμική ιστορία της μουσικής στην Ιταλική Χερσόνησο και περιγράφει τα μουσικά φαινόμενα με τρόπο κατανοητό στο κοινό αυτό. Προκειμένου όμως το σύγγραμμα να είναι περισσότερο χρήσιμο και στους φοιτητές των τμημάτων μουσικών σπουδών, κάθε κεφάλαιο έχει εμπλουτιστεί με ένα ή περισσότερα μουσικά παραρτήματα. Αυτά περιλαμβάνουν μουσικά παραδείγματα με αυτοτελή έργα ή αποσπάσματα έργων, τα οποία σχετίζονται με τα επιμέρους αντικείμενα που εξετάζονται σε κάθε κεφάλαιο και τα οποία συνοδεύονται από κριτικό και αναλυτικό σχολιασμό, αλλά και περαιτέρω εξειδικευμένες πληροφορίες. Τα παραρτήματα αυτά αποτελούν επομένως μια συνοδευτική ανθολογία ώστε να φωτιστούν, εκ των έσω, τα ιστορικά στοιχεία της αφήγησης για τους φοιτητές και τις φοιτήτριες που έχουν το μουσικό υπόβαθρο που απαιτείται για να τα παρακολουθήσουν. Το σύγγραμμα επομένως απευθύνεται σε φοιτητές και φοιτήτριες προπτυχιακού ή/και μεταπτυχιακού επιπέδου που διδάσκονται θέματα ιστορίας της μουσικής με έμφαση στη μουσική που καλλιεργήθηκε στην Ιταλία, αλλά μπορεί να αξιοποιηθεί και ως εισαγωγή στην ιστορία της ιταλικής μουσικής από ένα ευρύτερο αναγνωστικό κοινό που ενδιαφέρεται για τον ιταλικό και ευρωπαϊκό πολιτισμό. Ο παρών τόμος αποτελεί τον Α΄ τόμο του δίτομου συγγράμματος με γενικό τίτλο Η μουσική στην Ιταλία από τους μεσαιωνικούς χρόνους έως τον 21ο αιώνα και φέρει τον υπότιτλο Μεσαίωνας, Αναγέννηση, Μπαρόκ, ενώ ο Β΄ τόμος, με υπότιτλο Από την κλασική περίοδο μέχρι τον 21ο αιώνα, καλύπτει τη μουσική δημιουργία από τις πρώτες δεκαετίες του 18ου αιώνα μέχρι τις μέρες μας. Ο ανά χείρας Α΄ τόμος αποτελεί μια ιστορική, κοινωνική και πολιτισμική προσέγγιση των μουσικών εξελίξεων στην Ιταλική Χερσόνησο από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες μέχρι και την περίοδο Μπαρόκ. Η ιστορική αφήγηση ανατρέχει στα πρώτα βήματα των χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών, για να προσεγγίσει και να ερμηνεύσει το τεράστιο σώμα θρησκευτικών μελωδιών που αποτέλεσαν στη συνέχεια τη βάση της δυτικοευρωπαϊκής μουσικής. Εξετάζεται όλο το φάσμα της μουσικής δραστηριότητας, τόσο στο θρησκευτικό/λατρευτικό πλαίσιο όσο και στον χώρο της αυλικής ψυχαγωγικής μουσικής. Η περίοδος της ιταλικής μουσικής κατά την Αναγέννηση διερευνάται κάτω από την επίδραση της Γαλλοφλαμανδικής Σχολής, που διαμόρφωσε την πολυφωνική γλώσσα και τα κυρίαρχα μουσικά είδη του 15ου και 16ου αιώνα, παράλληλα με τις εκφράσεις του Ουμανισμού στις τέχνες και τη φιλολογία. Οι αισθητικές, φιλοσοφικές και καλλιτεχνικές αναζητήσεις σε σημαντικά κέντρα της Ιταλικής Χερσονήσου (Φλωρεντία, Ρώμη, Βενετία, Φεράρα κ.ά.) κατά τη διάρκεια του 16ου αιώνα οδηγούν στις καταλυτικές εξελίξεις στα τέλη του αιώνα, με κορυφαία την εμφάνιση του νέου είδους της όπερας, που φέρνει την Ιταλία στο επίκεντρο του δυτικού μουσικού πολιτισμού. Η όπερα και ο θρησκευτικός της αντίποδας, το ορατόριο, μαζί με άλλα πρωτοεμφανιζόμενα μουσικά είδη (κοντσέρτο, τρίο σονάτα κ.