Përmbledhje në Lëndën - E drejta Civile PDF

Përmbledhje në Lëndën - E drejta Civile 1. Nocioni dhe emërtimi i së Drejtes Civile E drejta civile eshte deg e veçant pozitive e se drejtes ne sistemin ton juridik. E drejta civile, ben pjes nder deget me te vjetra te...

Përmbledhje në Lëndën - E drejta Civile 1. Nocioni dhe emërtimi i së Drejtes Civile E drejta civile eshte deg e veçant pozitive e se drejtes ne sistemin ton juridik. E drejta civile, ben pjes nder deget me te vjetra te drejtsis. Objekti i te drejtes civile esht i karakterit dinamik qe do te thot gjithmon esht ne zgjerim e siper, si p.sh., kreditori, perveç qe ka te drejt te kerkoj kthimin e borxhit kryseor dhe kamatat e krijuara, per mos pagimin e borxhit ne afatin e caktuar, kreditori tani ka te drejt te kerkoj shperblim edhe per cenimin e dinjitetit te tij, te shkaktuar per shkak te mospermbushjes se detyrimit ne afat te caktuar. E drejta civile definohet si deg pozitive e se drejtes qe perfshin tersin e dispozitave (rregullave) juridike qe rregullojn marrdheniet shoqerore me karakter pasuror ose marrdheniet shoqerore te cilat fillimisht nuk kan ose nuk u duhet karakteri pasuror, por qe ne instanc te fundit edhe ato marrin karakterin pasuror. E drejta civile fillimisht eshte trajtuar si e Drejt Private, dhe eshte definuar '' E Drejta Private eshte teresi e rregullave juridike, me te cilat rregullohen marrdheniet ne mes te individeve ''. E drejta private perveç pjeseve te se Drejtes Civile perfshin edhe deg te tjera te se drejtes siç jan; E Drejta Tregtare; E Drejta e Autorit; E Drejta e Konsumatorve; E Drejta e Sigurimeve; E Drejta e Punes; E Drejta Ekonomike etj. E drejta civile rregullon marrdheniet shoqerore me karakter pasuror. Ky rregullim behet me norma te caktuara, te cilat ne i quajm norma juridiko-civile. 2. Objekti dhe parimet e te drejtes civile. Objekt i marrdhenieve juridiko-civile jan sendet, berjet dhe pasuria lidhur me te cilat subjektet hyjn ne ato marrdhenie. Objekti i te drejtes civile jan marrdheniet shoqerore me karakter pasuror, si dhe marrdheniet tjera shoqerore qe fillimisht nuk kan karakter pasuror, por ne instanc te fundit edhe ato mund te shprehen ne vler pasurore. Ato qe mund te shprehen ne instanc te fundit si vler pasurore jan te drejtat e personalitetit; e drejta ne jet; shendeti trupor dhe mendor; nderi; autoriteti; integriteti; emri personal; krijmtaria intelektuale dhe te drejtat tjera personale (per personat fizik). Ne kuader te se drejtes personale bejn pjes: e drejta familjare, e drejta statusore, dhe ketu ben pjes e drejta e nderit, e drejta e integritetit fizik, e drejta e autorit, qe ndryshe quhen te drejtat e personalitetit. Parimet e se Drejtes Civile (Pjesa e Pergjithshme) Marrdheniet shoqerore me karakter pasuror qe rregullohen me norma te se drejtes civile mbeshteten ne keto parime te se drejtes civile: 1. Barabarësia e palëve dhe barabarësia e vullneteve të tyre; 2. Iniciativa e lirë e palëve ne lidhjen e punëve juridiko-civile; 3. Sansioni pasuror; dhe 4. Qarkullushumëria (bartja) e të drejtave subjektive civile. 1. Parimi i barabarsis se paleve dhe barabarsis se vullneteve te tyre: Ky parim nenkupton se, ne te drejten civile midis paleve gjithmon ekziston koordinimi i vullneteve te tyre, çka nuk esht karakteristik per te drejten administrative, ku kemi subordinimin e vullneteve te paleve. Palet jan te barabarta ne çdo raport juridiko-civil, pa marr parasysh statuset e tyre ne shoqerin konkrete. 2. Iniciativa e lir e palëve: Iniciativa e lir e palve qe ndryshe e quajn edhe parimi i dispozitivitetit, nenkupton se, krijimi i marrdhenies juridiko-civile lind ne baz te iniciatives se lir te paleve, respektivisht me vullnetin e lir te paleve. Autonomia e lir e vullnetit qe manifestohet permes inicatives se lir, nenkupton se, palet me vullnetin e vet krijojn, ndryshojn dhe i shuajn te drejtat e veta subjektive civile. 3. Sanksioni pasuror (pronsor): Sanksioni pasuror (pronsor) si parim i te drejtes civile nenkupton se, ne rastet kur nuk permbushet marrdhenia juridiko-civile ne pajtim me vullnetet e paleve kontraktuese, atehere si mas paraqitet sanksioni pasuror, qe do te thot, goditet masa psurore e debitorit, e jo siç eshte ne rastet e tjera, personaltiteti. Ne te Drejten Penale, denimi (sanksioni) eshte privimi na liria i personit qe ka shkaktuar vepren penale, ne te Drejten Familjare sanksioni do te ishte shkurorzimi, ndersa ne te Drejten Civile sanksioni do te ishte, permbushja e detyrimit nga masa pasurore e debitorit permes rruges gjyqesore ose ne menyr vullnetare. 4. Qarkullushmeria (bartja) e te drejtave subjektive civile: Qarkullushmeria (bartja) e te drejtave subjektive civile eshte parimi i katert te se drejtes civile. Me qarkullimin juridik te te drejtave civile nenkuptojm faktin se te drejtat civile mund te barten nga nje subjekt ne nje subjekt tjeter te se drejtes. Pra, te drejtat civile- subjektive jan te drejta qe jan te qarkullueshme. Titullari i te drejtes mund te bart vetem ato te drejta subjektive civile te cilat i ka edhe vet. Ne te drejten civile, nuk jan te gjith te drejtat civile-subjektive te qarkullueshme, si bie fjala; te drejtat e personalitetit- integriteti trupor, nderi, autoriteti etj. Pra, ne rend te par, jan te drejtat sendore, si te drejta absolute subjektive, pastaj te drejtat nga marrdheniet detyrimore dhe marrdhenite trashegimore. 3.Parimet e te Drejtes Sendore E drejta sendore, si pjes e se drejtes civile, ka gjithashtu parimet e veçanta dhe ato jan: 1. Parimi i absolutitetit te te drejtave sendore; 2. Parimi i numerimit taksativ te te drejtave sendore (numerus claussus); 3. Parimi i publicitetit te te drejtave sendore; dhe 4. Parimi i specialitetit (specificitetit) te te drejtave sendore. 1. Parimi i absolutitetit Te drejtat subjektive civile ndahen ne: absolute dhe relative. Te drejta absolute konsiderohen te drejtat sendore dhe te drejtat personale, ndersa te drejta relative jan te drejtat qe burojn nga marrdheniet e detyrimeve. Me parimin e absolutitetit te te drejtave sendore nenkuptojm faktin se te drejtat sendore jan te perfaqsuesi kryesor i te drejtave absolute, qe do te thot se jan ato te drejta qe veprojn erga omnes ndaj te gjitheve. Te drejtat sendore nuk kan veprim ndaj nje personi te caktuar, por ato kan te bejn me çdo person i cili ne ndonje menyr mund ta pengojn ushtrimin e te drejtes subjektive sendore. Veprimi erga omnes i te drejtave sendore(pronsis) nenkupton se, numri i personave te cilet duhet ta respektojn te drejten sendore nuk esht i caktuar. Tek te drejtat sendore detyrimi i ketyre personave eshte me karakter negativ. Te drejtat absolute nuk parashkruhen. Nuk parashkruhet as e drejta e kerkeses. Titullari i te drejtes sendore ne baz te parimit te absolutitetit, ka te drejt qe sendin e vet ta kthej ne çdo koh dhe kudo qe e gjen. Per pronarin nuk eshte me rendsi se ne çfar rruge sendi i tij ndodhet tek tjetri, kjo ndryshe quhet edhe e drejta e racionit. 2. Parimi i numerimit taksativ ( numerus claussus ) Pronesia dhe te drejtat e tjera sendore me vet faktin se jan te drejta sendore me karakter absolut, ekziston obligimi qe te dihet saktesisht se cilat jan ato te drejta dhe kujt i takojn. Parimi i kufizimit te numrit te te drejtave sendore konsiderohet si parim i dyt i te drejtave sendore. Ky parim nenkupton se, e drejta (ligji) ka ber kufizimin e te drejtave sendore. Ligji percakton llojin e te drejtave sendore, respektivisht cakton se cilat jan te drejtat sendore qe veprojn erga omnes. Titullarët mund te jen bartes vetem te atyre te drejtave sendore qe i njeh e drejta pozitive. Ne te drejten ton, perveç pronsis si te drejta sendore konsiderohen edhe e drejta e servitutit, e drejta e pengut dhe barrat sendore. Caktimi i te drejtave sendore ne menyr taksative nuk do te thot se, nuk mund te ket dhe te drejta tjera sendore, por kjo duhet te behet gjithmon me ligj, ligji mund te parashoh edhe te drjeta te tjera sendore. Si te drejta sendore numerohen: 1. E drejta e pronsis; 2. E drejta e servituteve; 3. E drejta e pengut; 4. E drejta e barrave sendore; dhe 5. E drejta e ndertimit. 3. Parimi i publicitetit Te drejtat sendore jan te drejta te karakterit absolut. Parimi i publicitetit kur jan ne pyetje sendet e paluajtshme manifestohet me aktin e regjistrimit te te drejtes se pronarit apo te ndonje te drejte tjeter sendor ne librat publik. Çdokush qe deshiron mund ti shikoj librat publik, respektivisht te marr vertetime se, kush eshte titullar i asaj paluajtshmerie te regjistruar ne keto libra. Parimi i publicitetit kur jan ne pyetje te drejtat mbi sendet e luajtshme, manifestohet me ushtrimin e pushtetit faktik mbi sendin. Ne ket rast mjet i publicitetit eshte posedimi i sendit, p.sh., poseduesi per çdo dit e perdor lapsin e njejt dhe ne vetvetiu kemi te drejt te mendijm se, ky laps edhe ne pronsin e tij. Parimi i publicitetit realizohet me an te ushtrimit te posedimit, per shkak se kur jan ne pyetje sendet e luajtshme ato nuk jan te nje rendsi te njejt me sendet e paluajtshme. 4. Parimi i specialitetit (specificiteti) Me parimin e specialitetit nenkuptojm faktin se, te drejtat sendore konstituohen mbi sendet individualisht te percaktuara. Pra, e drejta e pronsis ekziston mbi secilin send veç e veç qe i posedon proanri, p.sh., nese ka njeqind tavolina, nuk thuhet se esht pronar i te gjitha tavolinave, por thuhet se, ka te drejten e pronsis mbi secilen tavolin. Kjo do te thot se, bartja e te drejtes mbi tavolinen nga nje subjekt ne nje subjekt tjeter behet ne menyr te individualizuar. Te drejtat sendore ekzistojn vetem ne sende te percaktuara individuale. Objekti i te drejtes sendore esht gjithmon saktesisht i percaktuar. Parimi i specialitetit, nenkupton se perveç sendit individualisht te percaktuar si objekt, edhe individualizimin e permbajtjes te se drejtes mbi sendin e caktuar. Kodet civile janë: 1. Kodi civil ( Code Civile) i vitit 184; 2. Kodi civil Austriak (KCA) i vitit 1811; 3. Kodi civil Gjerman(KCGJ) i vitit 1900; 4. Kodi civil Zviceran (KCZ) i vitit 197; 5. Kodi civil i Shqiperis (KCSH) i vitit 1929; 6. Kodi civil i Republikes Popullore Socialiste te Shqipris (KCSH) i vitit 1982; 7. Kodi civil i Republikes se Shqipris (KCSH) i vitit 1994; 8. Kodi civil Italian (KCI) i vitit 1942; 9. Kodi civil i Mbretris Serbe i vitit 1844; 10. Kodi civil i pergjithshem i Malit te Zi i vitit 1888. 