Sistem Kavramları - 1 PDF

10/16/2024 END 215 SİSTEM DÜŞÜNCESİ VE ANALİZİ 1 Sistem Kavramları - 1 ETKİNLİK & VERİMLİLİK (EFFECTIVENESS & EFFICIENCY)  verimlilik:  Belirli bir faaliyette kaynakların ne kadar etkin kullanıldığı  etkinlik:  Bir işletme...

10/16/2024 END 215 SİSTEM DÜŞÜNCESİ VE ANALİZİ 1 Sistem Kavramları - 1 ETKİNLİK & VERİMLİLİK (EFFECTIVENESS & EFFICIENCY)  verimlilik:  Belirli bir faaliyette kaynakların ne kadar etkin kullanıldığı  etkinlik:  Bir işletmenin hedeflerinin, bir faaliyete yönelik hedeflerin ya da amaçların ne ölçüde başarıldığı o Bir işletme, kaynaklarının kullanımı açısından oldukça verimli olabilir; fakat bu verimlilik işletmenin amaçlarına ulaşmasına yönelik etkin şekilde kullanılmıyor olabilir 2 1  10/16/2024 VERİMLİLİK o Belirli bir girdi veya kaynak kümesi için elde edilen çıktı ne kadar yüksekse veya o belirli bir çıktı için gereken girdiler veya kaynaklar ne kadar düşükse, faaliyetin verimliliği o kadar yüksek olur. 3 VERİMLİLİK  Kat edilen mesafenin yakıt tüketimine oranını maksimize edecek şekilde araba kullanmak verimlidir  Peki ya ticari amaçlar için?  Böyle bir sürüş şekli, hem sürücünün ücretini hem de aracın potansiyel kazancını göz ardı ettiği için ekonomik olarak verimsiz olabilir. 4 2  10/16/2024 ETKİNLİK  Toplu ulaşımın bir parçası olan otobüsler için  Amaç → uygun ve düşük maliyetli taşımacılık,  Burada ‘uygunluk’ kişilerin toplu taşımaya binmek için evlerinden veya iş yerlerinden beş dakikadan fazla yürümemesi olarak tanımlanabilir  Bu amaç söz konusu olduğunda her aracın ekonomik olarak verimli çalışması artık sistemin sadece bir yönünü temsil etmektedir. 5 ETKİNLİK  Aşağıdakilerin tümü amaçları ve kısıtlı kaynakların kullanımı açısından ulaşım sisteminin etkinliğini ölçmekle ilgili olabilir:  Rota seçimi  Günlük servis sıklığı  Kullanılan araç türü ve bakım planı  Toplu taşıma ücret politikası  Bunlar arasındaki ödünleşim, sistemin toplam etkinliğini belirler 6 3  10/16/2024 ETKİNLİK & VERİMLİLİK  bir hastanenin işleyişi: test laboratuvarı, fizyoterapi hizmeti, kan bankası hizmeti vb. teknik ve ekonomik anlamda verimli bir şekilde işletiliyor olması hastanenin bir bütün olarak etkin bir şekilde çalışması için yeterli değildir. 7 ETKİNLİK & VERİMLİLİK  Verimlilik, etkinliğin tamamlayıcısı olmalı  Organizasyonun hedefleri ya da amaçları mümkün olduğunca düşük maliyet, daha az kaynakla daha yüksek fayda sağlayacak şekilde başarılmalı – diğer bir deyişle daha verimli çalışılmalı  Etkinlik ‘doğru işi yapmak’  Verimlilik ‘işi doğru yapmak’ 8 4  10/16/2024 İNDİRGEMECİ YAKLAŞIM VE NEDEN-SONUÇ YAKLAŞIMI (REDUCTIONIST AND CAUSE-EFFECT THINKING) Geleneksel bilimsel düşüncenin temelleri iki yaklaşıma dayanmaktadır (Russell L. Ackoff – bir filozof, sistem düşünürü ve yöneylem araştırmacısı):  İndirgemeci Yaklaşım  Neden Sonuç Yaklaşımı 9 İNDİRGEMECİ YAKLAŞIM  Dünyadaki her şeyin basit bölünmez parçalara ayrıştırılabileceği (indirgenebileceği) fikrine dayanır.  