λπ.) που αναπτύχθηκαν σε σχέση με την ακμάζουσα ιταλική οργανοποιία και τη μουσική εκδοτική δραστηριότητα αποτελούν το επίκεντρο της τρίτης ενότητας του τόμου (περίοδος Μπαρόκ). Οι εικόνες που συνοδεύουν το σύγγραμμα, εκτός από την προφανή χρησιμότητά τους, λειτουργούν ως εφαλτήρια για τον εμπλουτισμό του κειμένου με διαφωτιστικά στοιχεία, με στόχο να βοηθήσουν τον αναγνώστη να διαμορφώσει μια πληρέστερη αντίληψη για τις μουσικές πρακτικές κάθε περιόδου, χωρίς όμως να διακόπτουν τη ροή της ιστορικής αφήγησης. Κάθε κεφάλαιο του συγγράμματος συνοδεύεται από επιλεγμένες αντιπροσωπευτικές για τη συγκεκριμένη θεματική λέξεις-κλειδιά, καθώς και από ερωτήσεις μελέτης και ανασκόπησης, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως αφετηρία για συζήτηση στην αίθουσα διδασκαλίας, αλλά και ως καθοδηγητικό υλικό τόσο για την κριτική προσέγγιση της θεματολογίας του συγγράμματος όσο και για τη μελέτη των φοιτητών/-ριών στο στάδιο της αξιολόγησής τους. Η βιβλιογραφία Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ…: ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ, ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ, ΜΠΑΡΟΚ 15 που παρατίθεται στο τέλος κάθε κεφαλαίου διακρίνεται στη βασική βιβλιογραφία που χρησιμοποιήθηκε ως βάση για τη συγγραφή του κεφαλαίου, και η οποία αποτελείται κυρίως από συγγράμματα αναφοράς που χρησιμοποιούνται παγκοσμίως για τη διδασκαλία της ιστορίας της μουσικής, και σε προτάσεις περισσότερο εξειδικευμένης βιβλιογραφίας. Αυτές περιλαμβάνουν πρόσφατες μελέτες κυρίως στα ιταλικά και αγγλικά, ώστε να καλύπτονται οι ανάγκες των φοιτητών/-ριών του ΤΙΓΦ, αλλά και εκείνων που δεν είναι εξοικειωμένοι/-ες με την ιταλική γλώσσα. Είναι προφανές ότι η βιβλιογραφία για τις μουσικές περιόδους, τα μουσικά είδη και τις μουσικές μορφές, τη μουσική γλώσσα, τους συνθέτες και τους θεσμούς τους οποίους υπηρετούσαν, την εκτελεστική πρακτική, τα μουσικά όργανα κ.ο.κ. είναι ανεξάντλητη. Η πρόσφατη μουσικολογική έρευνα έχει φέρει στο προσκήνιο ή έχει ρίξει νέο φως σε μεγάλο εύρος υποεκπροσωπούμενων πτυχών της μουσικής ζωής στην Ιταλία κατά την πρώιμη νεότερη ευρωπαϊκή περίοδο, όπως ο ρόλος των γυναικών στη μουσική δημιουργία, ο ρόλος των αντιγραφέων και αργότερα των μουσικών εκδοτών στη διαμόρφωση μουσικών προτιμήσεων ή η σημασία της προφορικότητας, της μνήμης και του αυτοσχεδιασμού στον αναγεννησιακό ιταλικό πολιτισμό, ο οποίος όμως στο σύνολό του καθοδηγείται από την ουμανιστική διαμεσολάβηση του γραπτού κειμένου. Η ιστορική συζήτηση και η προτεινόμενη βιβλιογραφία ενσωματώνουν τις ερευνητικές αυτές τάσεις στον βαθμό που το επιτρέπει ένα πανεπιστημιακό σύγγραμμα. Η παρουσίαση των επιμέρους θεματικών αξιοποιεί διδακτικές σημειώσεις που παρείχα ως διδάσκουσα ειδικών θεμάτων ή επισκοπήσεων της ιστορίας της ιταλικής μουσικής, καθώς και πρωτογενή μου έρευνα. Η δικτυογραφία που ακολουθεί τη βιβλιογραφία προσανατολίζεται σε ψηφιακές πηγές που προσφέρουν πρωτογενές υλικό, ιδιαίτερα χρήσιμο για τους φοιτητές μεταπτυχιακού και διδακτορικού επιπέδου. Η ψηφιοποίηση αρχειακού υλικού από μεγάλες βιβλιοθήκες, πανεπιστήμια, κρατικές ή ιδιωτικές συλλογές προσφέρει πολλές ευκαιρίες διεπιστημονικής προσέγγισης και βαθύτερης διερεύνησης τόσο για τους φοιτητές των φιλολογικών ή ιστορικών τμημάτων όσο και για τους φοιτητές των τμημάτων μουσικών σπουδών. Τέλος, ο οδηγός ακρόασης προσφέρει άμεση πρόσβαση σε αξιόλογες ηχογραφήσεις των έργων που συζητούνται σε κάθε κεφάλαιο. Αυτές έχουν επιλεγεί με διάφορα κριτήρια, με γνώμονα τι θεωρείται πιο χρήσιμο στα πλαίσια της πραγμάτευσης των συγκεκριμένων έργων ή μουσικών ειδών και φυσικά τη διαθεσιμότητά τους στο διαδίκτυο. Τα κριτήρια αυτά περιλαμβάνουν την ποιότητα της εκτέλεσης και της ηχογράφησης, τη διαθεσιμότητα ζωντανών εκτελέσεων ή την παρουσίαση της παρτιτούρας ή/και αναλυτικών σχολίων κατά τη διάρκεια της εκτέλεσης. Είναι γνωστό πως οι σύνδεσμοι δεν έχουν μεγάλο χρόνο ζωής, γι’ αυτό θα γίνεται προσπάθεια περιοδικού ελέγχου τους και αντικατάστασης όσων δεν είναι πλέον διαθέσιμοι. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τις φοιτήτριες και τους φοιτητές μου για τα εύστοχα ερωτήματά τους κατά τη διάρκεια των διαλέξεων, τα οποία έθεσαν νέους προβληματισμούς και αποτέλεσαν πρόκληση προς νέους ερευνητικούς δρόμους, αλλά και τους συναδέλφους και φίλους για τις γόνιμες συζητήσεις σε θέματα της πρώιμης και νεότερης ιταλικής ιστορίας και του ιταλικού πολιτισμού. Ιδιαίτερες ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω στην Άννα Πλατάκη, που ανέλαβε τη γλωσσική επιμέλεια του έργου, στη συνάδελφο Ρουμπίνη Δημοπούλου για τη συμβολή της στη μετάφραση των λατινικών παραθεμάτων και στον συνάδελφο Γιάννη Τσελίκα για την πολύτιμη βοήθειά του στο στάδιο της προετοιμασίας και κατά τον έλεγχο των μουσικών παραδειγμάτων. Σημείωμα για την έκδοση Στο ζήτημα της μεταγραφής ανθρωπωνυμίων και όρων έχει ακολουθηθεί ένα μεικτό σύστημα, χωρίς απόλυτες γραμμές, το οποίο θεωρώ ότι εξυπηρετεί τις ανάγκες του κειμένου. Τα ονόματα προσώπων των τεχνών και των γραμμάτων αποδίδονται ως επί το πλείστον με τη λατινική τους γραφή, εκτός καθιερωμένων περιπτώσεων, ενώ συγκεκριμένα για τα ανθρωπωνύμια προσώπων από τον χώρο της μουσικής ακολουθείται η γραφή που προτείνεται στο εγκυκλοπαιδικό λεξικό Oxford Music Online. Ακολουθώντας τη συνήθη διεθνή πρακτική των πανεπιστημιακών εγχειριδίων (textbooks), το παρόν έργο δεν χρησιμοποιεί βιβλιογραφικές παραπομπές, παρά μόνο όταν πρόκειται για ακριβείς παραθέσεις αποσπασμάτων από ιστορικά τεκμήρια, ώστε να μην δυσχεραίνεται η ροή της ανάγνωσης. Οι μεταφράσεις των παραθεμάτων είναι της συγγραφέως εκτός εάν υποδεικνύεται διαφορετικά, ενώ τα μουσικά παραδείγματα έχουν δημιουργηθεί εκ νέου με το πρόγραμμα μουσικής σημειογραφίας Finale. 16 ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΟΥΤΣΟΜΠΙΝΑ ΜΕΡΟΣ Α΄ ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ  Κεφάλαιο 1 – Αρχαιοελληνική μουσική κληρονομιά και πρώιμες χριστιανικές πρακτικές Σύνοψη Το κεφάλαιο αυτό εξετάζει την ανεξίτηλη σφραγίδα της αρχαίας ελληνικής μουσικής κληρονομιάς στα πρώτα στάδια διαμόρφω- σης της δυτικοευρωπαϊκής μουσικής σκέψης και τις μεσαιωνικές ερμηνείες των αρχαιοελληνικών μουσικοθεωρητικών πηγών από τους Λατίνους συγγραφείς των πρώτων χριστιανικών αιώνων. Στη συνέχεια εξετάζεται η κωδικοποίηση και συστηματοποίηση των μορφών συλλογικής λατρείας που περιλαμβάνουν μουσική κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο μέχρι τις αρχές του 8ου αιώνα, ο οποίος σηματοδοτείται από την έναρξη της δυναστείας των Φράγκων Καρολιδών βασιλέων. Παρουσιάζονται οι διαφορε- τικές κατηγορίες θρησκευτικών μελωδιών και ο ρόλος τους στις δύο βασικές μορφές χριστιανικής λατρείας: στη ρωμαιοκαθολική Λειτουργία και στις Ακολουθίες των Ωρών. Προαπαιτούμενη γνώση Το Κεφάλαιο 1 καθώς και αυτά που ακολουθούν προϋποθέτουν βασικές γνώσεις πάνω στην περιοδολόγηση της ευρωπαϊκής ιστορίας και της ιστορίας του ευρωπαϊκού πολιτισμού από το τέλος της αρχαιότητας μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα. Περιεχόμενα κεφαλαίου 1.1 Η μουσική στην κλασική αρχαιότητα 1.1.1 Εισαγωγή 1.1.2 Η μουσική στην αρχαιοελληνική γραμματεία 1.2 