4. Normat Juridike dhe ndarja e normave juridike Normë juridike, konsiderojm ate rregull te sjelljes respektivisht rregullen qe na detyron (meson) si te sillemi ne rastin konkret dhe per mos respektimin e saj ekziston sanksioni. Norma juridike eshte ajo e cila eshte e sanksionuar dhe sanksioni realizohet permes forces shtetrore. Ne qoftse ne nje rregull te sjelljes nuk lidhet ndonje sanksion atehere ajo norm mund te jet ose morale, ose religjioze, pra kurrsesi juridike. Ndarja e normave juridike Normat juridike sipas permbajtjes, ndahen ne: norma juridike ndaluese, norma juridike obliguese ( detyruese ) dhe norma juridike autorizuese. Normat juridike ndaulese Normat juridike ndaluese, ne sistemin ton juridik, jan ato norma te cilat ndalojn ndonje berje apo mosberje. Normat juridike ndaluese jan karakterisitike per te drejten penale, por kjo nuk do te thot qe nuk mund t'i hasim edhe ne ndonje deg tjeter te se drejtes por kryesisht jan norma juridike per te drejten penale. Personat te cilet nuk i respektojn normat ndaluese ne fakt bejn vepra penale te cilat jan te denueshme ne baz te ligjit penal. Normat juridike obliguese Normat juridike obliguese, jan ato norma juridike, te cilat kerkojn nga personi qe te nderrmer ndonje veprim te caktuar edhe pse ai mund te mos ta deshiron kete. Normat juridike obliguese jan karakteristike per te drejten administrative. Normat obliguese krijojn raportin e subordinimit te paleve. Norm obliguese do te ishte ndalimi i pirjes se duhanit, ndalimi i qarkullimit me vetur per orë te caktuar, pagimi i tatimit ne pron ose tatimeve tjera, etj. Normat juridike autorizuese Normat juridike autorizuese, jan ato norma juridike, te cilat personin e autorizojn te ndermarr, te bej, apo te mos ndermarr (mosbej) ndonje veprim te cakatuar. Ne baz te ketyre normave vet personi vendos per krijimin apo mos krijimin e ndonje pune juridiko- civile, p.sh., te lidh kontrat te shitblerjes, dhurimi, te perpiloj testament etj. Normat jurdike autorizuese jan karakteristike per te drejten civile. E drejta civile, mbeshtetet ne vullnetin e lir te paleve. Normat juridike autorizuese, e bejn te drejten civile qe te dallohet nga deget e tjera te se drejtes. Nje ndarje tjeter te normave juridike e kemi edhe ne baz te efektit juridik te tyre, dhe keto ndahen ne norma juridike imperative dhe ne norma juridike dispozitive. Ndersa normat juridike dispozitive ndahen ne normat e verteta dispozitive dhe ne normat plotesuese dispozitive. Normat juridike imperative ( ius cogens ) Normat juridike imperative, jan ato norma juridike, te cilat palet nuk mund t'i ndryshojn me vullnetin e tyre qe do te thot se palet jan te detyruara t'i respektojn ashtu siq i ka caktuar ligjvensi. Normat imperative, ne te drejten civile, jan ato norma te cilat paleve te marrdhnies juridiko-civile, u caktojn te drejta respektivisht detyra te cilat nuk munt t'i ndryshojn me vullnetin e tyre, edhe kur ndryshimi i till mund te ishte pranueshem. Dispozitat deklaratore - kur ligji deklaron p.sh.,( pasurin qe kan rezalizuar bashkshortet gjat marteses '' eshte pasuria e tyre e perbashket ''). Normat intepretuese: kur tregon se qka quajm banes, tok bujqesore etj, pra eshte norm juridike permes se ciles sqarohet kuptimi i ndonje nocioni apo emertimi. Dispozitat direktive - kur tu drejtohemi subjekteve-organeve shtetrore qe e zbaton ligji (ligji mbi trahegimin). Dispozitat konsultative ( kur thot se eshte e obligueshme te ekziston data e testamentit ). Normat juridike dispozitive Normat juridike dispozitive, jan karakteristike per te drejten civile dhe jan ne lidhje te ngusht me parimet e se drejtes civile pr barabarsin e paleve dhe deklarimin e lir te vullnetit te tyre, iniciativen e lir te paleve, sanksionin pasuror dhe qarkullueshmerin e te drejtave subjektive civile. Normat dispozitive qe krijojn me vullnetin e vet subjektet ne te drejten civile gjithmon sillen brenda disa kufijve ligjor. Normat juridike dispozitive i ndajm ne norma plotsuese dispozitive dhe norma te verteta dispozitive. Normat e verteta dispozitive Norma te verteta dispozitive jan ato norma qe krijojn me vullnetin e tyre subjketet e marrdhenies juridiko civile mirpo keto norma te krijuara dispozitive ndodhen gjithmon brenda kufijve te normave ligjore te kesaj fushe te drejtsis. P.sh., palet kan te drejt qe vet te percaktojn kushtet e kontrates, p.sh., vendi i dorezimit te mallit, menyra e pagimit te mallit, gjykaten kompetente per interpretimin apo zgjidhjen e mosmarrveshjes se kontrates etj. Normat plotsuese dispozitive Normat plotsuese dispozitive, jan ato norma juridike, (dispozita ligjore ) qe vijn ne shprehje ose zbatohen vetem atehere kur palet ne kontraten e tyre nuk i kan parapar ndersa si te tilla eshte dashur te parashihen sepse jan te domosdoshme per zgjidhjen e çeshtjes juridike. Llojet e tjera te normave juridike Lloje tjera te normave juridike mund te permendim normat juridike deklaratore. Normat juridike deklaratore jan ato te gjitha ato norma juridike te cilat vetem deklarojn diqka me qellim qe te lehtsohet zbatimi i ligjit apo te behet perkufizimi i institutit juridik te caktuar. Normat juridike konsultative jan ato norma qe konsultojn rastine caktuar qe do te thot çka eshte e preferueshme per nje situat te caktuar, p.sh., edhe pse nuk eshte e obligueshme te ekzistoj data e perpilimit te testamentit per plotfuqishmerin e tij, eshte e preferueshme testamenti te permbaj daten edhe diten e perpilimit. Normat juridike mund te jen te pergjithshme dhe te veqanta. Normat juridike te pergjithshme konsiderohen ato te cilat kan te bejn me numer te percaktuar te rasteve, dhe subjektet e se drejtes, duhet te sillen ne menyr te parapar me normen e pergjithshme te cilat jan te karakterit parimor respektivisht qe lejojn ose ndalojn diqka. Normat individuale ( te veqanta ) jan ato norma me cilat rregullohen rastet konkrete. 5. Instituti juridik dhe sistemet juridike boterore Nje teresi e normave juridike krijojn institutin juridik, keto jan teresi e normave juridike qe rregullojn marrdhenie te njejta shoqerore p.sh., instituti i pronsis, kontrates, testamentit, marteses, etj. Kjo nenkupton nje teresi te normave qe rregullon secilin institut juridik veç e veç. Shum institute juridike qe rregullojn lloje te njejta te marrdhenieve shoqerore krijojn deg te se drejtes qe jan te njohura si: E Drejta Civile, E Drejta Penale, E Drejta Kushtetuese, E Drejta Administrative, E Drejta Familjare, E Drejta Tregtare, E Drejta e Autorit, etj. Sistemet juridike Deget e se drejtes, me normat e tyre juridike krijojn rendin juridik te nje shteti, ndersa rendet juridike te shteteve grupohen ne disa sisteme juridike boterore ne baz te ngjashmerive te tyre, keto sisteme jan: 1. Sistemi juridik te se drejtes kontinentale (te drejtes se shkruarar), ku bejn pjes te gjitha shtetet qe kan te drejten e tyre te rregulluar me ligje ( kode civile dhe ligje civile ). Kosova, Franca, Italia, Gjermania, Shqiperia, Belgjika, Rusia, Kili, Kina, Meksika etj., shtetet qe kan kodet dhe ligjet civile bejn pjes ne sistemin juridik kontinental ( te se drejtes se shkruar ). 2. Sistemi juridik anglo-sakson (common law), i cili sistem mbshtetet - per burim ka precedentin gjyqesor (rastin e gjykuar). Ne ket sistem juridik boteror bejn pjes: SHBA, Kanada, Anglia, Australia, Zelanda e Re, Pakistani, Irlanda, etj., dhe shtet e tjera ku ka ndikuar e drejta angleze. 3. Sistemi juridik i te drejtes zakonore, eshte nje sistem i pavarur juridik ne bot ku burim i te drejtes nuk esht as e drejta e shkruar e as precedenti gjyqesor por eshte vet e drejta zakonore ne ato shtete. Pra e drejta zakonore eshte burim primar per rregullimin e çeshtjeve civile ne ato shtete ku aplikohet e drejta zakonore. Numri i vendeve qe zbatojn te drejten zakonore eshte zvogluar aq shum saqe eshte ne shuarje e siper. 4. Sistemi juridik i te drejtes muslimane (religjioze), eshte nje sistem juridik i pavarur i cili per burim te te drejtes nuk ka te drejten e shkruar, precedentin gjyqesor e as te drejten zakonore, por e ka te drejten religjioze, te drejten e dhen nga Zoti, qe mbeshtetet ne te drejten e sheriatit qe per burim kryesor ka librin e shenjt Kur'anin. Si shtet i vetem qe ter sistemin juridik qe ka te bazuar ne te drejten muslimane eshte Afganistani, sepse shtetet tjera muslimane aplikojn sistemin mikst te se drejtes, qe do te thot per disa çeshtje zbatohet e drejta muslimane (statusore), ndersa ne disa raste tjera zbatohet sistemi kontinental i te drejtes, ose sistemi anglo-sakson (common law) i te drejtes. 5. Sistemi juridik i te drejtes mikste ose i te drejtes se perzier, qe brenda te njejtit sistem te nje shteti funksionojn me shum sisteme juridike, p.sj., shtetet te cilat kan sistemin juridik te perzier atë kontinental dhe anglo-sakson, jan: Afrika e Jugut, Qipro, Luiziana, Tajlanda, Namibia, etj., dhe shtetet qe e kan te perzier sistemin juridik te se drejtes muslimane me atë te se drejtes civile, jan: Egjipti, Maroko, Tunizia, Algjeria, etj. 6. Interpretimi dhe llojet e interpretimit te normave juridike Ligjet respektivisht normat juridike nganjeher nuk jan aq te qarta qe te zbatohen pa veshtirsi. Normat juridike nga zbatuesit mund te kuptohen ne menyra te ndryshme. Prandaj shpeshher kerkohet edhe qartesimi i tyre qe ndryshe quhet edhe interpretimi i ligjit. Per intepretimin e normave juridike, eshte zhvilluar nje disiplin shkencore HERMENEUTIKA, e cila merret me intepretimin e normave juridike te paqarta, e cila shmang te kuptuarit e normes juridike. Hermeneutika, ben intepretimin e tekstit, qoft ne form te shkruar apo jo te shkruar. Interpretimi nga aspekti etimologjik rrjedh prej fjales latine ''interpretere'', qe do te thot sqarim, shpjegim. Interpretimi vie ne shprehje kur norma eshte e paqart dhe me fjalen intepretim kuptohet sqarimi respektivisht nenkuptohet gjetja apo zbulimi i domethenies se vertet te normes juridike. Norma e cila interpretohet ajo mund te jet e paqart nga momenti i krijimit ose per shkak te kalimit te kohes e humb kuptimin respeketivisht behet e paqart. Normat juridike, behen te paqarta edhe per shkakt te kalimit te kohes qe do te thot nje norma juridike e nxjerr para 100 vitesh, mund te kuptohet sot krejt ndryshe nga ajo qka ka qen qellim ne momentin e nxjerrjes se saj. Interpretimi dallon nga plotsimi i ligjit sepse me plotsimin e ligjit zgjerohet-shtohet teksti i ligjit. Intepretimi po ashtu duhet dalluar edhe nga zbatimi rregullave juridike. Teorit e ndryshme per interpretimin e normave juridike Keto teori jan: Teoria subjektive; dhe Teoria objektive. Teoria subjektive: Teoria subjektive, tenton qe duke u kthyer ne kohen kur eshte nxjerr ligji te zbulon vullnetin e vertet te ligjvenesit sepse interpretimi duhet te niset nga qellimi i ligjvenesit. Sipas kesaj teorie me rendsi eshte qka ka menduar ligjdhenesi e jo qka mendojm ne sot per at qeshtje. Interpretimi sipas teoris subjektive nenekupton zbulimin e domethenies se vertet te normes juridike duke u nisur nga ajo se qka ka dasht ligjvenesi te thot. Teoria objektive: Teoria objektive, e interpretimit e cila paraqitet ne te njejten koh me teorin subjektive, zbulimin e domethenies se vertet te normes e ben duke u nisur nga ajo se qka nenkuptohet sot me at norm juridike ne baz te asaj qe esht e shkruar. Sipas kesaj teorie kerkohet ''jo qka ka dashur autori i ligjit'', por qka ligji don (deshiron, kerkon) sot''. Llojet e interpretimit Lidhur me interpretimin e normave juridike ne literaturen juridike ekzistojn disa lloje te interpretimit edhe atë varesisht prej asaj kush e ben(cili subjekt) e ben interpretimin si dhe ne baz te asaj se cila metod(teknik) perdoret per sqarimin e interpretimit. Nga ky kendveshtrim ekzistojn dy grup llojesh te interpretimit te cilat nuk guxojn te perzihen: 1. Llojet e interpretimit te normes juridike sipas subjektit ( organit qe ben intepretimin e normes juridike ); 2. Llojet e interpretimit te normes juridike sipas metodes respektivisht teknikes qe perdoret per interpretimin e normes juridike. 