Bu parçaların davranışını açıklamak ve ardından bu kısmi açıklamaları bir araya toplamak, sistemin davranışını bir bütün olarak anlamamız ve açıklamamız için yeterli kabul edilir. 10 5  10/16/2024 İNDİRGEMECİ YAKLAŞIM  Bu yaklaşımı problem çözmeye uyarlarsak:  Problemin daha basit alt problemler kümesine bölünmesi  Bu alt problemlerin ayrı ayrı çözülmesi  Çözümleri birleştirerek problemin bütününe dair bir çözüme ulaşılması  Bu yaklaşım faydalı olur mu?  Alt problemlerin bireysel çözümlerinin toplamı, problemin bütünü için en iyi olan çözümü üretmez. 11 NEDEN-SONUÇ YAKLAŞIMI  X, Y'nin gerçekleşmesi için hem gerekli hem de yeterliyse, X'in Y'nin nedeni olduğu kabul edilir.  Dolayısıyla, 'Y etkisini' açıklamak için gereken tek şey 'neden X'tir.  Her şey parçalara ayrılarak ve parçalar arasında neden-sonuç ilişkileri aranarak açıklanabilir  Bu yaklaşım faydalı olur mu? 12 6  10/16/2024 NEDEN-SONUÇ YAKLAŞIMI  Gelişen özellikler ve ilişkiler (emergent properties or relationships): Bir duruma ait bileşenler arasındaki etkileşimden dolayı yeni ilişkiler ya da özellikler ortaya çıkabilir  Karşılıklı nedensellik veya geri besleme: nedensel ilişkiler her zaman tek yönlü olmayabilir 13 İNDİRGEMECİ YAKLAŞIM VE NEDEN-SONUÇ YAKLAŞIMI (REDUCTIONIST AND CAUSE-EFFECT THINKING)  Bu iki yaklaşımın sadece birini benimsemek doğru olmaz  Tamamlayıcı yaklaşımlar! 14 7  10/16/2024 SİSTEMLERİN YAYGINLIĞI  Güneş Sistemi  Dünya  Sosyal Sistemleri:  Aile, komşuluk, okul, iş yeri, içinde olduğumuz bunlara benzer diğer gruplar  Politik Sistemler  Telekomünikasyon Sistemi  İnternet Sistemi  Sayı Sistemi  Bilgi Sistemleri  Sindirim Sistemi  Merkezi Sinir Sistemi vb. 15 SİSTEMLERİN YAYGINLIĞI  Tümü birbirine bağlı veya birbirleriyle açıkça tanımlanmış ilişkiler içinde olan nesneler veya varlıklar topluluğudur  Doğal Sistemler: doğal fiziksel süreçler üzerinden ilişkiler  Güneş sistemi, biyolojik sistemler  İnsan Aktivite Sistemleri: insan tarafından oluşturulmuştur  Sosyal sistemlerin çoğu, ticari veya endüstriyel kuruluşlar  Soyut Sistemler:  Cebir, sayı sistemi 16 8  10/16/2024 SİSTEMLERİN YAYGINLIĞI  Bu ders kapsamında insan aktivite sistemleri, bunların nasıl tanımlanacağı, nasıl kontrol edileceği ve hangi boyut ve düşüncelerin etkili karar vermeyi beraberinde getirdiği ile ilgileneceğiz. 17 SİSTEM TANIMI 18 9  10/16/2024 SİSTEM TANIMI  Bizim kabul edeceğimiz sistem tanımı daha kısıtlayıcı.  Anahtar kavramlar ‘etkileşen’, ‘karşılıklı bağımlı’ ve ‘bir bütün oluşturan’.  Sistemlere dair bizi ilgilendiren şey akılcı bir yöntem izlemek ve bir süreç takip etmek  Temel vurgu ‘sistemik’ olması: yani sistem düşüncesini kullanmak ya da sistemdeki şeyleri yine sistem içindeki rollerine göre değerlendirmek  Bu tanımlardaki ‘organize’ kavramı sistem düşüncesine dair önemli noktaları yansıtmaktadır. 