Glas - Deel 1 Herkennen & Benoemen PDF

Erfgoed: materiaalkunde Anorganische materialen: Glasachtige materialen Deel 1: Herkennen en benoemen Prof. Geert Van der Snickt Glas-in-betonramen in de Doopkapel van de St-Niklaaskerk in Oostduinkerke  Doel:...

Erfgoed: materiaalkunde Anorganische materialen: Glasachtige materialen Deel 1: Herkennen en benoemen Prof. Geert Van der Snickt Glas-in-betonramen in de Doopkapel van de St-Niklaaskerk in Oostduinkerke  Doel: Glas komt meer voor als erfgoedmateriaal dan je denkt Glasachtige materialen is ruimer dan alleen glas-in-loodramen Vaak als een onderdeel/decoratie/afwerkingslaag van een object Glas komt meer voor als erfgoedmateriaal dan je denkt Glasachtige materialen is ruimer dan alleen glas-in-loodramen Vaak als een onderdeel/decoratie/afwerkingslaag van een object Wat heb allemaal nodig om glas te maken? Waarom heb je dat nodig? Als erfgoedzorger moet je inzicht hierin hebben, als je dit begrijpt kan je een ingreep op wetenschappelijke basis formuleren. studeren = tekst in geel of aangeduid met: Ter herinnering: vakjargon is belangrijk voor deze cursus, de juiste termen zijn belangrijk, correct gespeld 1. Courantste verschijningsvormen in erfgoedzorg 1.1 Architecturaal glas Vensterglas vlakglas Glas-in-lood Glas-in-beton / dalles de verre 2D Glas(bouw)stenen Glasmozaiek Cimorné en Mosaïverre 1.2 Holglas Functioneel/gebruiksglas Decoratief glas 3D 1.3 Emails en glazuren Glazuur (op aardewerk en steen) Email (op metaal) Glasverf (gebrandschilderd glas) 1.4 Varia Spiegels Lusters Pigmenten en vulmiddelen in verf Fotonegatieven Gaan we in deze cursus niet op in Achterglasschildering Hedendaagse glaskunst Etc.  Vensterglas Gekleurde of ongekleurde glaskalibers gevat in een raamwerk van hout, steen of metaal Glas-in-lood Glas-in-beton Architecturaal glas Glasbouw- stenen De Hofkamer, bijhuis van “den Wolsack”, Oude Beurs 27 (Antwerpen), Herita vzw Glasmozaiek Classisistische, 18de eeuwse gevel met kroonglas in houten raamwerk https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/4408 Cimorné  Vensterglas Glas-in-lood Glas-in-beton Architecturaal glas Glasbouw- stenen Glasmozaiek Cimorné Tonvormige glas-in-loodkoepel in art-nouveau stijl Wintertuin van het Klooster- en scholencomplex zusters ursulinen, Bosstraat 9 (Sint-Katelijne-Waver) Gebouwd 1900, architect/glazenier onbekend Mario Baeck, De wintertuin van het Instituut der Religieuzen Ursulinen te O.-L.-V.-Waver https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/86231 , OLV-Waver, Jozef van Rompay-Davidsfonds-Genootschap vzw, 1993,64 p. (Mededelingen V). Laat 19de eeuwse glas-in-loodramen Klooster- en scholencomplex zusters ursulinen, Bosstraat 9 (Sint-Katelijne-Waver) Glas-in-lood: gekleurde en/of ongekleurde glaskalibers gevat in loodprofielen Stap 1: glaskalibers op maat gesneden Interieur Exterieur Met diamant of wieltje van gehard staal trek je een kras in het glas Het glas breekt langs deze kras Glas-in-lood: gekleurde en/of ongekleurde glaskalibers gevat in loodprofielen de gekleurde laag Placqué glas / zit steeds langs Gestructureerd interieurzijde glas: structuur zit Gelaagd glas steeds langs Stap 1: glaskalibers op interieurzijde maat gesneden Interieur Exterieur In-de-massa- Kleurloos glas gekleurd glas Stap 2 (optioneel): Glaskalibers worden gebrandschilderd met glasverven langs interieur en/of exterieurzijde (zie verder)  Stap 3: Loodzetten H-vormige Loodprofielen tussen de glaskalibers Glas en loodprofielen voorlopig gefixeerd met loodzetnagels op een De ziel De loodvleugels loodzettekening  Uiteinde van dwarse loodprofielen wordt licht aangehamerd/afgeplat