1. Llojet e interpretimit te normes juridike sipas subjektit ( organit qe ben intepretimin e normes juridike ) Interpretimin e normes juridike e ben subjekti respektivisht organi, andaj kur kemi parasysh subjektin apo organi i cili e ben interpretimin dalljom keto lloje te interpretimit: 1. Interpretimi ligjor, autokton (burimor); 2. Interpretimi gjyqesor; dhe 3. Interpretimi doktrinar. 1. Interpretimi ligjor, autokton (burimor) Interpretimi ligjor ose legal ose autokton ose burimor, ekziston atehere kur zbulimin e domethenies se vertet te normes juridike e ben organi i cili e ka nxjerr edhe vet normen juridike e cila duhet te interpretohet. Kjo do te thot se ne keto raste sqarimi i normes juridike behet nga organi, subjekti i cili nxjerr norma te tilla. Interpretimi (sqarimi) i normes juridike i bere nga organi ligjvenes ( organi i cili nxjerr norma tilla ) ka forcene pergjithshme detyruese dhe jepet ne form te ligjit. Ai publikohet ne Gazeten Zyrtare si edhe vet Ligji. Ky interpretim eshte i obligueshem ( detyrueshem ) per te gjith te tjeret dhe ka forcen e ligjit, vlen derisa te ndryshohet norma juridike. 2. Interpretimi gjyqesor Interpretimi gjyqesor i normes juridike eshte interpretim te cilin e ben Gjykata me rastin e zbatimit te ligjit ne rastet konkrete. Ky lloj i interpretimit vlen vetem per rastin konkret dhe nuk esht i obligueshem per rastet e tjera. Interpretimi ligjor (autentik) dhe interpretimi gjyqesor, behen nga organet shtetrore andaj keto dy lloje te interpretimit ne literaturen juridike njihen edhe me emrin intepretimi zyrtar. 3. Interpretimi doktrinar Interpretimi doktrinar, ekziston ateher kur zbulimin e domethenies se verte te normes juridike e ben shkenca juridike ne punimet e tyre shkencore (tekst, monografi, komentar, te vendimeve gjyqesore) etj., dhe ky lloj i interpretimit nuk i obligon te tjeret pra as vet gjykaten e cila zbaton normen juridike. Me interpretim doktrinar nenkuptojm rastin kur juristet me pervoj shkencore apo profesionale e bejn sqarimin e normes juridike e cila eshte e paqart dhe kete interpretim e publikojn me qellim qe te informohen te tjeret edhe pse ato nuk jan obliguar qe kete interpretim ta respektojn. 2. Llojet e interpretimit te normes juridike sipas metodes respektivisht teknikes qe perdoret per interpretimin e normes juridike Ndarje tjeter te interpretimeve kemi edhe ne baz te asaj se cila metod respektivisht teknik perdoret per sqarimin e normes juridike gjegjesisht per zbulimin e domethenies se vertet te normes juridike. Ne baz te kesaj llojet e interpretimit jan: 1. Interpretimi gramatikor; 2. Interpretimi logjik; 3. Interpretimi historik; 4. Interpretimi sistematik; 5. Interpretimi qellimor; 6. Interpretimi i gjer (i zgjeruar) ose ekstenziv; dhe 7. Interpretimi i ngushtuar ( restrinktiv). 1. Interpretimi gramatikor Interpretimi gramatikor, do te thot sqarim i kuptimit te ndonje dispozite ( norme juridike ) ne baz te analizae gramatikore respektivisht ne baz te rregullave te gramatikes dhe sintakses. Kjo do te thot duke u mbeshtetur ne rregullat e gramatikes e zbulojm domethenien e vertet te normes juridike, dhe ne ket menyr perjashtohet dykuptueshmeria e saj respektivisht paqartesia e saj. 2. Interpretimi logjik Interpretimi logjik , nenkupton zbulimin e domethenies se vertet te normes juridike duke u mbeshtetur ne rregullat e logjikes. Merret parasysh lidhja logjike me dispozitat e tjera juridike qe i shfrytezon ligji. 3. Interpretimi historik Interpretimi historik, eshte sqarim i kuptimit te ndonje dispozite duke marr parasysh zhvillimin historik te normes juridike , qe do te thot duke shikuar se si ka qenë e rregulluar norma juridike ne te kaluaren, sepse normat nuk jan gjitheher origjina por ato pershkruhen edhe nga ligjet e mehershme ose nga ligjet e shteteve tjera. 4. Interpretimi sistematik Interpretimi sistematik, eshte sqarim i dispozitave me caktimin e vendit te tij ne ter sistemin e drejtsis. Interpretimi sistematik ndodh ne te gjitha rastet, kur gjetja e kuptimit (domethenies) se vertet te normes juridike behet duke u mbeshtetur ne vendin ku eshte norma juridike e sistemuar. Pra kuptimi i saj nxirret nga vendi ku ajo e ka ligjin konkret. 5. Interpretimi qellimor Inerpretimi qellimor, ekziston ateher kur zbulimi i domethenies se vertet te normes behet duke u mbeshtetur ne qellimin qe deshirohet te arrihet me at norm juridike. Kjo do te thot se kur e kemi te qart qellimin e normes, atehere me leht e kemi t'a gjejm kuptimin e asaj norma juridike. 6. Interpretimi i gjer (i zgjeruar) ose ekstenziv Eshte njeri nderi interpretimet, i cili per zbulimin e domethenies se vertet te normes, kerkon qe ajo te sqarohet, duke ber zgjerimin e normes juridike sepse norma juridike eshte e paqart per shkak se eshte e ngusht. Ne ket rast, domethenia e vertet e normes juridike behet duke e zgjeruar kuptimin e saj, p.sh., nese ligji thot sen eshte ç'do gje qe mund te preket, atehere nuk mund te perjashtohen si sende sendet te cilat nuk mund te preken por jan objekt i te drejstes se pronesis, p.sh., valet e telefonave, ose rryma, prandaj, ne vend te fjales qe preken duhet te jetësohet fjala ''qe zoterohen ''. 7. Interpretimi i ngushtuar ( restrinktiv) Eshte interpretimi i cili sqarimin e normes juridike e cila eshte e gjer, e ben duke e ngushtuar kuptimin e saj. Kjo ndodh ne rastet, kur nje norm eshte pergjithshme dhe si e till nuk esht e qart me rastin e zbatimit atehere duhet te filloj ngushtimi i saj qe te del kuptimi i vertet i normes juridike. P.sh., kushtetuta thot ''ç'do kush ka te drejt dhe detyrim, sherbimin ushtarak'', dhe nese kjo dispozit do te interpretohet pa u sqaruar, del e ç'do qytetar duhet ta dergojm ne kazermat ushtarake. 7. Analogjia dhe llojet e analogjis Analogjia paraqet menyren e zgjedhjes se rasteve ne baz te ngjajshmeris, kur ekzistojn zbrazetirat juridike. Ne qoftëse ne te drejten civile nuk ka dispozit ose regull ekskluzive, kontesti zgjidhet permes analogjis. Pra, analogjia eshte zbulim i ligjit ne ato raste kur ligji nuk i parasheh, por te cilat jan te ngjashme me rastet qe ligji i parasheh. Me analogji juridike nenkuptojm zgjidhjen e nje rasti, qeshtje juridike e cila ne baz te ngjashmeris me ndonje rast tjeter i cili esht i rregullar me dispozita. Analogjia eshte zgjerimi i principeve qe gjenden ne ligj per rastet te cilat me ato jan te rregulluara, qeshtje juridikisht te njejta. Janë të njohura dy lloje te analogjisë: 1. Analogjia ligjore; dhe 2. Analogjia juridike. 1. Analogjia ligjore Analogjia ligjore, ekziston vetem atehre nese ligji zbatohet ne marrdhenie juridike me te cilen ligji nuk ka te bej mirpo kjo marrdhenie juridike eshte shum e ngjashme me marrdhenien juridike te cilen ligji e rregullon. Pra, rasti i parregulluar zgjidhet duke u mbeshtetur ne nje rast tjeter te ngjashem por te rregulluar me ligjin konkret. Ne ket rast burim i analogjis eshte norma konkrete e ligjit konkret. 2. Analogjia juridike Kur rregullimi i ndonje qeshtje juridike nuk eshte parapar me ndonje dispozit konkrete por kjo behet duke u mbeshtetur ne parimet me te pergjithshme te sistemit civil-juridik quhet analogji juridike. Pra, kur zgjidhja e nje rasti te parregulluar behet duke u mbeshtetur jo ne nje dispozit ligjore konkrete por duke u mbeshtetur ne sistemin juridik te atij shteti. 8. Burimet e te Drejtes Civile Fjala ''burime'' ne gjuhen e se drejtes perdoret ne dy kuptime te ndryshme. Kur studiojm te drejten e hershme (historikun), me ''burime'' nenkuptojm dokumentet ne baz te te cilave studiojm legjislacionin ekzistues. Kur ka te bej me legjislacionin ekzistues nuk ekziston te kerkuarit e ndonje formule, ne ket rast me ''burime'' nenkuptojm rregullat e ndryshme qe jan ne zbatim. Termi burim i se drejtes civile, eshte i dy kuptimt, material dhe ai formal. Burim i se drejtes nga aspekti material eshte ''forca'' shtetrore, ndersa nga aspekti formal nenkupton normat dhe aktet juridike qe e manifestojn formalisht kete ''forc'' shtetrore. Termi ''burim i te drejtes ne kuptimin material'' karakterizon faktet shoqerore prej te cilave vertet paraqet, ''buron'' e drejta, ndersa ''burim te se drejtes ne kuptimin formal'' karakterizon aktin e pergjithshem juridik, d.m.th., mjetin me te cilin shprehet burimi material i se drejtes. Burimet e shkruara Ligji ne kuptimine gjer nenkupton te gjitha normat juridike te shkruara. Ligji si burim i se drejtes civile, nenkupton te gjitha normat juridike te shkruara qe eshte karakteristik e sistemit kontinental, ndersa fjala ligj ne kuptimin e ngusht nenkupton ligjin konkret si akt juridik i cili nxirret ne procedur te caktuar nga organi kompetent. Ligji eshte rregull e se drejtes e nxjerr nga pushteti legjislativ (ne format e parapara me kushtetut). Kushtetuta si burim i se drejtes civile Kushtetuta, pra eshte akt juridik me i lart i nje shteti, respektivisht ligj fundamental i shtetit, qe ze vendin me te lart, nga i cili te gjitha organet shtetrore nxjerrin legjitimitetin e tyre ligjor. Kushtetuta percakton organet, te cilave u jep pushtet per te nxjerr ligje. Kushtetuta eshte ne majen e kieararkis se burimeve ligjore dhe gjendet njekohesisht ne krye te burimeve te se drejtes pozitive. Te gjitha ligjet duhet te jen ne pajtim me kushtetuten, nese nuk jan, behen jokushtetuese dge humbin tere legjitimitetin. Konventat nderkombetare Konventat nderkombtare paraqesin nje lloj te kontratave ne mes dy apo ma shum shteteve dhe jan burim i se drejtes civile si dhe ligji. Konventat per te dhen efekt, duhet te jen te ratifikuara nga organi kompetent i parapar me kushtetut. Ne rast te konfliktit ne mese te nje ligji te