19 ONTOLOGICAL (OUT THERE) VS EPISTEMOLOGICAL (INSIDE US) VIEW İçeride (Inside-us) Dışarıda (Out-there) - the system is seen as the - Sistem, kendisini physical and abstract oluşturan fiziksel ve things that make up the soyut şeyler, bunlar whole assembly, their arasındaki ilişkiler ve relationships, and what sistemin yaptığı şey the system does olarak görülür - It is seen as absolute; it - Mutlaktır, orada bir exists or will exist yerlerde vardır ya da var sometimes out there; it is olacaktır viewed as independent of - Gözlemciden bağımsızdır the observer. 20 10  10/16/2024 ONTOLOGICAL (OUT THERE) VS EPISTEMOLOGICAL (INSIDE US) VIEW  Güneş Sistemi: güneş, aralarında dünyanın da bulunduğu dokuz gezegen, bunların güneşe ve birbirlerine göre konumunu belirleyen yer çekimi kuvveti 21 ONTOLOGICAL (OUT THERE) VS EPISTEMOLOGICAL (INSIDE US) VIEW  Elektrik Güç Sistemi: Güç istasyonlarının ve ekipmanlarının, güç iletim şebekesinin, transformatörleri ve güç hatları ile yerel dağıtım ağının ve güç akışını düzenleyen çeşitli kontrol istasyonlarının bir bütünü, güç sisteminin ne yaptığı; elektrik üretir ve ürettiği elektriği kullanıcılarına dağıtır. 22 11  10/16/2024 ONTOLOGICAL (OUT THERE) VS EPISTEMOLOGICAL (INSIDE US) VIEW  Bilgisayar Bilgi Sistemi: toplanan veri parçaları, veriyi toplama ve bilgiye dönüştürmenin kuralları, bilgiyi bilgisayar dosyalarında depolama, işleme, düzenleme, çıkarma ve ekranda ya da basılı şekilde sunma, bütün bu işlemleri gerçekleştirecek bilgisayar donanımı ve kullanıcılar 23 ONTOLOGICAL (OUT THERE) VS EPISTEMOLOGICAL (INSIDE US) VIEW Dışarıda (Out-there) İçeride (Inside-us) - the system is seen as the - Sistem tanımına neyin physical and abstract dahil edileceği veya things that make up the dışarıda bırakılacağı, whole assembly, their gözlemcinin bu tanımla relationships, and what ne yapmak istediğine the system does bağlıdır - It is seen as absolute; it - Gözlemciden bağımsız bir exists or will exist sistem tanımı söz konusu sometimes out there; it is olamaz viewed as independent of the observer. 24 12  10/16/2024 ONTOLOGICAL (OUT THERE) VS EPISTEMOLOGICAL (INSIDE US) VIEW  Bir şey için ‘bu bir sistemdir’ dediğimizde, aslında o şeyi ‘bir amacı gerçekleştirmek üzere tanımlanmış bir sistem’ olarak görürüz 25 o Sistemleri, insanlar kavramsallaştırır. o Dışarıda bir yerlerde var olsalar bile, bir şeyi sistem olarak görecek olan ancak ve ancak bir insandır. 26 13  10/16/2024 SİSTEM TANIMININ ÖZNELLİĞİ  Sistem tanımları özneldir; çünkü:  Kendisini gözlemleyen kişinin amacı ve ilgi sebebinden etkilenir. 27 SİSTEM TANIMININ ÖZNELLİĞİ  Bir firmanın üç sahibi, firmalarına yönelik farklı sistem tanımları yapabilir:  Materyalist olan birincisine göre bu sistem zenginliğini arttırma yoludur  İdealist bir sanatçı olan ikincisi, firmayı yaratıcı kişiliğine dair bir uygulama merkezi olarak görür  İnsancıl olan üçüncü ise yaşadığı bölgedeki insanlar için istihdam olanağı sunan bir sistem gözüyle bakmaktadır. 