Η μουσική στα συγγράμματα των πρώτων μεσαιωνικών αιώνων: πρώιμοι Λατίνοι θεωρητικοί 1.3 Πρώιμες χριστιανικές πρακτικές 1.4 Κωδικοποίηση της χριστιανικής λατρείας στη Δύση 1.4.1 Λειτουργία (Missa) 1.4.2 Ακολουθίες των Ωρών (Officium) 1.4.3 Γρηγοριανό μέλος 1.5 Η σημασία της θρησκευτικής μουσικής για τον δυτικοευρωπαϊκό μουσικό πολιτισμό Μουσικό παράρτημα Λέξεις-κλειδιά Ερωτήσεις μελέτης και ανασκόπησης Βιβλιογραφία – Οδηγός για περαιτέρω μελέτη Δικτυογραφία Οδηγός ακρόασης 1.1 Η μουσική στην κλασική αρχαιότητα 1.1.1 Εισαγωγή Ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός αποτέλεσε το διανοητικό υπόβαθρο για την ανάπτυξη μεγάλου μέρους του δυτικού πολιτισμού. Η μουσική στην αρχαία Ελλάδα έπαιζε ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο σε διάφορους τομείς της ζωής. Στην αρχαία ελληνική σκέψη η μουσική ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τον λόγο, σε τέτοιο βαθμό ώστε ο Πλάτωνας να ορίζει τα λόγια, την αρμονία και τον ρυθμό ως συστατικά στοιχεία της μουσικής και ο Αριστοτέλης να βλέπει αντίστοιχα την ποίηση αποτελούμενη από λόγια, μελωδία και ρυθμό. Οι απόψεις των αρχαίων συγγραφέων για τη μουσική επηρέασαν τον δυτικό μουσικό πολιτισμό σε διάφορα στάδια της εξέλιξής του και αποτέλεσαν αντικείμενο μελέτης ήδη από τους πρώτους μεσαιωνικούς αιώνες. 1.1.2 Η μουσική στην αρχαιοελληνική γραμματεία Η πιο σημαντική πηγή πληροφοριών για τη μουσική στον αρχαίο κόσμο είναι η ίδια η αρχαιοελληνική γραμματεία. Οι πηγές που έχουν διασωθεί μπορεί να διαχωριστούν σε πέντε κατηγορίες: 1) Σε αυτές που ανακαλούν ή περιγράφουν τις μουσικές δραστηριότητες, τη μουσική σύνθεση, την εκτέλεση, τα όργανα κ.λπ. (π.χ. τα ομηρικά έπη). 2) Σε αυτές που διερευνούν τον κοινωνικό, ηθικό και ψυχολογικό ρόλο της μουσικής ειδικά σε σχέση με την εκπαίδευση (κυρίως τα έργα των φιλοσόφων). Σημαντική είναι η θεωρία του «ήθους» (ιταλ.- αγγλ. ethos), η οποία συνέχιζε να ασκεί επιρροή ακόμη και στους θεωρητικούς της Αναγέννησης. 3) Σε θεωρητικές πηγές της μουσικής, που περιγράφουν, αναλύουν και κατηγοριοποιούν τη μουσική γνώση ως επιστημονικό πεδίο. Πρόκειται για την επιστήμη των αρμονικών, η οποία έγινε ένα αυτόνομο πεδίο έρευνας και ενατένισης στους μεσαιωνικούς χρόνους, χωρίς απαραίτητα να συνδέεται με τη μουσική πράξη. 4) Σε πρακτικές πηγές, δηλαδή οι ίδιες οι μουσικές συνθέσεις. 5) Σε εικονιστικές αναπαραστάσεις (αγγεία, ειδώλια, τοιχογραφίες, ψηφιδωτά κ.λπ.). Ιδιαίτερης σημασίας για τη μεσαιωνική και αναγεννησιακή μουσική υπήρξαν οι απόψεις του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη ειδικότερα όσον αφορά τον ρόλο της μουσικής και την επίδραση που μπορεί να ασκήσει στη ζωή του ατόμου ως ενεργού μέλους της κοινωνίας. Οι αναφορές του Πλάτωνα για τη μουσική εμπίπτουν σε τρεις κατηγορίες: 1) Στα σχόλια για τον ρόλο της μουσικής στην ηθική καλλιέργεια. 2) Στις αναφορές στο έργο των πυθαγόρειων φιλοσόφων και στη μουσική ως μαθηματική επιστήμη («αρμονικά»). 3) Στον συνδυασμό των δύο παραπάνω, ο οποίος επιχειρεί να συσχετίσει τις μαθηματικές αρμονικές δομές που διέπουν τη μουσική με τη σύνθεση της ανθρώπινης ψυχής και με το σύμπαν. Οι απόψεις του Αριστοτέλη έρχονται σε αντίθεση με αυτές του Πλάτωνα, παρόλο που δέχεται τον ηθοπλαστικό ρόλο της μουσικής. Έτσι, στο ερώτημα για ποιον λόγο πρέπει να μαθαίνουμε μουσική ο Αριστοτέλης απαντά: 1) Για διασκέδαση και ξεκούραση (παιδιᾶς ἕνεκα καὶ ἀναπαύσεως). 