brendshem dhe nje Konvent Nderkombtare, gjykata e zbaton Konventen Nderkombtare. Konventat nderkombtare me rastin e ratifikimit shpallen ne gazeten zyrtare ku shpallen edhe ligjet e tjera qe i nxjerr Kuvendi. Praktika gjyqesore Ne kosov praktika gjyqesore eshte burim i dores se dyt (subsidiar) i se drejtes civile, gjyqtari arrin te behet nje kreator i se drejtes. Me nocionin formal te aktit gjyqesor duhet te perfshihen te gjitha vetit e rendsishme te formes, ndersa me nocionin material, permbajtjen e aktit gjyqesor. Praktika gjyqesore, eshte ajo qe u jep kuptim shum normave te cilat ligjvenesi i le ne formulim abstrakt, ose u jep kuptimin parimeve gjenerale te drejtesis duke i ndihmuar qe te jet kreativ ne vendosjen e çeshtjeve juridike civile. Praktika gjyqesore ka perparsi dhe te meta si burim i se drejtes ne krahasim me ligjin qe esht burim kryesor. Praktika gjyqesore eshte burim i se drejtes civile, por eshte burim indirekt. Roli i praktikes gjyqesore ne krijimin e se drejtes ekziston dhe eshte i rendsishem. Doktrina Juridike Ne vendet ku ekziston e drejta e shkruar doktrina juridike stagnon, sepse ajo permbahet vetem ne disa shkrime e me teper ne komentimin e ligjeve kezistuese. Edhe kjo eshte burim subsidiar i se drejtes civile. Doktrina juridike eshte tersia e mendimeve (shikimeve) te shfaqura nga shkenctarët jurist, me te cilat ata shpjegojn ose bejn interpretime per dispozitat (rregullat) e se drejtes ne punimet e tyre shkencore, ne artikuj te revistave shkencore ose ne shenime tjera publike. Me doktrinen ( shkencen juridike ) nenkuptohen mendimet dhe qendrimet e shkrimtarve jurist te shprehur ne punime, monografi, libra, e te arsyetuara me metodat e caktuara shkencore, mbi ate se si eshte e drejta pozitive ose mi ata se cilat zgjidhje te reja duhet te aprovohen. Hyrja ne fuqi dhe abrogimi i ligjeve Ligji hyn ne fuqi sipas nje procedure te caktuar dhe ne nje dat te caktuar, ndersa shfuqizohet me kalimin e kohes nese ka qenë neper koh te caktuar ose eshte zevendsuar me ligj tjeter. Kushtet per hyrjen ne fuqi te ligjit jan: nxjerrja (miratimi i tij) dhe shpallja qe behen me procedur te percaktuar me ligj tjeter. Miratimi i ligjit behet duke u votuar ne Kuvend, si organi ligjdhenes, ndersa shpallja e ligjit behet ne gazeten zyrtare, ne baz te se ciles ligji behet i njohur per te gjith. Te gjitha ligjet e kan forcen e obligueshme, per kohen ne te cilen jan ne fuqi. Mos njohja e ligjit nuk eshte arsyetim. Ligji mund te hyj ne fuqi edhe diten e nxjerrjes se tij, por kjo ndodh me rrall. Shtrirja e fuqis se obligueshme te ligjeve Kur ligji hyn ne fuqi, ai fiton forcen e obligueshme, domethen se ai imponohet per ne te ardhmen dhe sanksionet qei parasheh behen te zbatueshme per at qe nuk i respekton dispozitat e ligjit. Ne legjislacioni civile sanksioni esht i karakterit pasuror si p.sh., sendet e debitorit qe refuzon te ekzekutoj (permbush) obligimin e vet do te jen te sekuestruara dhe te shiten per llogari te kreditorit. Ligji permban dispozitat imperative dhe dispozitat plotesuse. Dispozitat imperative jan ato te cilat palet me vullnetin e tyre nuk mund t'i ndryshojn. Karakteri imperativ i normes del nga mbrojtjae interesit te pergjithshem shoqeror me ato dispozita. Dispozitat - plotesuese (zevendsuese, suplementare), mbrojn interesin privat te paleve, andaj ato zabtohen vetem nese palet i deshirojn, respektivisht nese palet nuk i kan perjashtuar. Keto dispozita sherbejn vetem per plotsimin e heshtjes se paleve andaj edhe quhen plotsues. Joretroaktiviteti i ligjit (mosprapaveprimi i ligjit) Ligjet nxirren te verojn per te ardhmen. Parimi i veprimit joretroaktiv i ligjeve ne pergjithesi qartesisht eshte afirmuar nga ligjvenesi. Vetem me ligj mund te caktohet qe disa dispozita te tij , nese kete e kerkon interesi i pergjithshem, te ken efekt prapaveprues. Shumica e legjislacioneve vperimin e prapavepruar e kushtezojn me fakte se ajo duhet te jet ne favor te pales. Mirëpo, lejohet perjashtimisht edhe mundesia qe ne raste te caktuara ligji te ket edhe veprimin prapaveprues sidomos kur ekziston interesi shoqeror. Ndalimi i prapaveprimit te ligjit mund te parashihet edhe ne Kodet Civile dhe kjo eshte me e but se kur parashihet me kushtetut, sepse procedura e nxjerrjes se Kodit Civil eshte me leht ne krahasim me kushtetuten. Me ligjin e ri ligjvenesi persos sistemin juridik dhe ka mundesi qe te rregulloj ngjarjet e se ardhmes por, nese eshte e drejt, edhe ato te se kaluares. Mosretroaktiviteti i ligjit, ne lemin te drejtes civile, sidomos ne ate te se drejtes detyrimore, nuk duhet te lejohet per shkak se me favorizimin e njeres pal, i shkaktohet dem pales tjeter, sepse marrdhenia detyrimore, eshte e mbeshtetur ne parimin e ekuivalences se prestimeve. Aktet nenligjore si burime te se Drejtes Civile Perveç ligjit formal, te aprovuar nga organi ligjvenes dhe ne procedur te caktuar, burime te se drejtes civile jan edhe aktet nenligjore. Organet tjera shtetrore me te ulta se sa ato ligjvenese, nxjerrin akte juridike te cilat konsiderohen burime te se drejtes civile. Aktet nenligjore i nxjerrin organet administrative e me se shpeshti Qeveria, por edhe organet e tjera me te ulta. Aktetnenligjore jan me te ulta se ligji dhe nuk guxojn te jen ne kundershtim me frymen e ligjit. Fuqia e akteve normative, respektivisht hierarkia e tyre varet nga hierarkia e organit i cili nxjerr. Dekretligjet, udhezimet administrative dhe urdheresat njihen si burime te se drejtes civile. Dekretligjet, jan nje rrembim i pushtetit nga qeveria ne fushen e legjislacionit, nxjerrja e tyre eshte per shkak te shpejtsis dhe domosdoshmeris, per shkak te rrezikut te madh imanent. Aktetnenligjore me te rendesishme janë: 1. Dekretligjet; dhe 2. Udhezimet administrative. 1. Dekretligjet Dekretligjet nxirren nga organet qe jan perfaqesuese me te ulta se sa kuvendi, ose kur ne gjendje te jashtezakonshme kompetencat e kuvendit barten ne organin ekzekutiv. Dekretligjet jan burime te se drejtes civile me te rendesishmet pas ligjit. 9. Marrdhenia Juridiko-Civile Marrdheniet shoqerore ekzistojn midis njerzve (subjekteve te se drejtes civile), dhe kur keto marrdhenie shoqerore rregullohen me norma juridike, marrin karakterin e marrdhenies juridike, ndersa marrdhenia juridike, qe rregullohet me norma juridike- civile, quhet marrdhenie juridiko-civile. Kur nje marrdhenie juridike rregullohet me normat juridike te degeve tjera te se drejtes, atehre ajo quhet marrdhenie juridiko- penale, ose marrdhenie juridiko-kushtetuese, apo marrdhenie juridiko-familjare, juridiko-administrative, etj. Çdo marrdhenie juridiko-civile eshte edhe marrdhenie shoqerore ndersa çdo marrdhenie shoqerore nuk esht edhe mardhenie juridiko-civle. Marrdhenie shoqerore mund te jen morale dhe religjioze kur nuk mbeshtetet ne norma juridiko-civile por ne normat e moralit ose religjionit. Marrdhenie juridiko-civile konsiderohet çdo marrdhenie juridike e mbeshtetur ne normat (rregullat) e te drejtes civile permes se ciles palet krijojn, ndryshojn ose shuajn ndonje te drejt subjektive qe kan karakter pasuror. Normat e te drejtes civile kryesisht jan te karakterit autorizues. Perkufizim tjeter kemi: ''Marrdheniet juridiko-civile, jan marrdhenie pasurore dhe personale jo pasurore, ku subjektet e tyre, personat fizik apo juridik, paraqiten si bartes te te drejtave subjektive dhe te detyrimit juridiko-civil dhe rregullohen me normat e se drejtes civile''. Marrdhenia juridiko-civile ka elementet e saja. Elementet e marrdhenies juridiko-civile janë: subjektet, objekti dhe te drejtat dhe detyrimet, te cilat lindin nga marrdhenia juridiko-civile, ndryshe mund te quhet edhe permbajtja e marrdhenies juridiko-civile. 10. E Drejta Civile ne kuptimin Objektiv dhe Subjektiv. E drejta civile ne kuptimin objektiv E drejta civile ne kuptimin objektiv eshte teresia e normave dhe rregullave juridike me te cilat rrgullohen marrdheniet juridiko civile. E drejta objektive eshte percaktues i te drejtave subjektive. Normat juridiko-civile te cilar rregullojn marrdhenie te caktuar shoqerore i quajm institut juridik civil. Çdo marrdhenie midis njerzve e rregulluar nga e drejta objektive eshte ne vetvete nje marrdhenie juridike. Vet sistemi juridik, duket si teresi e rregullave qe qeverisin jeten shoqerore, dhe ky tub i rregullave ( corpus juris ) quhet e drejta objektive. Si te drejta subjektive: E Drejta e Pronsis, E Drejta e Kerkeses, E Drejta e Hipotekes, E Drejta e Autorit, etj. Te gjitha keto te drejta subjketi mund t'i fitoj vetem kur keto i njeh e drejta objektive. E drejta civile ne kuptimin subjektiv Per dallim nga e drejta objektive e drejta subjketive eshte e drejt e subjketit te marrdhenies juridiko-civile. Te drejtat qe individi ose grupi i individeve, d.m.th., subjektet e se drejtes i nxjerrin prej normes - prej te drejtes objektive, i quajm te drejta subjektive, respektivisht te drejta subjektive-civile. E drejta subjektive eshte nje pushtet, por nje pushtet i garantuar nga shteti sepse eshte konform te drejtes objektive. E drejta subjektive civile nuk perbehet vetem nga pushteti qe permban autorizime por edhe te drejten e kerkeses. Nje e drejt subjektive mund te permbaj nje apo me shum autorizime, p.sh., ai qe ka te drejten e pronsis ka tri autorizime te mbaj sendin, ta perdori sendin dhe te disponoj me te. Perveç autorizimeve perfshin edhe te ashtuquajturen kerkes. Kerkesa eshte mundesi e realizimit te dhunshem te autorizimit nga e drejta subjektive apo padi ne kuptimin material. E drejta subjektive definohet, edhe si nje pushtet, qe i takon nje personi sipas te drejtes objektive, per satisfaksonin (plotesimin e nje interesi personal). 