en onder de vleugels geschoven: ziel-tot-ziel loodzetting Het geheel van loodprofielen in een glasraam heet het loodnetwerk  de loodprofielen worden ziel-tot-ziel gesoldeerd met tinsoldeersel, langs beide zijden soldeerbout soldeerpunt tinsoldeersel de ruimte tussen glas en loodprofielen wordt opgevuld met mastiek https://youtu.be/W5NOrG888CI Bouwfysische context van glas-in-loodramen Glasramen bestaan vaak uit een geheel van meerdere glas-in-loodpanelen, gevat in steenwerk Merk op: glasraam is de naam voor het geheel glas-in-loodpaneel is voor 1 paneel Cathedral of St. Michael and St. Gudula in Brussels, Stained glass windows by Jean Haeck, 1537 after drawings by Bernard van Orley. Bouwfysische context van glas-in-loodramen Lancet Hoe worden die panelen vastgezet? Cathedral of St. Michael and St. Gudula in Brussels, Stained glass windows by Jean Haeck, 1537 after drawings by Bernard van Orley. Bouwfysische context van glas-in-loodramen Het steenwerk is meestal in natuursteen maaswerk lancetpunt monelen raambrug afzaat Raambrug is een metalen staaf die horizontaal doorheen het steenwerk loopt Dubbele functie: verstevigd de stabiliteit van de (dunne) monelen Steun voor de panelen (zie verder) Bouwfysische context van glas-in-loodramen Raambrug zit ingemetseld in het steenwerk (moderne) raambrug Historische raambruggen zijn meestal uitgevoerd in smeedijzer (duurzaam), nu vaak inox Bouwfysische context van glas-in-loodramen Sponning: een gleuf in het steenwerk waar het paneel in past Het paneel wordt op maat van het steenwerk gemaakt Wanneer het paneel in de sponning zit, worden de zijkanten aangestreken met kalkmortel (water en winddicht) Kalkmortel is relatief zacht en dus makkelijker weg te kappen Vaak gemaakte fout: cement gebruikt = heel hard, bij wegkappen vrijwel zeker het glas breuken Maaswerk: bovendeel van het steenwerk van een raamopening, veel variaties  Maaswerk heeft een sponning, maar geen raambruggen De glas-in-loodpanelen zijn dus enkel bevestigd met kalkmorel Bouwfysische context van glas-in-loodramen M&L Cahier Glas-in-lood Bevestiging van de panelen aan de raambruggen Deklat Op de raambruggen zitten ‘neuzen’ en die dragen het paneel, het paneel rust op de neus De panelen worden vastgezet door een deklat over de neus te schuiven. Een deuvel zet de raambrug vast (er bestaan variaties op dit systeem) Bouwfysische context van glas-in-loodramen M&L Cahier Glas-in-lood Bindroede: dunne, ronde metalen staaf, die aan paneel wordt ‘gebonden’. Geeft extra stevigheid om aan winddruk te weerstaan Bindlood = reepjes dun lood die aan het loodnetwerk worden gesoldeerd, daarna rond de bindroede gedraaid, soms gesoldeerd Deklat  Of niet afgeknipt en als een slakkenhuis De uiteinden van het opgedraaid worden bindlood kunnen (zonder solderen) afgeknipt worden en gesoldeerd  Vensterglas Glas-in-lood Glas-in-beton Architecturaal glas Glasbouw- stenen Glasmozaiek Cimorné Glas-in-beton / dalles de verre: een geheel van vrij dikke, vaak gegoten glastegels, gevat in (gewapend) beton St-Theodarduskerk, 1939-1943, architect H. Lacoste, Kerkstraat/Koolmijnlaan (Beringen) https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/21477 Dalles de verre van Lamberts.de Gegoten glastegels Niet op maat ‘gesneden’ maar gebroken, mbv hamer Let op dikte glasrestaurator Jurgen Albert van Renotec nv in 2018  Ga zelf eens zien: Buitengevel Stadsschouwburg Antwerpen (niet zichtbaar langs interieur!)  