2) Για ηθική διαμόρφωση του χαρακτήρα (πρὸς ἀρετήν τι τείνειν τὴν μουσικήν […] καὶ […] τὸ ἦθος ποιόν τι ποιεῖν). Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ…: ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ, ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ, ΜΠΑΡΟΚ 19 3) Για διανοητική και αισθητική απόλαυση (πρὸς διαγωγήν […] καὶ πρὸς φρόνησιν), δηλαδή συμβάλλει στον καλό τρόπο ζωής και στη γνώση. 4) Για απαλλαγή από τα πάθη (κάθαρσιν).1 Εικόνα 1.1 Σε αυτή την αττική ερυθρόμορφη υδρία που χρονολογείται περίπου στο 510 π.Χ. απεικονίζεται μια σκηνή μαθήματος μουσικής. Στα δεξιά ο γενειοφόρος δάσκαλος (ΣΜΙΚΥΔΟΣ–Σμίκυθος), αριστερά ο μαθητής (ΕΥΔΥΜΙΔΕΣ– Ευθυμίδης) και στο μέσο ένας νεαρός που πιθανώς απαγγέλλει στίχους (ΤΛΕΜΠΟΜΕΝΟΣ–Τληπόλεμος). Μόναχο, Staatliche Antikensammlungen, αρ. 2421. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Music_lesson_Staatliche_ Antikensammlungen_2421.jpg Public domain. Παρόλο που οι φιλοσοφικές πηγές προσφέρουν πλήθος αναφορών τόσο για τη σημασία της μουσικής όσο και για τον τρόπο με τον οποίο αυτή επενεργεί στη διαμόρφωση του χαρακτήρα, του ήθους και του συναισθήματος, τα ελάχιστα κατάλοιπα αρχαίας ελληνικής μουσικής δεν επέτρεψαν στους μεσαιωνικούς μελετητές να συνδυάσουν με ασφάλεια τη θεωρία με την πράξη. Από τα 61 κατά κύριο λόγο σπαράγματα αρχαίας ελληνικής μουσικής, τα σημαντικότερα και πληρέστερα είναι: Δύο δελφικοί ύμνοι στον Απόλλωνα Ο Επιτάφιος του Σεικίλου Ο πάπυρος της Οξυρρύγχου (χειρόγραφο αρ. 1786) Αντίθετα, τα θεωρητικά κείμενα περί μουσικής (περί διαστημάτων, κλιμάκων, αρμονιών, χορδισμάτων κ.λπ.) από τους ύστερους αρχαίους χρόνους και τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες μελετήθηκαν σε βάθος –αν και δεν ερμηνεύθηκαν πάντα σωστά– από τους πρώιμους Λατίνους θεωρητικούς και η επιρροή τους παρέμεινε αισθητή τουλάχιστον μέχρι τα τέλη του 16ου αιώνα. Οι θεωρητικές πηγές για τη μουσική αντιγράφονταν και μελετιόντουσαν παράλληλα με τα πρώτα στάδια ανάπτυξης της χριστιανικής λατρείας και διαμόρφωσης ενός μουσικού ρεπερτορίου για τις ανάγκες της νέας θρησκείας, που με γρήγορο ρυθμό επικράτησε σε όλες τις γωνιές της Ευρώπης. 1 Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1337a33-1340b19, ανακτήθηκε στις 17 Μαρτίου 2022 από https://www.greek-language.gr/ greekLang/ancient_greek/tools/corpora/anthology/content.html?t=53&m=2 20 ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΟΥΤΣΟΜΠΙΝΑ Εικόνες 1.2α, 1.2β και 1.2γ (από αριστερά προς τα δεξιά) Η μαρμάρινη στήλη του Σεικίλου με ποίηση και μουσική, 3ος αι. μ.Χ., Κοπεγχάγη, Nationalmuseet (1.2α). Πάνω από τα λόγια είναι χαραγμένες οι νότες, που αποτελούνται από γράμματα και σύμβολα (1.2β και 1.2γ). Πρόκειται για τη μοναδική πλήρη σύνθεση που σώζεται από την αρχαιότητα. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Seikilos1.tif, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Seikilos2.tif, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Seikilos.svg Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported. 