11. Subjektet e se drejtes (subjeket e marrdhenies juridiko-civile) Marrdhenia juridiko-civile, eshte marrdhenia e cila ekziston vetem midis njerzve respektivisht midis subjekteve te se drejtes. Subjektet jan element esencial (prezumim) i qdo marrdhenie juridiko-civile. Subjekt te se drejtes, mund te jen personat fizik dhe personat juridik. Ne te drejten civile subjekt te se drejtes jan prezumimi i qdo marrdhenie juridiko-civile. Legjislacioni modern (bashkekohor) te gjith nejrzit (qeniet njerzore) i konsideron subjekt juridik dhe te gjith kan aftesin (zotesin) e njejt juridike, pa marr parasysh gjinin, gjendjen shpirtrore, shendetin trupor, perkatesin nacionale, racore apo fetare. Kur ne marrdhenie juridiko civile si subjekt na paraqitet njeiru i gjall behet fjal per personin fizik ndersa kur per subjekt te se drejtes na paraqitet krijes artificiale atehere behet fjal per personi juridik. Personat fizik edhe juridik cilesohen me zotesin juridike, zotesin per te vepruar dhe zotesin deliktore. Aftesia (zotesia) juridike Aftesia (zotesia) e personave fizik apo personave juridik, qe te jen bartes te te drejtave dhe detyrimeve, quhet aftesi (zotesi juridike). Me kete kuptojm se personat fizik apo personat juridik mund te jen titullar i pronsis nga lindja e tyre, p.sh., te gjitha sendet qe jepen dhurat apo i trashegon, behen pronesi e tij..., por subjektet e se drejtes jo vetem qe fitojn te drejta por kan edhe detyrime te cilat korrespondojn me te drejtat e tyre. Te jesh bartes i ndonje detyrimi do te thot se duhesh te permbushesh ndonje detyrim qe korrespondon nga fusha e te drejtes civile, p.sh., borxhet e nenes, te cilene trashegon femiu i porsalindur ose me von, apo tatimin per pronesin e fituar. Aftesia ( zotesia ) per te vepruar Aftesia (zotesia) qe me deklarimin e vet te vullnetit te fitojn te drejta dhe detyrime ne menyr te pavarur dhe pergjithseisht te ndermarr pune juridike quhet aftesi (zotesi) per te vepruar. Secili subjekt me vet faktin qe eshte subjekt i se drejtes, ka aftesi (zotesi) juridike, por nuk eshte thene se ai duhet te ket patjeter edhe aftesi (zotesin) per te vepruar e cila fitohet ne moshen madhore (moshen 18 vjeçare), nese eshte i afte per te gjykuar, ose me an te emancipimit nga mosha 16 vjeçare kur lidh martes me leje te organit shtetror. Nese personi nuk eshte i afte per te gjykuar per veprimet e veta ai edhe nuk do ta fitoj fare aftesin (zotesin) per te vepruar, ose nese kjo semundje psikike i paraqitet me von, atij do t'i hiqet zotesia per te vepruar, dhe atij i caktohet kujdestari, i cili ne emer te tij ushtron te drejtat dhe detyrimet. Aftesia (zotesia) deliktore Aftesia (zotesia) qe te pergjigjet me masen e vet pasurore per deliktet qe i shkakton personi tjeter, quhet aftesi (zotesi) deliktore. Shkaktimi i demit personit tjeter ne te drejten civile quhet delikt civil. Zotesia deliktore per dallim nga zotesia juridike e cila fitohet me te lindur dhe zotesis per te vepruar qe fitohet ne moshen 18 vjeçare, ajo fitohet ne moshen 14 vjeçare. Pra, personi fizik, zotesin juridike, zotesin per te vepruar dhe zotesin deliktore, i fiton ne kohera te ndryshme ndersa personi juridik te tre aftesit (zotesit) i fiton ne te njejtin moment, qe do te thot ne momentin e regjistrimit respektivisht nga momentin kur e fiton cilesin e personit juridik. 12. Personat Fizikë Person fizik eshte njeriu i gjall si subjekt i se drejtes, dhe bartes i zotesis juridike - titullar i te drejtave dhe detyrimeve. Sipas te drejtes bashkëkohore te gjith personat fizik posa lindin behen subjekt te se drejtes pra personi fizik krijohet me aktin e lindjes. Personi fizik per te fituar zotesin juridike kerkohet qe ai te lind i gjall dhe te ket formen e njeriut. Zotesia juridike zgjat per ter jeten sa eshte gjall dhe kjo zotesi nuk mund t'i hiqet personit fizik, sepse shendeti i personit fizik, nuk ka ndikim ne fitimin dhe ekzistimin e zotesis juridike te personit fizik. Kjo nenkupton se edhe personi i paaft per te gjykuar mund te jet titullar i te drejtave edhe detyrimeve (titullar i pronesis dhe ate pa kufi) por ai nuk mundet vet t'i ushtroj te drejtat dhe detyrimet e veta ne menyr te pavarur per shkak se i mungon zotesia per te vepruar. Aftesia (zotesia) juridike vazhdon deri sa personi fizik te jet gjall dhe nderprehet me vdekjene tij ose me shpalljen e tij te vdekur. Shpallja e personit te zhdukur per te vdekur nenkupton pushimin e subjektivitetit juridik te personit fizik. Shpallja e personit te zhdukur per te vdekur supozon dy gjera: 1. Personi te mungoj nga vendbanimi i vet per nje koh te caktuar (nje koh te gjat); dhe 2. Te jet e pasigurt, se ku gjendet ai person, dhe a eshte gjall apo i vdekur. Propozimin per shpalljen e vdekjes se nje personi mund ta paraqes çdo person i cili ka interes juridik te drejtperdrejt si dhe organi i kujdestaris. Si persona qe kan interes juridik, konsiderohen te gjith ata qe kan ndonje perfitim nga vendimi per shpalljen e vdekjes se nje personi. Ne ket grup te personave perfshihen, trashegimtarët, bashkshorti/ja, kreditori, prokurori i shtetit dhe, organi i kujdestaris. Nese personi shpallet i vdekur ateher shuhet e drejta e kujdestaris. Aftesia per te vepruar e personit fizik Aftesia per te vepruar e personave fizik eshte aftesia qe te drjetat dhe detyrimet e tyre t'i ushtroj ne menyr te pavarur. Personat fizik mund te ken: - aftesin e plot per te vepruar; - aftesin e kufizuar per te vepruar; dhe - plotesisht te paaft per te vepruar. Aftesia e plot per te vepruar e personit fizik Aftesia e plot per te vepruar fitohet me arritjen e moshes mdhore (18 vjeç), ose ne baz te martes se lidhur midis personave qe kan mbushur moshen 16 vjeçare ne baz te lejes nga organi kompetent (instituti juridik i emancipimit). Aftesia per te vepruar eshte zotesi e cila mund te fitohet, mund te hiqet ne rast semundjeje (paaftesi per te gjykuar), por edhe mund te kthehet ne rast se personit te cilit i eshte hequr zotesia per te vepruar sherohet. Procedura per heqjen e zotesis per te vperuar, mund te propozohet nga organi i kujdestaris, bashkshortët, fëmijët dhe prinderit te personit te i cili jan krijuar kushtet ligjore per heqjen respektivisht kthimin e zotesis per te vepruar. Aftesia e kufizuar per te vepruar e personit fizik Per dallim nga aftesia e plot per te vepruar e personave fizik qe nenkupton se te drejtat dhe detyrimet e tyre mund t'i ushtrojn ne menyr te pavarur, personat me aftesi te kufizuar ose te pjeserishme per te vepruar, mund te lidhin pun juridike por ato behen te vlefshme vetem pasi te marrin pelqimin nga perfaqsuesi i tij ligjor. Personat me aftesi te kufizuar per te vepruar e cila fitohet nga mosha 14-18 vjeçare, mund te lidhin pun juridike te cilat jan te vlefshme vetem nese ato jan te bazuara ne te ardhurat te cilat i fitojn nga marrdhenia e punes. Zotesia per te vepruar perfshin personat qe nuk kan mbushur moshen 18 vjeç, por qe jan te moshes 14-18 vjeç. Personat poltesisht te paaft per te vepruar Personat plotesisht te paaft per te vepruar (qe nuk kan fare zotesi per te vepruar) personat deri ne moshen 14 vjeçare, ose personat madhor, te cileve u eshte hequr ne tersi zotesia per te vepruar, nuk mund te lidhin pun juridike dhe nese ato lidhin, konsiderohen pun juridike absolutisht te pavlefshme. Punet juridike te lidhura nga personat fizik te cileve u eshte hequr aftesia per te vepruar jan deliktikisht te pavlefshme edhe nese ato lidhen ne situata kur ai ka mund te dij per veprimet e veta te ashtuquajtura momente te ndryshme ose (lucidum intervallum). Aftesia deliktore e personit fizik Aftesia (zotesia) deliktore e personit fizik qe te pergjigjet me masen e vet pasurore per veprimet e tija te palejuara (per deliktet civile). Kjo nenkupton pergjgjesin e personit fizik per demin qe i shkakton tjetrit. Pergjegjsia per demin qe i shkaktohet tjetrit mund te jet pergjegjsi objektive dhe pergjegjsi subjektive. Aftesia deliktore e personit fizik fitohet me moshen 14 vjeçare. Me fjalen delikt civil, nenkuptohet shkaktimi i demit. Personi fizik i moshes 14 vjeçare, pergjigjet me masen e vet pasurore per demin e shkaktuar tjetrit, dhe ne ket menyr prinderit jan te liruar nga pergjegjsia per demin qe shkaktojn femijet e tyre. Andaj, personat e demtuar, demin e shkaktuar nga femijet e moshe 14 vjeçare, qe jan te aft per te gjykuar, duhet ta kerkojn prej tyre e jo nga prinderit. 13. Personat Juridik Krijesave shoqerore te cilave u eshte njohur cilesia e subjektit juridik quhen persona juridik. Personi juridik eshte krijes artificiale, te ciles rendi juridik ia ka njohur zotesin juridike. Personat juridik nuk identifikohen me personat fizik qe e perbejn, sepse ato ndryshojn por edhe vdesin, ndersa personi juridik konsiderohet subjekt juridik i perhershem, i pavdekshem per dallim nga personi fizik i cili esht subjekt i karakterit te perkoheshem. Llojet e personave juridik Personat juridik, jan ato te karakterit juridiko-pronsor qe do te thot edhe autorizimet e tyre jan juridiko-pronesore, si dhe grupi tjeter i personave juridik qe jan te karakterit juridiko-shtetror, pra jan me autorizime te shumta juridike, per zbatimin e pushtetit shtetror. Ne te drejton ekzistojn lloje te ndryshme te personave juridik, si: 1. Ne baz te themelimit (krijimit, lindjes) te tyre; 2. Ne baz te mases pasurore; dhe 3. Ne baz te veprimtaris qe ushtrojn personat juridik. 1. Ne baz te themelimit (krijimit, lindjes) te tyre kemi: 1. Personat juridik qe themelohen me regjistrim; 2. Personat juridik qe themelohen ex lege (sipas ligjit); dhe 3. Personat juridik qe themelohen me paraqitje (njohje). 2. Ne baz te mases pasurore kemi: 1. Personat juridik publik; 2. Personat juridik privat; dhe 3. Personat juridik me mas pasurore te perzier (publiko-privat). 3. Ne baz te veprimtaris qe ushtrojn personat juridik ndahen ne: 1. Shoqeri tregtare; dhe 2. Shoqata, ndersa shoqatat i nenshtrohen edhe nje ndarje tjeter si: shoqata ne kuptim te ngusht dhe fondacionet. 1. Personat juridik qe themelohen me regjistrim Personat juridik qe themelohen me regjistrim jan te gjith ata subjekt te se drejtes te cileve subjektiviteti nga rendi juridik i shtetit u pranohet ne momentin e regjistrimit ne libra te veqant te cilat i mbajn organet e autorizuara nga ligji. Me regjistrim statsin e personit juridik e fitojn shoqerit tregtare, te cilat regjistrohen ne regjistrin e shoqerive tregtare te cilen e mban Ministria e Tregtis dhe Industris. 2. Personat juridik qe themelohen ex lege (sipas ligjit) Personat juridik qe themelohen ex lege (sipas ligjit) jan ato krijesa shoqerore te cilat ligji me automatizem i konsideron si subjekt te se drejtes - si persona juridik dhe nuk kan nevoj te regjistrohen ne regjistra te veqant. 3. Personat juridik qe themelohen me paraqitje (njohje) Personat juridik qe themelohen me paraqitje (njohje) - janraste te rralla ne shoqeri se kjo vlen vetem kur kemi krijimin e shtetit te ri i cili subjektivitetin e vet nderkombetare e fiton ne baz te njohjes (pranimit). Pra, me rastin e krijimit te shtetit aktet normative vijn pas krijimit te tij sepse ai eshte subjekti qe mund te nxjerr aktes normative. 1. Personat juridik publik Persona juridik konsiderohen te gjith personat juridik masa pasurore e te cileve eshte shtetrore respektivisht publike. P.sh., nje ndermarrje publike e themeluar nga Komuna konsiderohet person juridik publik per shkak se veprimtaria e saj ushtrohet me masen pasurore te karakterit shtetror apo publik, pranda edhe quhet ndermarrje publike. 2. Personat juridik privat Persona juridik privat jan ato subjekt tese drejtes masa pasurore e te cilave eshte karakteri privat. Ketu bejn pjes, te gjitha ndermarrjet, shoqerit tregtare, me masen pasurore private. Nese masa pasurore eshte publike (shtetrore) quhet ndermarrje publike, nderkaq kur masa pasurore eshte private atehre ndermarrja e till edhe pse ka veprimtari te njejt quhet ndermarrje private. 