Onze Lieve-Vrouw Ter Duinen Ga zelf eens zien… Koksijde,1964 Arch. Jozef Lantsoght  Glas-in-lood Inkom met 210 m2 glas-in-beton door atelier Gabriel Loire, Chartres (F) Glas-in-beton Typische verschillen met glas in lood: Dikker glas (centimeters ipv millimeters) Gegoten glaskalibers ipv geblazen glas Beton gegoten tussen glas ipv gevat in loodprofielen  Variatie in betondikte om abstracte patronen langs exterieurzijde te bekomen  Concentrische cirkels door impact van hamer = extra lichteffect Glas-in-betonramen in de Doopkapel van de St-Niklaaskerk in Oostduinkerke, architect Jean Gilson (B), 1952  Soms met lensfunctie om licht in interieur te versterken Ravenstijngallerij, Brussel, 1958 saverbat.com architecten Alexis en Philippe Dumont  Vervanging gebroken glassteen Vaak is zelfde type niet meer voorradig Gefaceteerde Dalles de Verre in de vloer (beton, maar versierd met natuursteen mozaiek) van het KMKG: geeft daglicht in de verdieping er onder. Zie in C-R gebouw Blindestraat ook plafond studio hout / vloer studio schilderkunst  Vensterglas Glasbouwstenen of glasstenen zijn holle glazen stenen waarmee men een lichtdoorlatende wand maakt. Ze werden eerst mondgeblazen en later geperst in een mal. Glas-in-lood Uitgevonden door de Zwitsers architect Gustave Falconnier in 1884. Glas-in-beton Architecturaal Na introductie op wereldtentoonstellingen intensief gebruikt door architecten van eerste glas Glasbouw- helft 20ste E zoals Le Corbusier, Guimard, Berlage, etc. stenen Licht gewicht, isolerend (dubbelwandig en luchdicht = voorloper dubbele beglazing), Glasmozaiek duurzaam, weerbestendig, niet-poreus (vocht), lichtdoorlatend en esthetisch) Cimorné Glasbouwstenen vandaag…  Ingang van private villa Verschillende vormen en kleuren Andrea in Kollum (NL) Gustave Falconnier Glass Bricks 1886 MoMA collection, inv. 2308.2001.1-3, (19.7 x 13.7 x 11.4 cm) Gevel studentenrestaurant UAntwerpen  Vensterglas Glas-in-lood Glas-in-beton Architecturaal glas Glasbouw- stenen Glasmozaiek Cimorné Inlegwerk bestaande uit een groot aantal kleine stukjes glas (opaak of transparant) die met elkaar een beeld of figuren vormen Huis Napoleon, Berchem, 1905, Waterloostraat 30, architect Jacques De Weerdt, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoe dobjecten/11156 Glasmozaiek DIVA museum Behandeling Alice Kok - masterproef  Vensterglas Ciment + orné = letterlijk ‘versierde cement’ Glas-in-lood Siergevelbepleistering bestaande uit een veelkleurige mengsel van vergruisd marbrite (of marbriet) geworpen in nog natte, gepigmenteerde cement. Architecturaal Glas-in-beton Marbrite is opaak vlakglas, gelijkaardig met Amerikaans ‘Tiffany glas’ (zie verder) uitgevonden door glas Glasbouw- de Belgische meester-glasblazer Arthur Brancart, ter imitatie van marmer, daardoor vaak gebruikt stenen als wandbekleding Geïnspireerd door Italiaanse terrazzo Glasmozaiek Populair in het interbellum voor de decoratie van de gevel van art-deco huizen. Cimorné Uitgevonden door de Belgische stukadoor Pierre Persoons, voorgesteld op wereldtentoonstelling van Luik in 1930 Gevel van de voormalige spiegelslijperij Charles Panné in de Alfred Nichelsstraat 14 te Aalst Marbrite is een opaak, in-de-massa gekleurd glas dat marmer imiteert Uitgevonden rond 1922 door de Belgische meester glasblazer Brancart tijdens W.O.I en geproduceerd in S.A Les Verreries de Fauquez in Waals-Brabant Merk op dat het cement hier roze is. er werd rood pigment aan toegevoegd.  