1.2 Η μουσική στα συγγράμματα των πρώτων μεσαιωνικών αιώνων: πρώιμοι Λατίνοι θεωρητικοί Καθώς η δύναμή της αυξανόταν, η χριστιανική εκκλησία περιόρισε, απέρριψε ή απαγόρευσε τον παγανιστικό πολιτισμό. Παρ’ όλα αυτά αποδέχτηκε τη θεωρητική γνώση που πρόσφερε ο αρχαιοελληνικός μουσικός κόσμος και την ιδέα της μουσικής ως διανοητικού πεδίου μελέτης και διερεύνησης. Απόψεις για τη μουσική που προέρχονται από την αρχαία ελληνική γραμματεία, κυρίως από την Πολιτεία, τους Νόμους και τον Τίμαιο του Πλάτωνα και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη, εμφανίζονται στα θεολογικά ή φιλοσοφικά συγγράμματα των πρώτων μεσαιωνικών αιώνων. Ανάμεσά τους τα κυριότερα είναι το De musica του Αγίου Αυγουστίνου από τον 4ο μ.Χ. αιώνα και το έργο De nuptiis Philologiae et Mercurii του Martianus Capella, που εμφανίζεται νωρίς τον 5ο μ.Χ. αιώνα. Το τελευταίο είναι ιδιαίτερα σημαντικό, καθώς κωδικοποιεί τις επτά ελευθέριες τέχνες σε δύο μεγάλες κατηγορίες: στο trivium των γλωσσικών τεχνών, που περιλαμβάνει τη γραμματική, τη ρητορική και τη διαλεκτική, και στο quadrivium των μαθηματικών τεχνών, που απαρτίζεται από την αριθμητική, τη μουσική, τη γεωμετρία και την αστρονομία. Με βάση αυτή την κατηγοριοποίηση, η μουσική θεωρούνταν μέρος του quadrivium, δηλαδή μια επιστήμη των αριθμών, μέχρι τον 16ο αιώνα. Η πιο σημαντική συνεισφορά στη διατήρηση και διάχυση της γνώσης για την αρχαία ελληνική μουσική θεωρία στη Δύση προέρχεται από τον Βοήθιο (Anicius Manlius Severinus Boethius, περ. 475/77 - 526; μ.Χ.). Πρόκειται για έναν από τους σημαντικότερους λογίους της εποχής του και φορέα της αρχαίας φιλοσοφίας στους λατινικούς μεσαιωνικούς χρόνους. Ο Βοήθιος υπηρέτησε σε υψηλό κρατικό αξίωμα τον Οστρογότθο βασιλιά Θεοδώριχο τον Μέγα (θ. 527) σε έναν αιώνα αναλαμπής για τον ρωμαϊκό πολιτισμό. Φιλόσοφος και ελληνιστής, μετέφρασε και σχολίασε έργα του Αριστοτέλη στα λατινικά και, μεταξύ άλλων, έγραψε το έργο De institutione musica, στο οποίο παραθέτει ό,τι ήταν γνωστό για την αρχαιοελληνική μουσική θεωρία από πηγές που μάλιστα τώρα έχουν χαθεί. Ως προσωπική του συμβολή εισάγει τη διαίρεση της μουσικής σε musica mundana (μουσική του σύμπαντος), musica humana (μουσική του ανθρώπου) και musica instrumentalis (μουσική των οργάνων). Το έργο του Βοήθιου ήταν μια προσπάθεια να περιγράψει ένα ακαδημαϊκό πεδίο, την ars musica, δηλαδή ένα αντικείμενο γνώσης, και όχι μια πρακτική τέχνη. Γι’ αυτό και έκανε έναν διαχωρισμό μεταξύ του φιλοσόφου και κριτικού (τον οποίο αποκαλούσε musicus) και του μουσικού (cantor). Το έργο του Βοήθιου, παρόλο που παρήχθη στις αρχές του 6ου αιώνα, άρχισε να έχει επίδραση μετά τον 10ο αιώνα και το επικαλούνταν οι περισσότεροι μετέπειτα Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ…: ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ, ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ, ΜΠΑΡΟΚ 21 συγγραφείς, ακόμη κι αν συχνά δεν ανέφεραν το όνομά του. Ο Δάντης Αλιγκέρι (1265-1321) γνώριζε το έργο του Βοήθιου και, όπως κατέδειξε η σύγχρονη έρευνα, ενσωμάτωσε την τριμερή κατηγοριοποίηση της μουσικής (mundana, humana, instrumentalis) στην κατασκευαστική αρχή της Θείας κωμωδίας. Ο Βοήθιος τελικά εκτελέστηκε από τον Θεοδώριχο, γιατί θεωρήθηκε ύποπτος για συνομωσία με τους Βυζαντινούς. Τις ημέρες αναμονής πριν την εκτέλεσή του έγραψε το έργο Παραμυθία της φιλοσοφίας (De consolatione philosophiae), έναν φανταστικό διάλογο μεταξύ του εαυτού του και της προσωποποιημένης φιγούρας της Φιλοσοφίας. Εικόνα 1.3 Απεικονίζονται ο Βοήθιος αριστερά και ο Πυθαγόρας δεξιά, ενώ στο κέντρο δεσπόζει η προσωποποιημένη φιγούρα της Αριθμητικής. Από πραγματεία των αρχών του 16ου αιώνα. https://commons.wikimedia.org/wiki/ File:Margarita_Philosophica_1503_-_Typus_arithmeticae.jpg Public domain. 