3. Personat juridik me mas pasurore te perzier (publiko-privat) Personat juridik publiko-privat, ne te drejten bashkekohore lejohet mundesia qe personi juridik te ket edhe mas pasurore publike (shtetrore) por edhe mas pasurore private andaj edhe ky lloj i personit juridik emerohet si person juridik publiko-privat. 1. Shoqeri tregtare Shoqerit tregtare jan personat juridik te se drejtes, veprimtaria e te cileve ka per qellim shtimin (rritjen) e mases pasurore. Keto persona juridik quhen shoqeri tregtare jo pse merren vetem me tregti por edhe personat tjer te cilet nuk kan tregtin veprimtare me nje emer quhen shoqeri tregtare dhe fitojn statusin e personit juridik me an te regjistrimit por qe te gjitha ushtrojn veprimtari me qellim te rritjes se mases pasurore. 2. Shoqatat dhe fondacionet. Shoqatat dhe fondacionet jan gjithashtu persona juridik te cilet vperimtaria e te cileve nuk ka per qellimi shtimin e mases pasurore por kan per qellim ndonje aktivitet jofitimprures. Shoqata eshte nje organizat e antarsis. Shoqat mund te themelojnë te pakten tre ose me shum persona. Fondacioni eshte organizat pa antarësi i krijuar per menagjimin e pronave dhe pasurive. Nje fondacion mund te krijohet nga nje ose me shum persona. Zotesia per te vepruar e personave juridik Zotesia per te vepruar e pseronave juridik si subjekt i se drejtes, ka edhe zotesin per te vepruar, qe nenkupton aftesin e personit juridik qe te drejtat dhe detyrimet qe dalin nga akti i themelimit apo ligjit t'i ushtrojn ne menyr te pavarur. Zotesia per te vepruar e personit juridik fitohet ne te njejtin moment kur fitohet edhe zotesia juridike e personit juridik. Zotesia deliktore e personave juridik Zotesia deliktore e personave juridik sikurse e personave fizik, kan edhe zotesin deliktore e cila eshte aftesi e personit juridik qe te pergjigjet me masen e vet pasurore per demin qe i shkakton tjerve nga njerzit e personit juridik te cilet jan pjes e personit juridik respektivisht themelues te personit juridik. Demin mund ta shkaktojn personi juridik jo si grumbull njerzish por antarët e personit juridik dhe ne ket rast pergjgjsia bie mbi masen pasurore te personit juridik e jo ne masen pasurore te individit si themelues (antari) i personit juridik. Dallimi midis personave fizik dhe juridik Personat fizik dhe juridik edhe pse te dy konsiderohen subjekt te se drejtes ato nder veti dallojn. Dallimi i par eshte se, personat fizik gjithmon jan individ (njerëz) ndersa personat juridik jan (grumbull njerzish), ka edhe perjshatim kur individi per shkak te veprimtaris qe ushtron fiton cilesin e personit juridik. Personat fizik jan te perkoheshem si subjekt te se drejtes, ndersa personat juridik konsiderohen si subjekt te perhershem te se drejtes, sepse personat juridik me cdekjen e antarit nuk shuhen por ajo vazhdon kontinuitetin e vet. Dallimi tjeter eshte se personat fizik kan zotesin juridike dhe te veprimit te karakterit te pergjithshem dhe se deklarimin e vullnetit per ushtrimin e zotesis per te vepruar personi fizik e ben vet, nderkaq personi juridik vullnetin e vet e deklaron permes perfaqesuesit te percaktuar me ligj ose me aktin e themelimit. Shuarja e personave juridik. Personat juridik edhe pse konsiderohen te perhershem, mirpo ne rrethana te caktuara edhe ato mund te shuhen. Pra, nuk vdesin por shuhen. Personi juridik shuhet, kur humbin rrethanat ose rrethana, qe eshte e domosdoshme per themelimin respektivisht ekzistimin e tij. Per ekzistimin e personit juridik dihet se eshte e nevojshme numri i personave (uniteti organizativ), masa pasurore, dhe ushtrimi i veprimtaris ne pajtim me dispozitat ligjore. Personat juridik shuhen: me çregjistrim; me kalimin e kohes ne qoftese eshte krijuar ne koh te caktuar me ligj; me ndalimin e veprimtaris per te cilen eshte themeluar; me fuzionim; dhe me falimentim. 14. Objekti i marrdhenies juridike civile Marrdhenia juridike civile, elementet e saj perveq subjekteve ka edhe objektin e saj per te cilin subjektet hyjn ne ato marrdhenie juridiko-civile. Objekt i marrdhenies juridiko- civile jan: Sendet, te drejtat personale, veprimet e njerzve me karakter pasuror dhe pasuria ne kuptimin e ngusht qe nenkupton te drejtat e kerkesave me karakter pasuror. Sendet Send, esht pjes materiale e natyres qe e ploteson kushtin fizik dhe kushtin shoqeror, dhe kjo nenkupton se: '' Kushti i par fizik, qka do te thot se kjo pjes duhet t'i nenshtrohet pushtetit te njerezve, dhe kushti i dyt eshte kushti shoqeror, qe do te thot se kjo pjes e natyres njekohesisht duhet te jet edhe mall, qe te mund te shkembehet dhe te dal ne qarkullim e konomik. Ne te drejten civile send eshte vetem ai objekt i cili mund te vihet nen pushtetin fizik te subjektit te se drejtes. Ky send duhete te plotesoj ndonje nevoj te personave. Nuk konsiderohen sende nese nuk kan kurrfar rendesie shoqrore. Objekti i se drejtes se pronesis jan vetem sendet. Ndarja e sendeve Ndarja tradicionale e sendeve behet ne: sende te luajtshme dhe sende te paluajtshme, sende kryesore dhe akcesore, sende te thjeshta dhe sende te perbera, sende te pjestueshme dhe te papjestueshme, sende te konsumueshme dhe te pakonsumueshme, sende te zevendsueshme dhe te pa zevendsueshme, sede trupore dhe jotrupore, si dhe sende ne qarkullim dhe jashtqarkullimit. Sendet e luajtshme dhe te paluajtshme Send i luajtshem konsiderohet ai send i cili mund te bartet prej nje vendi ne nje vend tjeter pa i ndryshuar esenca. Ndersa send i paluajtshem eshte ai send i cili nuk mund te bartet prej nje vendi ne vendin tjeter pa e ndryshuar esencen. Ne sende te paluajtshme ben pjes: toka dhe te gjitha sendet e ngulitura, gjegjësisht te lidhura per tok, si per shembull, ndertesa dhe sendet e instaluara ne ndertes, si p.sh., gypat e ujit, perquesit e rrymes, etj. Sendet ne qarkullim dhe jasht qarkullimit Per t'u trajtuar send ai duhet te jet objekt i pronesis, respektivisht i ndonje te drejte tjeter sendore. Kjo nenkupton se, sendi i till eshte i bartshem nga nje titullar ne tjetrin. Akti i bartjes nga nje titullar ne tjetrin, e kushtezon ndarjen e sendeve ne ato ne qarkullim dhe ne ato jasht qarkullimit. Aftesia e sendeve qe te paraqiten si objekte te te drejtave subjektive dhe si objekte te puneve juridike quhet aftesia qarkulluese e sendeve. Sendet qe nuk mund te jen ne qarkullimin juridik, konsiderohen si te mira te pergjithshme dhe keto nuk mund te jen objekt i ndonje te drejte sendore, sepse jan ne funksion te plotesimit te nevojave te perbashketa te te gjith njerzve. Ne ket grup te sendeve bejn pjes: ajri i lir ne atmosfer, deti i hapur, lumenjt, etj. Sendet e konsumueshme dhe te pakonsumueshme Sendet e konsumueshme jan te gjitha ato sende te cilat me nje te perdorur konsumohen ose harxhohen ose dukshem zvogelohet substanca e tyre. Ndersa, sende te pakonsumueshme jan te gjitha ato sende te cilat nuk harxhohen me nje perdorim. Sende te konsumueshme jan: sendet ushqimore, etj. Sende te pakonsumueshme konsiderohen: toka, ndertesat, qe jan edhe sende te paluajtshme, por edhe sendet e tjera te luajtshme, te cilat nuk harxhohen me nje te perdorur, per shembull veshmbathja. Sendete e zevendsueshme dhe te pazevendsueshme Send i zevendsueshem, eshte ai send, qe ne vend te te cilit mund te vij nje send tjeter i ngjashem, me veti te njtjeta, me destinim dhe vler te njejt (sendet e konsumuara dhe ato gjenerike). Si sende te zevendsueshme konsiderohen sendete percaktuara sipas gjinis dhe te konsumueshme. Ndersa sende te pazevendsueshme jan sendet te cilat nuk mund te zvendsohen me nje send tjeter, per shembull, piktura. Sendet e pjestueshme dhe te papjestueshme Sende te pjestueshme konsiderohen (jan) ato sende qe mund te pjestohen ne sende te njellojta pa e humbur cilesin dhe vleren e tyre. Kurse, te papjestueshme jan ato sende qe nuk mund te ndahen ne sende te njellojta, sepse do ta humbin cilesin dhe vleren e tyre. Sendet e thjeshta dhe te perbera Ne te drejten sendore send i thjesht, eshte ai sende qe paraqet nje tersi natyrale te nje gjinie, p.sh., nje cop stofi, guri, shtylla, etj., respektivisht sendi i thjesht eshte objekti qe nga vet sendi eshte i thjesht, ku pjeset e saj nuk njihen (duken). Ndersa ne literaturen juridike send i thjesht konsiderohet ai send i cili sipas kuptimit ne jeten dhe qarkullimin e perditshem paraqet nje tersi, p.sh., pullat e kemishes. I perber eshte ai send i cili perbehet prej shum pjesesh te ndryshme, p.sh., nje kemish. Sendet kryesore dhe akcesore Send kryesor konsiderohet ajo pjes e sendit qe permban ne vetvete karakteristikat e ter sendti, i cili mund te jet objekt i ndonje te drejte sendore, ndersa akcesor konsiderohen pjeset perberse pa te cilat sendi kryesor do te pushonte te ishte me te vertet ai qe ka qen. Sendi kryesor duhet te jet i till qe te ket zotesin qe te jet objekt pronesie. Send akcesor eshte ai send (pjes e sendit) qe eshte ne funksion te sendit kryesor. Sendet akcesore ne ket rast jan ose akcesor ne kuptimin e ngusht ose pertinenc e sendit kryesor. Letra me vler Letra me vler eshte dokument i shkruar, qe permban vler pasurore, poseduesi i te cilit me prezentimin e vet te letres me vler, mund te realizoj ndonje te drejt qe eshte e shenuar ne te. E drejta ne leter me vler eshte e drejt sendore. Ne letrat me vler mund te permbahen edhe te drejtat e tjera subjektive, si p.sh., te drejtat detyrimore. E drejta ne leter eshte e drejt sendore, dhe mund te jet e drejte pronsie, e drejt pengu, ose per shembull, servituti personal. Te drejtat personale Te drejtat personale jan te drejta te karakterit absolut. Te drejtat personale jan ato te drejta subjektive civile te karakterit pasuror te cilat jan te lidhura ngusht per personin e caktuar. Te drejtat personale ndahen ne: te drejtat e personalitetit dhe pronesia intelektuale ( e drejta e autorit. Te drejtat e personalitetit Te drejtat e personalitetit jan vlera personale te lidhura ngusht per personalitetin fizik dhe jan pjes integrale e ketij personaliteti. Objekt i te drejtave personale jan te mirat personale jopasurore te cilat ne rendin juridik njihen dhe mbrohen dhe keto te drejta personale jan te lidhura ngusht per personin e caktuar dhe si te tilla ne rendin juridik mbrohen me Kushtetut dhe me Konventen Evropiane per Mbrojtjen e te Drejtave te Njeriut. E drejta e autorit E drejta e autorit eshte e drejte me karakter absolut, ajo ka edhe karakter pasuror. E drejta e autorit eshte e drejt qe trashegohet, pra eshte objekt edhe i mases trashegimore qe do te thot