https://vimeo.com/ondemand/marbrite Badkamer, met marbriet wandbekleding, rue Arthur Brancart, 8, Ittre Ga zelf eens zien: Grote Kauwenberg, Antwerpen Cimorné werd vaak gecombineerd met Mosaïverre: siergevelbepleistering bestaande uit ongelijkvormige, polygone fragmenten van marbriet (ca 5 * 5 centimeter) in onregelmatig verband geplaatst in een cementcoating Meestal voor onderste deel van een muur, imitatie van opus incertum (met steen) Cimorné en mosaïverre waren gevelbekledingen ontworpen om het afval te hergebruiken dat wordt gegenereerd bij de productie van marbriet (tot 30%). Kadert binnen zoektocht in de jaren 20-30 naar moderne en goedkopere alternatieven voor de ‘klassieke’ materialen (bv marmer, hardsteen etc), die toch duurzaam, onderhoudsvriendelijk, lichtdoorlatend en hygiënisch (voor interieurs ) zijn (zie ook ons gebouw ‘Licht en Lucht’ 1922). 1. Courantste verschijningsvormen in erfgoedzorg Architecturaal glas Vensterglas vlakglas Glas-in-lood Glas-in-beton / dalles de verre 2D Glas(bouw)stenen Glasmozaiek Cimorné en Mosaïverre Holglas Functioneel/gebruiksglas Decoratief glas 3D Emails en glazuren Glazuur (op aardewerk en steen) Email (op metaal) Glasverf (gebrandschilderd glas) Varia Spiegels Lusters Pigmenten en vulmiddelen in verf Fotonegatieven Achterglasschildering Hedendaagse glaskunst Etc.  Vitrinekasten met holglas in het Musée du Verre, Rue du Cazier 80, Marcinelle Holglas: verzamelnaam voor een erg divers gamma aan holle glazen voorwerpen We denken in de eerste plaats aan recipiënten zoals drinkglazen, flessen, vazen… Het scala is dusdanig divers en variabel over de tijd dat we niet alle types kunnen overlopen  Gebruiksglas Holglas Decoratiefglas Gaande van ‘banale’ gebruiksvoorwerpen zoals bv. parfumflessen tot… …kostbaar luxeglas zoals bv. tafelbellen Flacons voor apotheken en parfummeries, eerste helft 20ste E Duc d’alf, ca. 1580, Façon de Venise, glasoven van Jacomo Atelier-musée du verre, voormalige glasblazerij in Trelon (Noord Frankrijk) Pasquetti, Antwerpen, Collectie Amsterdam museum.  Gebruiksglas Holglas Decoratiefglas Gebruiksglas of functioneel glas: Glas dat een praktische functie had in het dagelijkse of religieuze leven 18de eeuwse drank flessen, Frankrijk(?), Musée du Verre, Charleroi Het Ecomusée du verre in Trelon (F) is een voormalige 19de E glasblaasfabriek voor gebruiksglas: oorspronkelijk champagneflessen Glazen drinkbakje voor een vogelkooi versierd met blauwe glaspasta, pootjes in framboosvorm, 17de E, collectie MAS, archeologische opgraving Conscienceplein, Weerglas of donderglas, ca. 1700 - Luik Antwerpen Collectie MAS  (archeologisch) antiek holglas is vaak gebruiksglas Unguentarium, Nabije Oosten, 2-3de E n Chr., Musée du Verre, Charleroi, inv. 106 Ungentarium is de benaming voor een bepaald glaswerk type uit de oudheid: een bewaarfles voor zalven/balsems, parfum of cosmetica. Unguentum = Latijns voor zalf of parfum  Gebruiksglas Holglas Decoratiefglas Decoratief of pronkglas: Luxeglas dat hoofdzakelijk een sierende functie had en/of het etaleren van rijkdom Vier bokalen met deksel, gegraveerd met de vier continenten, Saksen (D), 1710-1725 Corning Museum of Glass, inv. 99.3.37 …soms is onderscheid gebruiksglas/decoratief glas niet altijd duidelijk Deze serpentglazen (of slangenglas) zijn zo fragiel en kostbaar dat ze wellicht nooit of slechts eenmalig gebruikt zijn om te drinken en enkel als pronkglazen fungeerden Slangenglas, Façon de Venise, 17th C, Musée Curtius Liège …soms is onderscheid gebruiksglas/decoratief glas niet altijd duidelijk ‘Vriendschap is levens zout’ Ceremoniële glazen: Vriendschaps-, geboorte- en huwelijksglazen waren populair in 17-18de eeuw, soms als gift, maar vaak enkel gebruikt om te toasten bij speciale gelegenheden Een toepasselijke tekst (en afbeelding) werd in het glas gegraveerd …onderscheid gebruiksglas/decoratief glas is niet altijd helemaal duidelijk Gebruiksglas holglas Decoratief glas 19de eeuwse Presse-papiers in het Musée du