1.3 Πρώιμες χριστιανικές πρακτικές Η περίοδος από την κατάλυση του ρωμαϊκού κράτους τον 5ο αι. (που σηματοδοτεί το τέλος της κλασικής αρχαιότητας) μέχρι περίπου το 1400 ονομάζεται στην ιστορική περιοδολόγηση και στις τέχνες Μεσαίωνας. Η κυρίαρχη δύναμη ήταν η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η οποία εκχριστιανίζεται σε μια μακρά διαδικασία. Μεταξύ 5ου και 10ου αιώνα στη διαμοιρασμένη Ευρώπη η χριστιανική εκκλησία έγινε σταδιακά ο κύριος φορέας του πολιτισμού στα γράμματα και στις τέχνες. Το 395 μ.Χ. επήλθε η διαίρεση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας σε Ανατολική, με κέντρο την Κωνσταντινούπολη ή Νέα Ρώμη, όπου έδρευε ο Αυτοκράτορας, και Δυτική, με κέντρο τη Ρώμη, όπου θρησκευτικός και πολιτικός ρυθμιστής ήταν ο Πάπας. Τον 4ο αιώνα τα λατινικά έγιναν η επίσημη γλώσσα της Δυτικής Εκκλησίας. Η μεσαιωνική μουσική είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις πρώιμες χριστιανικές πρακτικές της Ανατολής και με την εξάπλωσή τους σε διάφορες γωνιές της Ευρώπης μέσω των Ρωμαίων. Στις πρώτες λατρευτικές τελετές των χριστιανών υπήρχε κάποια επίδραση από την ιουδαϊκή παράδοση –η αναπαράσταση μιας συμβολικής θυσίας (για τους χριστιανούς ήταν ο μυστικός δείπνος), αναγνώσματα από τα ιερά βιβλία, και μάλιστα η συνήθεια να διαβάζονται συγκεκριμένα αποσπάσματα σε συγκεκριμένες ημέρες, η επταήμερη εβδομάδα ή η χρήση κοινών λέξεων όπως το «αμήν» και το «αλληλούια»–, χωρίς όμως οι τελετές αυτές να διέπονται από συγκεκριμένο τυπικό. Επιπλέον, η ιουδαϊκή παράδοση διέθετε ένα συγκεκριμένο σώμα βιβλικών ασμάτων, τους 150 ψαλμούς που είχαν αποδοθεί στον Δαβίδ. Φαίνεται πως κατά τους πρώτους τρεις χριστιανικούς αιώνες (πρόκειται για την πρωτοχριστιανική εποχή, μέχρι το 22 ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΟΥΤΣΟΜΠΙΝΑ Διάταγμα των Μεδιολάνων το 313, που καθιέρωσε την ανεξιθρησκία) οι χριστιανοί τραγουδούσαν κατά τη διάρκεια βραδινών κοινών γευμάτων, που ονομάζονταν «Αγάπη», χωρίς όμως να γνωρίζουμε αν τραγουδούσαν τους βιβλικούς ψαλμούς ή νέους ύμνους. Κατά τον 4ο αιώνα παρατηρείται άνθηση της ψαλμωδικής πρακτικής στις συγκεντρώσεις των χριστιανών, πιθανόν κάτω από την επιρροή μοναστικών πρακτικών που αναπτύχθηκαν στην Αίγυπτο, την Παλαιστίνη και τη Συρία στα τέλη του 3ου αιώνα. Την περίοδο αυτή η αντίληψη για την ψαλμωδία επίσης αλλάζει, από την άτυπη και περιορισμένη χρήση της από το εκκλησίασμα σε ένα συγκεκριμένο γεγονός μέσα στη λατρευτική τελετή, το οποίο μάλιστα απαιτούσε ένα εξειδικευμένο πρόσωπο για την τέλεσή του. Από τους πρώτους τέσσερις χριστιανικούς αιώνες διασώζεται μόνο ένα παράδειγμα ελληνικής χριστιανικής μουσικής. Πρόκειται για ένα απόσπασμα από ύμνο στην Αγία Τριάδα, πιθανόν του 3ου αιώνα, που διασώθηκε σε πάπυρο στην τοποθεσία της Οξυρρύγχου στην Αίγυπτο. O πάπυρος της Οξυρρύγχου με αρ. 1786 περιλαμβάνει τόσο το ελληνικό κείμενο όσο και τη μουσική, η οποία είναι γραμμένη στην αρχαία ελληνική αλφαβητική μουσική σημειογραφία (Εικόνα 1.4). Από τον 4ο αιώνα άρχισε μια προσπάθεια κωδικοποίησης της χριστιανικής λατρείας και στις δυτικές εκκλησίες καθιερώθηκαν τα λατινικά ως λειτουργική γλώσσα αντί των ελληνικών. Απομεινάρια του ελληνιστικού παρελθόντος των χριστιανικών κειμένων έχουν απομείνει στο πρώτο μέρος