28 14  10/16/2024 ESKİ/MEVCUT BİLGİNİN ETKİSİ  Kısmi bilgi, öncül bilgi (a priori) veya bir şey hakkında bize söylenenler gözlemlerimizi veya o şeye baktığımızda göreceğimiz şeyi etkiler. 29 ESKİ/MEVCUT BİLGİNİN ETKİSİ 30 15  10/16/2024 SİSTEM KAVRAMININ TANIMI 1. Sistem, organize bileşenler topluluğudur  'Organize’, bileşenler arasında belli ilişkiler olduğu anlamına gelir. 2. Sistem, bir şey yapar. Yani sisteme özgü olan davranışlar sergiler. 3. Her bileşen sistemin davranışına katkıda bulunur ve kendi davranışı da sistem tarafından etkilenir.  Her hangi bir bileşen sistemden çıkarılırsa sistemin davranışı bu değişiklikten etkilenecektir. 31 SİSTEM KAVRAMININ TANIMI 4. Sistemin içindeki eleman grupları (1), (2) ve (3) özelliklerini kendi başlarına gösterebilirler. Bunlar alt sistem olarak adlandırılır. 5. Sistemin, kendisine girdi sağlayan ve kendisinin de çıktı sağladığı bir çevresi vardır. 6. Sistem, belirli bir amaç uğruna bir gözlemci/kişi tarafından tanımlanır. 32 16  10/16/2024 Sistem İlişki Amaç Sınır Eleman SİSTEM  Bir sistemin önemli parçaları  Bileşenleri/elemanları,  Elemanlar arasındaki ilişkiler (tek yönlü, nedensel, karşılıklı),  Sistemin davranışı veya faaliyetleri,  İlgili çevresi,  Çevreden gelen girdiler,  Çevreye sunulan çıktılar,  Gözlemcinin özel ilgisi (inceleme amacı). 34 17  10/16/2024 AMBULANS VE İTFAİYE HİZMETLERİ 35 SİSTEM  Bir sistem analisti veya karar vericinin ilgilendiği birincil nokta, bir sistemin ne yaptığı, yani faaliyetleridir. 36 18  10/16/2024 SİSTEM  Sistemin davranışı, bir dönüştürme sürecinden (transformation process) oluşur ➤➤ çevreden alınan girdiler, çevreye verilen çıktılara dönüştürülür  ışığa maruz kaldığında su ve karbondioksiti (girdileri) karbonhidratlara ve oksijene (çıkışlar) dönüştüren canlı bitkiler,  hammaddeleri (girdileri) müşterilere satılmak üzere bitmiş ürünlere (çıktılar), VEYA fonlar, emek ve insanların uzmanlığı (girdiler) gibi kaynakları kâra (çıktılar) dönüştüren bir imalat firması. 37 SİSTEM  Elemanlar: sistemin amacına ulaşmasını sağlayan ve sistemin davranışına katkıda bulunan unsurlar 38 19  10/16/2024 SİSTEM  İlişkiler  Mekansal (Spatial)  Zamansal (Time)  Neden-Sonuç (Cause-Effect)  Korunum (Conservation)  Mantıksal (Logical)  Matematiksel (Mathematical)  Yapısal (Structural) 39 SİSTEM  Değişkenler:  Bağımlı (Dependent)  Bağımsız (Independent)  Kontrol edilebilir (Controllable)  Kontrol edilemez (Uncontrollable)  Girdi (Input)  Çıktı (Output)  İçsel (Internal)  Dışsal (External) 40 20  10/16/2024 SİSTEM x5 x2 x1 x3 x4 41 SİSTEM  Bir sistemin çevresi (relevant environment), sistem davranışını bir şekilde etkileyen ya da sistemden etkilenen fakat karşılığında onu etkilemeyen boyutlardan oluşur.  Ya karşılıklı etkileşim söz konusu olsaydı? 42 21  10/16/2024 SİSTEMİN SINIRI VE ÇEVRE  Çevre  Dönüştürme sürecine girdi sağlar  Dönüşüm sürecinden, sistemi etkilemeyen çıktılar alır 43 SİSTEMİN SINIRI VE ÇEVRE  Girdiler (inputs) sistemin çalışmak için ihtiyaç duyduğu, fakat kendisi için üretmediği şeylerdir,  Sistemin davranışına yönelik kısıtlar şeklinde de olabilir.  