Verre van Charleroi 1. Courantste verschijningsvormen in erfgoedzorg Architecturaal glas Vensterglas vlakglas Glas-in-lood Glas-in-beton / dalles de verre 2D Glas(bouw)stenen Glasmozaiek Cimorné en Mosaïverre Holglas Functioneel/gebruiksglas Decoratief glas 3D Emails en glazuren Glazuur (op aardewerk en steen) Email (op metaal) Glasverf (gebrandschilderd glas) Varia Spiegels Lusters Pigmenten en vulmiddelen in verf Fotonegatieven Achterglasschildering Hedendaagse glaskunst Etc. 1. Courantste vormen: Emails & Glazuren Glazuur op Email of glazuur is een glasachtige laag aangebracht ter bescherming en/of versiering op een aardewerk/steen substraat van steen, aardewerk, glas of metaal. Emails Email op Het bestaat uit fijn verpoederd glas gesuspendeerd in een bindmiddel dat koud wordt & glazuren metaal aangebracht op het substraat met penseel of borstel Dit glaspoeder kan zowel gekleurd als kleurloos zijn, transparent of opaak. Tijdens het bakken in een oven brandt het bindmiddel weg terwijl het poeder Glasverven verglaast/samensmelt. Belangrijke eigenschap is dat het een lagere smelttemperatuur moet hebben dan zijn substraat (bv. Email op glas, beide zijn glas, maar substraat glas mag niet smelten/vervormen tijdens het bakken van de email) Email/glazuur moet een thermische uitzettingscoëfficient hebben die aangepast is aan substraat: anders barsten en afschilferen (zie lessen degradatie) bindmiddel verbrandt emailpoeder in olie verglaasde email substraat >500°C substraat  1. Courantste vormen: Emails & Glazuren Glazuur op Drie functies: aardewerk/steen 1. Het onderliggende substraat versterken 2. Een ondoordringbare coating op het poreuze aardewerk (hygiene, bescherming tegen corrosie) Emails & 3. Decoratie Email op metaal glazuren Glasverven Gekleurd glazuur kan op 3 manieren op het gebakken aardwerk worden aangebracht: Onderglazuur: kleurmiddelen (zonder glazuur) direct op het substraat geschilderd, daarna een kleurloze, transparante glazuur erboven aangebracht en gebakken. 1 bakking. Inglazuur: gekleurde glazuur aanbrengen op een ongebakken opake glazuur (majolica). 1 bakking Overglazuur: gekleurde glazuur aangebracht op reeds gebakken glazuur, de twee glazuren worden apart gebakken. 2 bakkingen Het Saulustableau in het MAS, een voorbeeld van 16de E Antwerps Majolica, Guido di Savona atelier, 1547.  Dwarsdoorsnede van een majolica schilfer van het Saulustableau (voorbeeld van inglazuur) Kleurloze topglazuur (coperta) is optioneel Opake glazuur met geel loodantimonaat Opake glazuur met wit tinoxide Biscuit (substraat van gebakken klei)  1. Courantste vormen: Emails & Glazuren Glazuur op aardewerk/steen Vroegst bekendste vorm: 13de E v. Chr. in Cyprus (Myceense cultuur) Emails & Wellicht ontwikkeld als goedkopere imitatie van de techniek van ingelegde edelstenen Email op metaal glazuren Voor de uitvinding van email werden stukjes glas op metaal gelijmd of vastgezet in het metaal bv. Door krammen Glasverven Pas later gaat men die vastsmelten Van der Linden, Veerle. Compositional analysis of 12th-19th C enamel on metal artefacts, PhD thesis, University of Antwerp, 2010, 1. Courantste vormen: Emails & Glazuren Technisch: Email Marqueté Bij ‘cellenemail’ worden metalen strips in een figuratief patroon op een stuk vlak Glazuur op metaal gesoldeerd aardewerk/steen De resulterende cellen worden opgevuld met emailpoeder en gebakken Email Cloisonné Voornamelijk goud (soms zilver of koper) De strips fungeren als scheidingswanden (cloisons) voor het email + omtreklijnen van de compositie Emails & Email Champlevé De cloisons voorkomen dat email in elkaar vloeit en houdt email vast na het bakken Email op metaal glazuren Het object wordt tenslotte glad gepolijst Email Peint Situering: Typerend Byzantijnse kunst Sinds 13de E v. Chr. Glasverven In Europa hoofdzakelijk rond Middelandse zee Industrieel Email Hoogtij 9de-12de E – grote productie in Byzantijnse Rijk daarna vervangen door email champlevé Medaillon van goud en cloisonné email met voorstelling de heilige Marina, vermoedelijk Byzantium, c. 900, BK-1955-96, Rijksmuseum Amsterdam. 