kalon nga trashegimlenesi te trashegimtarët. E drejta e autorit gezon mbrojtje juridike ne nivelin nacional dhe nderkombtar. Autori ka te drejt t'i bart te drejtat pasurore ne personin e tret me shperblim ose pa shperblim. E drejta pasurore e autorit qe mund te jet objekt i marrdhenies juridiko-civile zgjat gjat gjith jetes dhe 70 vite pas vdekjes se tij. Te drejtat pasurore dhe te drejtat e tjera te autorit jan pjes perberse e pasuris se bartesit te tyre dhe mund te jen objekt i kalimit juridik. Veprimet e njerzve me karakter pasuror P.sh., kontraktimi i kengetarit per muziken e dasmes eshte veprim njerzor me karakter pasuror i kengetarit. Ne kete rast, objekt i marrdhenies juridiko-civile, midis paleve eshte kendimi ne darsem e cila rregullohet me marrveshje midis porositesit dhe kengetarit. Mirpo, qdo veprim i njeriut nuk esht objekt i te drejtes civile sepse per te qen objekt i marrdhenies jurdiko-civile duhet ndonje menyr te merr karakter pasuror respektivisht te shprehet ne vler monetare. Nese i njejti kengetar, kendon per shoqerin e vet ne piknik ai veprim nuk eshte objekt i marrdhenies juridiko-civile. Veprimet e njerzve me karakter pasuror jan lend e marrdhenieve detyrimore. E drejta e kerkeses me karakter pasuror (pasuria ne kuptimin e ngusht) Objekti i marrdhenies juridiko-civile mund te jet edhe edhe kerkesa me karakter pasuror, respektivisht e drejta e kerkeses nga e drejta sendore, p.sh., e hipotekes. Me te drejten e kerkeses si objekt i marrdhenies detyrimore, kuptojm te drejten e kreditorit, mbi ndonje vler te caktuar parash, me te cilen blen ndonje send te caktuar nga shitesi. Kjo do te thot se bleresi, shitesit nuk i ofron para per blerjen e sendit, por t'ia kalon te drejten e kerkeses per shumen e caktuar te parave, te cilen shitesi i sendit ne cilesin e kreditorit do t'a realizoj kerkesen e bartur nga bleresi me qellim te blerjes e sendit te caktuar. 15. Krijimi dhe shuarja e marrdhenive juridike Marrdheniet juridike civile lindin ndryshohen dhe shuhen ne baz te fakteve juridike. Fakti juridik eshte rrethana qe mund te ndikoj ne krijimin, ndryshimin dhe shuarjen e marrdhenies juridiko-civile. Faktet juridike Fakt juridik, eshte rrethan qe ka fqi te pranuar nga ligji qe te krijoj, ndryshoj apo shuaj ndonje te drejt subjektive, edhe te vet marrdhenies juridiko-civile. Rrethanat qe kan ndikim te drejteperdrejt ne krijimin e marrdhenies juridike civile apo fitimin e te drejtes subjektive civile, konsiderohen fakte juridike. Ç'do ngjarje natyrore ose veprim njerzor, me vertetimin e se ciles rendi juridik parashikon ardhjen e nje pasoje juridike te çfaredoshme, krijimin, ndryshimin ose shuarjen e nje marrdhenie juridike. Ndarja e fakteve juridike Faktet juridike ndahen ne : - Ngjarje ose fakte natyrore; dhe - Veprimet e njerzve. - Ngjarje ose fakte natyrore Ngjarjet ose faktet natyrore gjithmon jan ato fakte juridike qe per pasoj kan krijimin, ndryshimin apo shuarjen e ndonje te drejte subjektive, paraqiten pavarsisht nga vullneti i njeriut. Ngjarjet ose faktet natyrore jan drejtperdrejt te ndikuara nga natyra dhe vullnetii njeriut, nuk ka kurrfar ndikimi kur jan ne pyetje ngjarjet natyrore si fakte juridike. Ngjarjet natyrore si fakte juridike mund te jen te ndryshme, p.sh., lindja, vdekja, madheria (pjekuria e personit fizik), martesa. Fakte juridike qe konsiderohen ngjarje natyrore eshte kalimi i kohes, fatekeqsit natyrore ( termeti, vershimet, zjarri, rrufeja) etj. - Veprimet e njerzve Veprimet e njerzve paraqesin fakte, rrethana per te cilat ligji lidh krijimin, ndryshimin apo shuarjen e ndonje te drejte subjektive, rrethana e till eshte e varur drejteperdrejt nga vullneti i subjekteve te se drejtes qe do te thot se nuk eshte nje ngjarje natyrore por eshte nje pasoj e veprimit te njeriut. Veprimet e njerzve si fakte juridike ndahen ne - veprimet e lejuara; dhe - veprimet e palejuara. Veprimet e lejuara Veprimet e lejuara jan ato veprime, ndermarrja e te cileve eshte ne pajtueshmeri me normat imperative, moralin e shoqeris dhe parimet kushtetuese, pra jan veprime me ndermarrjen e te cileve tjetrit nuk i shkaktohet dem respektivisht jan rezultat i deklarimit te vullnetit. Veprimet e lejuara te njeriut ndryshe quhene dhe veprime juridike e me te shpeshta jan punet juridike. Puna juridike eshte deklarimi i vullnetit te paleve i drejtuar per krijimin e efekteve juridike te lejuara. Keto veprime ndahen ne: - veprime te vullnetit; dhe - veprime te cilat jan ne pajtim me drejtesin. Veprimet e vullnetit Veprimet e vullnetit te njeriut, krahas ngjarjeve natyrore, janë fakte juridike me an te te cilave krijohet, ndryshohet apo shuhet nje marrdhenie e caktuar juridiko-civile respektivisht e drejt subjektive. Veprim juridik civil eshte veprim i personit fizik ose juridik, qe synon te sjell pasoja juridike civile ne lidhje me krijimin, ndryshimin ose shuarjen e nje marrdhenie juridike civile per personin ose per personat qe e kryejn veprimin juridik. Deklarimi i vullnetit Per krijimin e nje marrdhenie civle-juridike palet duhet te deklarojn ne menyr te lir dhe te qart vullnetin e tyre, pra vullneti i brendshem te jet ne pajtueshmeri me deklaraten e shprehur. Vullneti mund te deklarohet ne form verbale, me shkrim dhe me veprime te ashtuquajtura konkuludente. Veprimet konkuludente jan shenjat dhe sjelljet e caktuara te cilat pales tjeter ia bejne me dije deklarimin e vullnetit per krijimin, ndryshimin ose shuarjen e nje marrdhenie juridike-civile. Veprime te cilat jan ne pajtim me drejtesin Veprim ne pajtim me drejtsin eshte veprim i njeriut i cili nuk eshte ndermarr me qellim te krijohet, ndryshohet apo shuhet ndonje e drejt subjektive civile por eshte veprim i rastesishem qe ne e quajm veprim ne pajtim me drejtesin. Veprimet e palejuara Veprimet e palejuara ndryshe quhen edhe delikte civile qe nenkupton nje veprim te kunderligjshem me te cilin shkaktohe dëmi per te cilin ligji parasheh pergjgjesine e personit qe ka shkaktuar deliktin civil. Sanksioni eshte gjithmon i karakterit pasuror, qe do te thot nuk goditet personi por masa pasurore. Delikt civile nenkupton vetem demin per te cilin ekziston pergjegjsia deliktore civile. 16. Llojet e te drejtave subjektive civile Subjektet e se drejtes kan te drejta subjektive te cilat i kan fituar ne baz te te drejtes objektive. E drejta subjektive eshte pushtetit i garantuar me rendin juridik, me te drejten objektive civile. Te drejtat subjektive civile te cilat u takojn subjekteve te se drejtes ndahen ne: - Te drejta absolute; dhe - Te drejta relative. Ndarje te tjeter te subjekteve civile kemi: - Te bartsshme; dhe - Te pabartshem. Dhe te drejtat subjektive civile ndahen ne: - Te drejta subjektive kryesore; dhe - Te drejta subjektive akcesore. Te drejtat absolute Te drejtat absolute jan ato te drejta subjektive civile te karakterit absolut, jan te drejta subjektive kryesisht te rregulluara me norma imperative, te cilat norma percaktojn nocionin dhe permbajtjen e ketyre te drejtave. Keto percaktohen me ligj dhe i nenshtrohen parimit te numerimit taksativ. Si te drejta subjektive civile te karakterit absolut ( te drejta absolute) jan: - Te drejtat sendore (reale); dhe - Te drejtat personale. Si te drejta sendore numerohen: E drejta e pronesis, E drejta e servitutit, E drejta e pengut, Barret sendore, dhe E drejta e ndertimit. E drejta e pronesis E drejta e pronesis eshte e drejt subjektive e karakterit absolut e cila titullarit te saj i ben te mundur qe sendin e caktuar ta perdori, ta shfrytezoj dhe ta disponoj ne menyr me absolute te mundeshme. E drejta e servitutit E drejta e servitutit eshte e drejt subjektive e karakterit absolut e cila titullarit te saj i ben te mundur qe ta perdore sendin e huaj per nevojat e sendit te vet ose te kerkoj nga titullari i pasuris sherbyese qe te mos ta perdor sendin e vet per shkak se ekziston e drejta e servitutit ne favor te pasuris dominuese. E drejta e pengut E drejta e pengut, eshte e drejt subjektive e karakterit absolut e cila titullarit te saj i ben te mundur qe nga sendi i len peng ta permbush kerkesen e vet para gjith kreditoreve te tjer te cilet nuk kan te drejt pengu mbi ate send ose e kan te drejten e pengut mbi ate send por te ndonje radhe tjeter ne qoftese debitori nuk e permbush kerkesen ne afatin e caktuar. Barrat sendore Barra sendore ekziston ateher kur ne paluajtshmerin e pronarit te tjeret kan ndonje te drejt sendore dhe ne ket rast e drejta e tjetrit ne paluajtshmeri eshte barr per pronarin e tjetrit. Barr per titullarin e pronsis ndersa eshte e drejt subjektive e karakterit absolut, per titutullarin e kesaj te drejte. Si te drejta qe paraqesin barrë per personin eshte e drejta parablerjes, ndalimi i shitjes se sendit, e drejta e servitutit, e drejta e pengut. E drejta e ndertimit E drejta e ndertimit eshte gjithashtu e drejt subektive, e karakterit absolut sipas te ciles titullarit te te drejtes se ndertimit ka te drejt qe ne tokene huaj ndertimore te marr me qira te dnertoj objekte banimi per nje periudh prej 99 vitesh, dhe pas kalimit te ketoj afati pronari i tokes behet edhe pronar i ndertesave te banimit nen kushtet e parapara me ligj. Shpikja (zbulimi) Shpikja konsiderohet e re nese nuk ben pjes ne njohurit e meparshme. Ndersa shpikja eshte e zbatueshme ne industri nese lenda e saj mund te prodhohet ose perdoret ne çdo lloj industrie perfshir edhe bujqesin. Shpikja eshte zgjidhje e re e produktit teknik, qe mund te szbatohet ne veprimtari industriale apo ndonje veprimtari tjeter ekonomike. Patenta Me patent behet mbrojtja juridke e zbulimeve ose shpikjeve ne te gjitha sferat e teknikes dhe teknologjis, i cili zbulim eshte i ri, ka karakter inventiv dhe mund te zbatohet ne industri ose ne ndonje sfer tjeter. Patenta mund te mohohet ose anulohet. Mohimin mund ta beje personi qe e konsideron veten shpikes te meparshem. Anulimin mund ta kerkoj çdo person nese shpikja ne kohen e paraqitjes se kerkeses nu ka qen e re. Licenca Me kontraten mbi licencen dhenesi i licences, obligohet qe marresit te licences t'ia bart ne teresi apo pjeserisht, te drejten e shfrytezimit te patentit, dijes dhe pervojes, vurrates tregtare (damkes), modelit ose mostres, kurse fituesi i licences obligohet qe dhenesit te licences per kete t'ia paguaj kompozimin e caktuar. Marka tregatre Mark tregare mund te jet qdo shenj e cila mund te paraqitet grafikisht, ne veqanti fjalet, perfshir edhe emrat personal, skicimet, shkronjat, numrat, formen e mallrave apo paktimin e tyre, ngjyrat si dhe kombinimi i te gjitha ketyre me kusht qe shenjat e tilla te mund te dallojn mallrat ose sherbimet e nje ndermarrjeje nga mallrat ose sherbimet e ndermarrjeve tjera. Marka tregtare