του ordinarium, που χρησιμοποιεί το ελληνικό κείμενο «Kyrie eleison – Christe eleison – Kyrie eleison» (βλ. Πίνακα 1.1). Μέσα σε αυτή την προσπάθεια κωδικοποίησης της χριστιανικής λατρείας δημιουργήθηκαν πλήθος νέων μορφών λατρευτικής ποίησης και μουσικής, που αποτέλεσαν τον κορμό των δύο βασικών συλλογικών μορφών λατρείας της Δυτικής Εκκλησίας, της Λειτουργίας και των Ακολουθιών των Ωρών. Εικόνα 1.4 Πάπυρος Οξυρρύγχου, αρ. 1786, τέλη 3ου αιώνα. Τα παπυρικά χειρόγραφα που βρέθηκαν ανάμεσα σε αρχαία σκουπίδια της πόλης της Οξυρρύγχου στην Αίγυπτο στα τέλη του 19ου αιώνα έφεραν στο φως σημαντικό ιστορικό και φιλολογικό υλικό από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Το χειρόγραφο με αρ. 1786 αποτυπώνει έναν ύμνο στην Αγία Τριάδα γραμμένο στα ελληνικά μαζί με τη μουσική σημειογραφία του. Οξφόρδη, Sackler Library, University of London. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:POxy_1786.jpg Public domain. 1.4 Κωδικοποίηση της χριστιανικής λατρείας στη Δύση Οι δύο μορφές συλλογικής λατρείας της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας που αποκρυσταλλώθηκαν μετά τον 6ο αιώνα είναι η Λειτουργία και οι Ακολουθίες των Ωρών. Η Λειτουργία περιλαμβάνει την τέλεση του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας, ενώ οι Ακολουθίες των Ωρών είναι συλλογικές προσευχές σε ορισμένες ώρες της ημέρας και της νύχτας, χωρίς την τέλεση του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας. 1.4.1 Λειτουργία (Missa) Η Λειτουργία κατά τη διάρκεια του έτους αναπαράγει τα γεγονότα από τη ζωή του Χριστού επί της γης (τη γέννηση τα Χριστούγεννα, τη σταύρωση και την ανάσταση το Πάσχα κ.λπ.). Τα κείμενα και το τελετουργικό μέσω του οποίου μνημονεύονται τα γεγονότα αυτά είχαν πάρει ήδη από τον 6ο αιώνα μια σχεδόν τελική μορφή. Τα κείμενα που ακούγονται κατά τη διάρκεια μιας ρωμαιοκαθολικής Λειτουργίας διακρίνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες, στο proprium missae και στο ordinarium missae. Στο proprium εντάσσονται τα μεταβλητά μέρη της Λειτουργίας, κείμενα δηλαδή που αλλάζουν σύμφωνα με το εκκλησιαστικό Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ…: ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ, ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ, ΜΠΑΡΟΚ 23 ημερολόγιο, ενώ στο ordinarium ανήκουν τα σταθερά και αμετάβλητα κείμενα της Λειτουργίας. Αυτή είναι μια διάκριση που δεν υπάρχει στη Λειτουργία της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ο Πίνακας 1.1 δείχνει τη διαδοχή των κειμένων/τελετουργιών κατά τη διάρκεια μιας Λειτουργίας. Είναι προφανές ότι τα μέρη του proprium παίρνουν τις ονομασίες τους από τη «λειτουργικότητά» τους, ενώ τα μέρη του ordinarium από τις πρώτες λέξεις των κειμένων τους. Π.χ. το introitus (εισοδικό) από το proprium δηλώνει την εισαγωγή στη Λειτουργία, ενώ το Credo από το ordinarium είναι η πρώτη λέξη του «Πιστεύω». Η μουσική των Λειτουργιών διασώζεται σε βιβλία που ονομάζονται Graduale. Πίνακας 1.1 Τα βασικά μέρη της ρωμαιοκαθολικής Λειτουργίας. Ο όρος «missa» προέρχεται από τα τελευταία λόγια που λέει ο ιερέας προς το εκκλησίασμα «Ite, missa est». Επισημαίνεται δηλαδή η λήξη της θρησκευτικής ιεροτελεστίας και οι πιστοί απολύονται από τον ναό. Εκτός από το Credo, που είναι μετέπειτα προσθήκη (περ. από το 1000 μ.Χ.), τα υπόλοιπα μέρη είχαν ήδη καθιερωθεί μέχρι περ. το 800 μ.Χ.