1. Courantste vormen: Emails & Glazuren Email Marqueté Technisch: Glazuur op Transitietechniek tussen stukjes vastgezet glas en ‘echte’ email aardewerk/steen Stukjes glas werden precies op maat van de cellen gesneden en geplaatst Email Cloisonné De resterende ruimte werd opgevuld met poeder Tot slot bakken zodat alles aan het metaal hecht Situering: Emails & Email Champlevé Voorloper van Cloisonné Email op metaal glazuren Email Peint Glasverven Industrieel Email  1. Courantste vormen: Emails & Glazuren Technisch: Bij ‘groevenemail’ worden de cellen uit het metalen substraat gekerfd Email Marqueté Substraat is dus dikker dan bij cloisonné, verscheidene mm dik Glazuur op Daarom eerder goedkoper substraat van koper dan van edelmetaal bij cloisonné aardewerk/steen Zichtbare koperen delen (opstaande randen van de cellen) worden vuurverguld Email Cloisonné Situering: Typerend Romaans kunst Techniek in het Noorden van Europa Emails & Email Champlevé Geassocieerd met Keltische cultuur, vanaf 1ste E v. Chr. Email op metaal glazuren Hoogtepunt in 12de E in Rijn-Maas gebied en Limoges Ertsrijke gebieden met metaalbewerkingstraditie + veel missionarissen in 6-13de E) Email Peint Bekende emailleurs zijn Godefroid de Claire uit Hoei (c. 1100 - c. 1173) en Nicolaas van Verdun (ca. 1130 - 1205) uit Lotharingen Varianten: Glasverven Email plique à jour/vensteremail: variant waarbij het metalen substraat na het bakken Industrieel Email wordt verwijderd, lijkt op miniatuur glasraam - 13de-14de E. Email de basse taille: variant waarbij transparante email het onderliggend gegraveerde of geciseleerde substraat laat zien – vanaf 13de E. Pyxis in verguld koper met email Email en ronde bosse: variant op meestal gouden, 3D objecten. champlevé. Limoges, 13de E, STAM Gent Een Pyxis is een cilindervormige hostiedoos met kegelvormig scharnierend deksel Reliekschrijn in Klosterneuburg (bij Wenen) door Nicholas de Verdun, 1181 Boekcover, Rijksmuseum Het draagaltaar van de Abdij van Stavelot, 1160-1170 Topstuk van het KMKG in Brussel Hout, brons, groevenemail, bruinvernis en bergkristal  Bergkristal Altaarkruis uit de kerk van Scheldewindeke Eind 12de E, Maaslands atelier KMKG  1. Courantste vormen: Emails & Glazuren Techniek: Email Marqueté Er wordt met email geschilderd, dat het hele substraat bedekt, metaal onzichtbaar Glazuur op Imiteert de schilderkunst op doek/paneel (zie ook trend bij glasramen) aardewerk/steen Licht convex (meestal) koperen substraat gehamerd tot 0,5-1 mm dikte Email Cloisonné Meerdere bakkingen - email aan beide zijden Eerste bakking: lag aan voor en achterzijde, deze contra email dient om thermische spanningen van de vele bakbeurten op te vangen Emails & Email Champlevé Tweede bakking: Omtrekken van de compositie Email op metaal Daarna extra bakking per aangebrachte kleur glazuren Twee benaderingen: (a) zwarte contouren op witte achtergrond, (b) witte email laat lokaal zwarte email achtergrond zichtbaar Email Peint Paillons: stukjes zilver, goud of platinumfolie onder transparante email om edelstenen te imiteren, Glasverven Vergulding: goudpoeder in medium aangebracht met borstel en gebakken Industrieel Email Tinten: dunne, transparante wassing met hematiet (Fe2O3) over witte delen om een rood/roze kleur te krijgen Situering: Typerend Renaissance kunst Vanaf 1450 – ontwikkeld aan Bourgondisch hof Hoogtij in Limoges 15-16de E Oordeel van Paris, Meester van de Aeneis, Limoges, c. 1530, h 22×20cm, Rijksmuseum Oordeel van Paris, Meester van de Aeneis, Limoges, c. 1530, h 22×20cm, Rijksmuseum  1. Courantste vormen: Emails & Glazuren Email Marqueté In de 19de E is er een revival van de voornoemde technieken, maar met ‘modern’ Glazuur op sodaglas, technisch verschil zit hem vooral in de samenstelling dan de techniek aardewerk/steen Neo-objecten, vervalsingen of reparaties kunnen dus herkend worden aan de Email Cloisonné glassamenstelling Daarnaast onstaat het emailleren van staal en gietijzer op industriële schaal Voornamelijk voor huishoudartikelen, medische gebruiksgoederen en reclameobjecten Emails & Email Champlevé Reden: hygiënisch/makkelijk te reinigen, beschermt tegen corrosive, duurzaam Email op metaal glazuren Email Peint Glasverven Industrieel Email www.emailleriebelge in Brussel is de laatste emailleur in de Benelux  1. Courantste vormen: Emails & Glazuren Glazuur op aardewerk/steen Grisaille Emails Email op metaal & glazuren Email Glasverven ‘gebrandschilderd glas’ = glas waarop glasverf door inbakking wordt gefixeerd Carnatie Antoniem is koudverf: schilderen met bv olieverf op glas werd ook gedaan, maar nu verdwenen Zilvergeel  1. Courantste vormen: Emails & Glazuren Glazuur op aardewerk/steen Wat: Grisaille is een (rood)bruine tot zwarte, (semi-)opake glasverf gebruikt om Grisaille contouren (grisaille à contourner) en schaduwwerking (grisaille à modéler) op Emails glaskalibers aan te brengen Email op metaal & glazuren Email Samenstelling: de verf bestaat uit een laagsmeltende flux met opake metaaloxidekorrels: voor bruin FeSO4, voor zwart: Fe2O3, CuO, Mn2O3, Co3O4 Glasverven Carnatie Gewoonlijk langs interieurzijde aangebracht om te beschermen tegen buitenklimaat, maar soms ook details langs exterieurzijde om diepte-effect te krijgen Zilvergeel Foto van grisaille maken en schilderen Met daarin opake korrels De semi-opake grisaille blokeert in meer of minder mate het doorvallend licht. De lichtdoorlatendheid van de verf varieert naargelang de dikte van de verflaag St. Joris en St. Michael, geproduceerd in Brugge rond 1490, Musea Brugge  Grisaille à modéler: semi-opaak voor schaduwwerking, hier getamponeerd aangebracht met een dasborstel Grisaille à modéler: aangebracht in dekkende, vormondersteunende arcering voor schaduwwerking In de grisaille à modéler worden vaak hooglichten ‘uitgelicht’ = weggekrast / weggeveegd Grisaille à contourner: dekkend aangebracht met penseel om contouren aan te geven  Glazuur op aardewerk/steen Grisaille Emails Email op metaal & glazuren Email In de context van glasverf is email een gekleurd glaspoeder dat na bakking een Glasverven transparante, homogene verglaasde laag vormt op een substraatglas, Het poeder kan je beschouwen als fijngemalen in-de-massa gekleurd glas met Carnatie een lager smeltpunt dan het substraatglas en gelijkaardige thermische uitzettingscoëfficiënt, Net als bij glas komt de kleur van metaalionen Zilvergeel Het poeder wordt vermengd met een bindmiddel Aangebracht met een borstel op een kleurloos glaskaliber  Email laat toe om binnen hetzelfde glaskaliber van kleur te veranderen = minder loodprofielen Pastte binnen de trend om op glas te schilderen zoals op doek (imitatie schilderkunst) Vanaf de 16de E, populair in 17de E, als schilderkunst de dominante kunstvorm wordt Meest courante kleur is blauw, maar ook andere kleuren komen