sipas rregullit duhet te jet unike per ter territorin e shtetit. Te drejtat relative Te drejtat relative jan te drejta qe gezojn mbrojtje juridike por jo ne dimension te te drejtave absolute per shkak se keto te drejta me mosushtrim ose me kalimin e kohes mund te parashkruhen respektivisht behet e pamundur realizmi i kerkeses per te drejten relative ekzistuese permes rruges gjyqesore per shkak te kalimit te kohes. Te të drejtat relative gjithmon ekzistojn dy pal; pala e autorizuar qe ka te drejt kerkese qe ne ket rast quhet kreditor dhe pala e detyruara qe te permbush ndonje detyrim qe quhet debitor. Detyrimi i debitorit per kreditorin, quhet kerkes qe do te thot e drejta e padis ne kuptimin material. Detyrimi dhe borxhi jan kuptime korelative - ajo qe per debitorin eshte detyrim, per kreditorin eshte borxh. Te drejtat relative jna te drejta detyrimore qe i takojn nje subjekti kundrejt nje ose me shum subjekteve te percaktuar ose qe mund te percaktohen. Subjektet e marrdhenies detyrimore Personi qe kerkon diqka quhet kreditor. Fjala kreditor rrjedh nga fjala latine credere qe nenkupton personin qe ka te drejt te kerkon ndonje dhenie (dorezimin e sendit), berje (te bej diqka), mosberje (te mos bej diqka), durim (te duroj diqka) nga personi qe quhet debitor. Ndersa debitori eshte subjekt pasiv, sepse ai ne marrdheniet detyrimore duhet ta permbush detyrimin qe eshte nje dhenie, berje, mosberje, dhe durim. Perndryshe fjala debitor rrjedh nga fjala latine debitor - debitor. Dhenie (dare) Dhenie kemi atehere kur kreditori ka te drejt te kerkoj prej debitorit, dorezimin e nje sendi te caktuar ne pronesi, ne perdorim ose ne ndonje sherbim tjeter ndersa debitori kete e ka per detyrim. Dhenie do te ishte dorezimi i sendit te bler. Berje (facere) Berje kemi ateher kur kreditori ka te drejt te kerkoj prej debitorit te beje diqka ndersa debitori kete e ka detyrim. Berje do te ishte, transportimi i udhetareve me taksi respektivisht te gjitha kontratat e sherbimeve gjithmon e kan nje berje nga ana e debitorit. Dhenia dhe Berja, jan detyrime aktive, pra personi duhet te jap diqka ose te bej diqka. Mosberje (Non facere) Mosberje kemi atehre kur kreditori ka te drejt te kerkoj prej debitorit te mos bej diqka qe perndryshe ka te drejt ta bej por kete nuk mund ta bej per shkak se ekziston marrdhenia kontraktuese, ndersa debitori kete e ka detyrim. Mosberje do te ishte, p.sh., mos ti bie pianos ne kohen e caktuar gjat dites e cila mosberje kontraktohet midis kreditorit dhe debitorit. Durim (pati) Durim kemi ateherkur kreditori ka te drejt te kerkoj prej debitorit te duroj diqka qe perndryshe nuk eshte i obliguar por kete e duron per shkak se ekziston marrdhenia kontraktuese, ndersa debitori kete e ka detyrim, p.sh., lejimi i kalimit te fqinjit qe te bart mallin me kamion neper oborrin e tij. Mosberja dhe durimi jan detyrime pasive. Burimet detyrimore Burimet e detyrimeve jan: kontrata, shkaktimi i demit, pasurimi pa baz juridike, kryerja e puneve te huaja pa porosi, si dhe premtimi publik i shperblimit. Kontrata Kontrata eshte marrveshje midis paleve per arritjen e nje qellimi te caktuar. Kontrata lind ne baz te deklarimit te lir te vullnetit te paleve i cili vullnet qon deri te krijimi, ndryshimi apo shuarja e te drejtave dhe detyrimeve midis paleve kontaktuese. Detyrimet te cilat krijohen ne baz te kontrates quhen detyrime vyllnetare sepse ato krijohen ne pajtimin e paleve kontraktuese. Shkaktimi i dëmit Shkaktimi i dëmit gjithashtu edhe burim i marrdhenieve juridike detyrimore nga e cila marrdhenie detyrimore per njeren pal (kreditorin) lind e drejta qe te kerkoj nga pala tjeter (debitorin) ose demtuesi, qe te shperblejn dëmine shkaktuar, ndersa per palen tjeter lind detyrimi qe te shperblej dëmin e shkaktuar. Ne kete rast debitori eshte shkaktuesi i dëmit. Detyrimet qe lindin ne baz te shkaktimit te dëmit jan detyrime jovullnetare sepse mungon vullneti i paleve per shkaktimin e dëmit. Shkaktimi i dëmit konsiderohet edhe detyrim ligjor (ex lege). Pasurimi pa baz juridike Pasurimi pa baz juridike ekziston ateher kur masa pasurore e nje personi zvogelohet ndersa masa pasurore e tjeterit rritet pa baz juridike. Kjo do te thot masa pasurore, kalon ne pasurine personit tjeter pa baz juridike ose baza juridike ka ekzistuar por me von ka rën. Pasurim pa baz juridike kemi ateher kur paguhen nje shum te hollash personit duke menduar qe i kemi borxh e ne fakt borxhin ia kemi dikujt tjeter. Gjerimi i puneve te huaja pa porosi Gjerimi i puneve te huaja pa porosi ndryshe quhet edhe kryerja e puneve pa porosi qe nenkupton se: Nje pun e huaj mund te kryhet pa porosi vetem ne qoftese puna nuk duron shtyerje dhe mund te shkaktohet dëmi ose humbet qartazi nje dobi. E drejta e kryersit te punes qe te kerkoj shperblimin per punen e ber eshte e drejt subjektive e karakterit relativ. Kryerja e puneve te huaja pa porosi nenkupton kryerjen e punes pa autorizim dhe ne keto raste gjithmon kerkohen te plotesohen dy kushte: qe puna te jet e kryer pa porosi; dhe qe puna te jet e huaj, kjo do te thot qe puna eshte ber per dike tjeter. Premtimi publik i shperblimit Premtimi publik i shperblimit gjithashtu krijon marrdhenie detyrimore vetems e kjo ndodh me deklarimin e vullnetit te njeanshem te pales. Shembull i premtimit publik te shperblimit, eshte rasti kur dikush premton shperblim i cili do ta bej romanin me te mir per vitin konkret. 17. Karakterisitikat e te drejtave absolute dhe relative Te drejtat subjektive qe u takojn subjekteve te se drejtes jan te drejta absolute ose te drejta relative. Si te drejta absolute konsiderohen te drejtat sendore dhe te drjetat personale ndersa te drejta relative jan te drejtat e subjekteve qe lindin nga marrdheniet detyrimore. Karakteristikat e te Drejtave Absolute Te drejtat absolute jan te drejta qe veproj erga omnes (ndaj te gjitheve). Kjo nenkupton se e drejta subjektive e karakterit absoluti perjashton te gjith te tjeret qe do te thot se u ndalohet te tjerve shkelja ne ndonje menyr e te drejtes absolute. - Te drejtat absolute nuk parashkruhen. Kjo do te thot se titullari i te drejtes absolute te drejten e padis per mbrojtjen e te drejtes se tij mund ta parashtroj ne ç'do koh. - Karakteristik tjeter e te drejtave absolute eshte se detyrimi i personave te tret ndaj titullarit te te drejtes absolute eshte gjithnje e karakterit negativ, qe nenkupton se personat e tret nuk kan per detyrim te ndermarrin veprime ne raport me te drejten absolute te titullarit por ato duhet vetem te permbahen respektivish mos t'ia cenojn te drejten e tij absolute. - Te te drejtat absolute numri i personave qe jan te detyruar nuk eshte i caktuar qe do te thot se e drejta e titullarit vepron ndaj numrit te pacaktuar pra vepron ndaj çdokujt qe ka mundesi ne ndonje menyr t'ia cenoj te drejten e tij subjektive te karakterit absolut. - E drejta e kerkeses te të drejtat absolute krijohet (lind) me shkeljen e te drejtes absolute. Kjo do te thot se, cila do te jet e drejta e kerkeses per titullarin e te drejtes aboslute ndaj personave te tret nuk eshte e njohur deri ne momentin kur behet shkelja e vet te drejtes absolute te titullarit. - Marrdhenia e titullarit ndaj te githe personave te tjer nuk eshte e konkretizuar sepse nuk ekziston raport midis titullarit dhe te tjerve por ekziston vetem e drejta subjektive e titullarit. Te tjeret nuk kan ndonje detyrim konkret perveç se duhet te permbahen. - Te te drejtat absolute ekziston e drejta e titullarit qe sendin e vet ta merr kudo qe e gjen ndryshe kjo quhet ehde e drejta e racionit. Kjo nenkupton se pronari ka te drejt ta merr sendin nga i cili eshte ç'veshur ku do qe e gjen, pra pronari nuk e ndjek vjedhesin e sendit per kthimin e sendit por e ndjek personin i cili e mban sendin e tij. Karakteristikat e te Drejtave Relative - Te drejtat relative veprojn inter partes (midis paleve te caktuara). Qe do te thot se ekziston marrdhenia juridike e personit te autorizuar ndaj nje personi te caktuar te detyruar apo ndaj personave te caktuar te obliguar. Kjo nenkupton se e drejta relative ka veprim midis paleve dhe ate paleve konkrete e jo veprim erga omnes siç veprojn te drejtat absolute. - Te drejtat relative jan te drejta qe parashkruhen. Me parashkrimin e te drejtes relative nenkuptojm parashkrimin e kerkeses per realizimin e te drejtes qe del nga marrdhenia juridiko-civile e krijuar midis paleve. Marrdhenia juridiko-civile qe krijon te drejta relative mund te lind vullnetarisht (me kontrat) ose kunder vullnetit te paleve siç eshte rasti me shkaktimin e dëmit. - Te të drejtat relative numri i personave eshte i caktuar qe do te thot se marrdhenia juridiko-civile nga e cila lindin te drejta dhe detyrime ekziston vetem midis personave te caktuar ose te cilet mund te caktohen. - Te të drejtat relative detyrimi i pales eshte gjithnje pozitiv, qe do te thot se i detyruari ka per detyrim te bej diqka e ajo nenkupton nje dhenie, berje, mosberje dhe durim. Pra, detyrimi perbehet nga dhenia, efekti pasuror. Gjithmon te te drejtat relative detyrimi qe i pergjigjet te drejtes subjektive te karakterit relativ ne instanc te fundit eshte i karakterit pasuror. - Te të drejtat relative detyrimi i pales se caktuar eshte kolerativ me autorizimin. Kjo do te thot se e drejta e titullarit ne kete rast autorizimi i tije lind detyrimin, por shpeshher te marrdheniet detyrimore ajo ç'ka eshte e drejt per njeren pal eshte detyrim edhe per pale tjeter. - Te të drejtat relative e drejta e kerkeses lind ne te njejten koh kur krijohet edhe vet e drejta subjektive, me lindjen edhe te vet autorizimit. Titullari i te drejtes relative qe ne momentin e krijimit te autorizimit te tij e din per ç'ka ka te drejt ta padis palen tjeter i cili eshte i detyruar ndaj autorizimit te pales tjeter. - Te drejtat relative jan te drejta te cilat veprojn midis paleve saktesisht te percaktuara qe ndryshe quhen ''inter partes'', qe konsiderohen veçori kryesore midis te drejtave relative dhe te drejtave absolute te cilat veprojn erga omnes. 18. Përfaqësimi Personat fizik apo juridik, per shkaqe juridike ose shkaqe faktike nuk mundet veprimet e caktuara juridike t'i kryej vet, por kete duhet ta bej permes perfaqesuesit i cili punen etill juridike e kryen ne emer edhe per llogari te tij, gjithmon brenda autorizimeve te cilat i jep i perfaqesuari ose ligji. I perfaqesuari I perfaqesuar eshte personi i cili jep autorizime qe puna juridike te lidhet ne emer te tij dhe llogari te tij. Perfaqesuesi Perfaqesuesi eshte personi i cili deklaro vullnetin e vet per lidhjen e punes juridike ne emer dhe per llogarit e tjeter kujt. Llojet e perfaqesimit Dallojm perfaqesimin ligjor, perfaqesimin kontraktue