Örneğin; kalite standartları ya da ekipman kapasitesi  Kontrol edilebilir ya da edilemez girdiler söz konusu olabilir  Kontrol edilemez ➤ karar verici tarafından kontrol edilemez/etkilenemez  Kontrol edilebilir ➤ karar verici tarafından kontrol edilebilir/etkilenebilir 44 22  10/16/2024 SİSTEMİN SINIRI VE ÇEVRE  Çıktılar (outputs) ürün ve hizmet, bilgi, fon, atık gibi sistemin çevreye sunduğu ya da bıraktığı şeylerdir  performans ölçütlerini de kapsar 45 SİSTEMİN SINIRI VE ÇEVRE  Sabit: değişmeyen ve bilinen  Parametre:  Kısıt: sınırları tanımlar. Kısıtlı kaynaklar, sözleşmeden doğan yükümlülükler, fiziksel yasalardan kaynaklanan engeller gibi farklı sebeplere dayanabilirler  Performans Göstergesi: performansı ölçer 46 23  10/16/2024 SİSTEMİN SINIRI VE ÇEVRE  Sistem Durumu: sistemin belirli bir andaki durumu  Olay: ?? 47 SİSTEMİN SINIRI VE ÇEVRE  Sistem ve çevresini birbirinden ayıran hipotetik ayrım, sistem sınırı olarak adlandırılır.  Sistemin sınırını belirlemek önemlidir: sadece dönüştürme sürecini değil, çıktıların yapısını, bu çıktılardan kimlerin yararlanacağını ve istenmeyen sonuçlardan kimlerin etkileneceğini de belirler 48 24  10/16/2024 49 50 25  10/16/2024 TRAFİK SİSTEMİ  Bileşenleri?  İlişkiler?  Sistem ne yapar?  Girdiler/Çıktılar?  Alt sistemler?  Çevresini ne oluşturur? 51 TRAFİK SİSTEMİ  Components: A network of roads and their connections, i.e. road intersections, road forks, and highway interchanges, and their physical characteristics and traffic controls which affect their carrying capacity, as well as the vehicles using the roads at any given point in time  Relations: their geographic location relative to each other and how they are linked together  Does traffic system do anything: The road network connects places with each other and thus allows vehicle movement from each point in the road network to all other points.  Inputs/outputs: It transforms vehicles at given source locations (inputs) into vehicles at given destination locations (outputs).  Subsystem: city road networks 52 26  10/16/2024 Sistem midir? 53  araba  Tüm parçalar birbirleri ile bir uyum ve etkileşim içinde  ontolojik mi epistemolojik mi?  Arabalar farklı insanlar için farklı amaca hizmet edebilir: ulaşım aracı, prestij aracı, koleksiyon parçası vb. 54 27  10/16/2024  Components: the engine, its steering mechanism, its suspension, the electric parts — are complex subsystems by themselves  Relations: all parts fit together and interact  Does car system do anything: a car by itself is not a system in a useful sense: requires a driver, a purpose and a road network  Inputs/outputs: It transforms vehicles at given source locations (inputs) into vehicles at given destination locations (outputs).  What constitutes the environment: The road network and all its properties form the environment of the car– driver system 55 28