voor: paars, geel, rood, groen Groen werd soms gemaakt door combinatie met zilvergeel (exterieur) en blauwe email (interieur) Margaretha Vekemans en haar dochter met de heiligen Agnes en Elisabeth van Hongarije, Jan de Caumont - 1618  Email werd intensief gebruikt door o.a. de 17de eeuwse glasschilder Jean de Caumont, van 1615 tot 1637, officieel glazenier van de stad Leuven. Maakte in de periode 1635-’44 een reeks van 42 glasramen voor de pandgang van de Abdij van Park in Leuven, met afbeelding van het hele leven van de heilige Norbertus. Na Franse revolutie & opheffing van het klooster verkocht en verspreid over de wereld Inmiddels 21 glasramen terug(gekocht), worden stelselmatig teruggeplaatst na restauratie Glasraam van De Caumont, teruggekeerd uit het Speed Art Museum, Louisville, Kentucky, USA  1. Courantste vormen: Emails & Glazuren Glazuur op aardewerk/steen Carnatie of Sanguine of Jean Cousin rood Grisaille Semi-transparante, rode tot bruine glasverf, tussen grisaille en email in Emails Email op metaal Kleur door opake hematiet korrels (Fe2O3) & glazuren De kleur varieert door korrelgrootte en dikte van de lag Email Transparant gebruikt voor vleestinten (vandaar ‘carnatie’) en haren Glasverven Opaak gebruikt voor textiel en stenen en marmerimitatie Kan aan beide zijden van glas, maar meestal interieurzijde Carnatie Gebruikt vanaf eind 15de eeuw, popular in 16de en 17de eeuw Was eerste uitbreiding op palet van grisaille en zilvergeel Zilvergeel Reproductie van historische carnatierecepten Door Santos, A. et al, Studies in Conservation, 2019 pluim Rode wangen baard  1. Courantste vormen: Emails & Glazuren Glazuur op aardewerk/steen Zilvergeel creëert gele tot oranjerode vlekken IN het glas Grisaille de tint is afhankelijk van de samenstelling van de verf, het bakproces en het Emails substraatglas Email op metaal & glazuren Carnatie Altijd langs exterieurzijde aangebracht Glasverven Opgelet: Zilvergeel is een glasverf maar GEEN ‘glazuur’ Email Zilvergeel The colour of silver stained glass—analytical investigations carried out with XRF, SEM/EDX, TEM, and IBA, D. Jembrih-Simbuerger J. Anal. At. Spectrom., 2002, 17, 321–328 Color and dichroism of silver-stained glasses By: Molina, Gloria; et al. JOURNAL OF NANOPARTICLE RESEARCH Vol15, nr9 , 2013  Zilvergeel = een klei die zilverzouten (AgNO3, Ag2SO4) bevat, wordt via een bindmiddel op het glas aangebracht. Tijdens het bakken diffunderen zilverionen (Ag+) in het glas waar ze de plaats innemen van alkalis (Na+ of K+ - zie verder), De zilverionen reduceren tot metallisch zilver (Ag0) de metallische nanopartikels vormen na reductie, zilvergeel Deze drie factoren hangen af van: De tint en kleursterkte is afhankelijk van: a) de samenstelling van de verf, 1. de deeltjesgrootte die gevormd wordt (20-400 nm), b) de samenstelling van het glas: niet alle 2. het aantal partikels in het glas glas neemt evengoed de Ag+ ionen op 3. de penetratiediepte van het zilver in het glas. c) Het bakproces (temperatuur, baktijd) Het gebruik van zilvergeel is goed te zien op deze Renaissance glasramen Medaillon met de Geboorte van Christus, Leuven,1510–20 Vrouw met wapenschild, Vlaams glasraam ca 1528, Metropolitan Museum of Art - New York – inv. 1977.40 Koninklijk Museum voor Kunst en Geschiedenis Brussel, inv. 2019A Oefening…  Zilvergeel (langs exterieurzijde) Kleurloos glas Grisaille (int.) In de massa gekleurd bruinpaars glas Zilvergeel op ext. Zijde + blauw plaqué = groen Rood placqué glas (rode laag langs int. zijde soldeerpunt loodprofiel Blauwe placqué (blauwe laag int.), let op de strepen in het blauwe glas) Ingieting met epoxy op kleur