Antieke Beschaving: Griekse Stedenbouw (2022) - PDF

Prof. De Block _ 9 November 2022 Introductie Antieke beschaving Stedenbouw Theorie en geschiedenis HET GRID ‘The grid – the gridiron or chec...

Prof. De Block _ 9 November 2022 Introductie Antieke beschaving Stedenbouw Theorie en geschiedenis HET GRID ‘The grid – the gridiron or checkerboard – is by far the commonest pattern for planned cities in history. It is universal both geographically and chronologically (though its use was not continuous through history). No better urban solution recommends itself as a standard scheme for disparate sites, or as means for the equal distribution of land or the easy parcelling and selling of real estate…a rectilinear street pattern has also been resorted to in order to keep under watch a restless population. Refugee and prisoner camps are obvious settings…. Yet, ubiquitous as the grid has always been, it is also much misunderstood, and often treated as if it were one unmodulated idea that requires little discrimination’ Spiro Kostof, The city shaped (1991) Grieks grid (Milete) Romeins grid (Timgad) “If Greek culture refers to the emergence of philosophy and democracy, Roman culture refers to the rule of law and the structural significance of civil engineering … both Greek reflection and Roman pragmatism have shaped the development of urbanization and architecture in Europe. The organization of the state also differed in these two civilizations, as the Greek city- state was commonly organized as a community of citizens which greatly contrasted to the Roman Republic and the later Empire with its strong rulers.” Figueiredo, Sterken, Doevendans , A history of Urbanism in Europe (2022) Masdar City New York City Prof. De Block _ 9 November 2022 Introductie Antieke beschaving: Grieken Stedenbouw Theorie en geschiedenis “In the Archaic period the polis, the sovereign city-state, arised as a new way of living together. With its own administration and politically independent, these city-states were a civil society, where citizens held the power.” Figueiredo, Sterken, Doevendans , A history of Urbanism in Europe (2022) DE POLIS _ de idee van de ‘the just city’ ‘De politiek, de filosofie en de Westerse wetenschap zijn een kind van de stad. Of beter: ze zijn een kind van de Griekse stad, van de polis. De polis was een bijzondere samenlevingsvorm, die de Griekse feodale samenlevingsvormen afloste. De stad werd niet langer bestuurd door een vorst, wiens macht gelegitimeerd werd door zijn afkomst..., en die recht sprak zonder een vraag of een weerwoord te hoeven verwachten. Nu werd een gemeenschap bestuurd door de groep van vrije burgers, die het met elkaar eens moesten worden alvorens beslissingen te kunnen nemen, die met woorden moesten overtuigen... De stad van de Griekse stadsstaat lag niet meer rond een gesloten burcht (akropolis), waarin naast de politieke macht ook de relgieuze macht gevestigd was en het weten bewaard werd; het hart van de nieuwe stad was een open plein, een agora, een openbare spreekplaats, niet met centraal maar terzijde gelegen, open, doorzichtige, toegankelijke tempels.’ Bart Verschaffel, ‘De stad van de filosofie’, in Taverne, Visser (red.) Stedebouw. De geschiedenis van de stad in de Nederlanden van 1500 tot heden (Amsterdam: Sun, 2004). DE POLIS _ STEDELIJKHEID ‘Socrates, de ‘eerste filosoof, pretendeerde niet een bijzonder mens en priesterlijk wijs (een ‘sofos’) te zijn. Hij wist naar eigen zeggen niets – zoals iedereen, maar hij verlangde naar wijsheid; hij wist... dat hij de ‘sofia’ of wijsheid moest zoeken in het gesprek, op straat. De westerse filosofie begon aldus in Athene, met een straatloper, in de stad. En de filosofie heeft ons, met Plato’s verhaal van haar oorsprong in de figuur van Socrates, ook een definitie van de stad meegegeven:... de stad is de plaats waar al wat voor een mens en voor de gemeenschap belangrijk en wezenlijk is, voorwerp is van een redelijk gesprek. De stad is zo de plaats van de filosofie: een agora, een gespreksplaats, een publieke ruimte. En deze definitie beïnvloedt, tot op de dag van vandaag, het filosofische en urbanistische denken over de stad: de stad wordt gedacht als ‘publieke’, in de zin van politieke en als ethische ruimte, als plaats van collectieve beslissingen en van het goede samenleven.’ Bart Verschaffel, ‘De stad van de filosofie’, in Taverne, Visser (red.) Stedebouw. De geschiedenis van de stad in de Nederlanden van 1500 tot heden (Amsterdam: Sun, 2004). DE POLIS _ STEDELIJKHEID ‘As a central element of a social, economic and political network, the agora would come to play an intermediate role in promoting social cohesion in the polis.’ ‘the heart of the new city as an open square and public speaking place where temples were not central but set aside, open, transparant, and accessible.’ ‘The agora was surrounded by colonnades or galleries, the so-called stoa. These were intended as shelter from the sun, where philosophy was debated and taught, but also where shops were located. Important government buildings could be found in close proximity to the agora, such as senate halls and other legislative buildings. Therefore the agora and the polis where seen as symbols of democracy and the rule of law in the Greek city.’ Figueiredo, Sterken, Doevendans , A history of Urbanism in Europe (2022) DE POLIS _ STEDELIJKHEID Belangrijke voetnoot: Verschillen tussen staatsvormen Sparta  only property owners could engage in government Corinth  only a small group of people rules «Greek society was nevertheless based on natural inequality where the magistrates formed a top layer, but women and slaves formed the bottom layer; for whom the agora was not accessible. The status of Athenian women was, in fact, extremely low with women being classified as ‘children’ regardless of their age under Athenian law… being legal property of men all their lives. However, this was different in Sparta, where woman had status and power and did not have to dress in disguising garments, like the women in Athens. » Figueiredo, Sterken, Doevendans , A history of Urbanism in Europe (2022) DE POLIS _ STEDELIJKHEID ‘While a balanced view of the polis must acknowledge the existence of slavery, exclusion of women from civic life, limitations on the rights of foreigners, and the influence of education and class on social relations, Athens and other Greek poleis were astonishinly democratic compared with any other urban civilization that preceded them.’ ‘... the (layout of the) polis made it possible for each citizen to realize his spiritual, moral and intellectual capacities. The polis was a living community; almost an extended family. While the Greeks were very private in many ways, Kitto notes that their public life was essentially communistic. The polis as a social (and spatial) institution defined the very nature of being human for its citizens.’  Aristoteles (Politics): the polis is the only framework within which man can fully realize his spiritual, moral and intellectual capacities. (mens is wezen dat in de polis leeft; mens wordt mens door te participeren in het politieke leven)  ‘citizens’: all free, non-foreign, male Introduction to Kitto ‘The Polis’ uit The Greeks (1951), in LeGates, Stout (red.) The city reader. Second edition (London: Routledge, 1996) DE POLIS _ STEDELIJKHEID Aristoteles, Politics ‘Elke stadstaat is – zoals wij ze zien – een soort van gemeenschap en elke gemeenschap is ontstaan met het oog op het goede... Het is daarom duidelijk dat allen naar het goede streven en dat in het bijzonder de meest soevereine gemeenschap en die boven alle anderen staat naar het hoogste goed streeft: dit is namelijk de gemeenschap die men de stad of de politieke gemeenschap noemt... Hieruit blijkt dat de stad een schepping is van de natuur en dat de mens van nature een politiek dier is (een wezen voorbestemd om in de stad te leven)... Ook gaat de stad van nature vooraf aan het gezin en het individu... Het bewijs dat de stadstaat een schepping is van de natuur en voorafgaat aan het individu dat is duidelijk. Want, wanneer het individu – geïsoleerd – niet voor zichzelf kan zorgen, dan zal hij zich in het algemeen in eenzelfde toestand bevinden zoals een deel ten opzichte van een geheel. Maar hij die niet kan leven in een gemeenschap, of die dat niet nodig vindt omdat hij autarkisch is, moet of een beest zijn of een god. ’ Citaat in Leonardo Benevolo, De Europese stad (1993) DE POLIS ‘Men dient zich een idee te vormen van het Griekse begrip ‘stad’, dat los stond van huidige criteria zoals inwonerstallen en toen vooral betrekking had op een bepaalde levenswijze die zich onderscheidt van het plattelandsbestaan. In de 8ste vC noemde men de rurale bevolking nog de ‘komé’ in de betekenis van clan voor wie het recht van de sterkste heerst, terwijl de ‘polis’ in die tijd al naar een milieu van orde en recht verwijst. De stad is volgens deze opvatting een georganiseerde gemeenschapsvorm die over zelfstandige en functioneel afgebakende instellingen beschikt zoals een raad, magistraten en een gemeenschappelijke religie. Deze maatschappelijke binding zou diepgaande invloed gaan uitoefenen op de urbane vorming en de architectonische details… vanaf het begin staan openbare functies centraal, maar nog niet hun monumentale uitwerking … tussen de 6de en 4de eeuw vC nog een groot onderscheid tussen de politieke, morele en wetenschappelijke bewustvorming enerzijds en het pragmatisch stedenbouwkundige denken anderzijds.’ Honoré Rottier, Stedelijke structuren. Een inleiding tot de ontwikkeling van de Europese stad (Muiderberg: Coutinho, 1978). EERSTE STEDEN - HIPPODAMISCHE SYSTEEM. Athene Priene EERSTE STEDEN Zoals Athene, Sparta en Syracuse ontstaan rond 7de eeuw vC – grote groei in klassieke periode (500-336VC) _ geografie _ acropolis (religie) – agora (burgerlijke openbare ruimte): scheiding niet absoluut, ook tempels in de stad _ geleidelijke groei, volgens politiek-sociale dynamiek _ permanent – vergankelijk EERSTE STEDEN Athene Schijnbaar ongepland, maar:  zichtlijnen in grote assemblages van Acropolis en Agora  Panthenaïsche weg als ordenend principe Panathenaeïsche weg ‘The Panathenaic Way was extremely important to the spatial organization of Athens, as the city’s main thoroughfare connecting the main city gate with the Acropolis, but was also considered to be a sacred way, since it served as the route for the most important religious procession … part of a system of regional movement’ Figueiredo, Sterken, Doevendans (2021) EERSTE STEDEN Athene Acropolis Panathenaeïsche weg ‘The seemingly random placement of temples on the Acropolis was influenced by the logical sequence of an ordered and balanced universe. This created a composition that used surprise and changing perspective to reveal the full drama of architectural forms, with movement and procession being used as structuring element.’ Figueiredo, Sterken, Doevendans (2021) EERSTE STEDEN Athene Agora Het belangrijkste trefpunt van de stad en kern van politieke, religieuze en commerciële activiteiten, en zetel van rechtspraak. 1. De agora kreeg vorm omstreeks 500 vC. Situering: Panataenaïsche weg, bron. Bouleuterion: vierkant gebouw waar bestuur van de stad vergaderde 2. Stoa met brede portieken, vooral gebruikt door kooplieden 3. 3de eeuw VC agora wordt meer omkaderd door openbare gebouwen en vervolledigen het plein. Perspectieven. 4. Vijf eeuwen later was Athene overbevolkt en de agora lag er overbeladen en chaotisch bij. EERSTE STEDEN Athene Agora Wat als een ongeordend geheel lijkt op plan, ontvouwt zich als een logische sequentie wanneer het landschappelijk ervaren wordt. STOA Attalos Flexibel in vorm en functie, gaf de stoa de publieke ruimte vorm én bood onderdak aan het publieke leven. Duurzame en esthetische zuilengalerij. Private huizen daarentegen waren laag en keerden zich weg van de straat. Vergankelijke materialen. Ontwikkeling van rationele stedenbouw (vanaf 5de eeuw vC) a) ‘De ontwikkeling van de stelselmatige stedebouw …moet gezien worden tegen de achtergrond van het wijsgerig en wetenschappelijk denken en meer bepaald de opkomst van nieuwe inzichten omtrent de invloed van het milieu op de lichamelijke en geestelijke gesteldheid… In de 5de eeuw vC stond voor het eerst in de geschiedenis het algemeen welzijn van de polis en haar burgers centraal.’ _ Hippocrates: ‘Over lucht, het water en de steden’ _ Oa oriëntatie van de stad _ Oribasius: het raster ‘in een stad met aan elkaar evenwijdige straten, de ene zuid-noord, de andere oost-west gericht zodat de gehele agglomeratie gelijkmatig wordt verdeeld zonder dat een obstakel dit patroon verstoort, schept men gunstige voorwaarden voor een door zonlicht overgoten maar toch goed geluchte en daardoor gezonde stad. Alle winden kunnen dan ongestoord waaien zonder windstoten of wervelingen te veroorzaken terwijl het toch ze het stratennet reinigen van rook, onzuivere lucht en besmettelijke stoffen.’ b) de stad als sociaal en politiek leefkader Honoré Rottier, Stedelijke structuren. Een inleiding tot de ontwikkeling van de Europese stad (Muiderberg: Coutinho, 1978). Ontwikkeling van rationele stedenbouw (vanaf 5de eeuw vC) Stedenbouw als ruimtelijke vertaling/operationalisering van het concept van de polis of de garantie deel te nemen aan de openbaarheid (politiek) + gezondheidszorg _ De ideale stad van Plato 3 standen: de boeren en ambachtslieden / de soldaten en beambten / de regerende klasse (geen kooplieden: zou leiden tot materialistisch ingestelde collectiviteit en contrast arm-rijk) Sterk gezag, gecentraliseerd op acropolis (karakteristiek voor overgangsfase van de eerste steden waarin het ontbrak aan lokale gezagsorganen die collectief ruimtegebruik kon beïnvloeden) 20,000 huishoudens, verspreid over 5040 kavels van identieke grootte Vestingsplaats van de stad: vlakte (tabula rasa), klimaat Scheiding tussen wonen, publieke zones en commerciële zones: Zonering Honoré Rottier, Stedelijke structuren. Een inleiding tot de ontwikkeling van de Europese stad (Muiderberg: Coutinho, 1978). Ontwikkeling van rationele stedenbouw (vanaf 5de eeuw vC) Stedenbouw als ruimtelijke vertaling/operationalisering van het concept van de polis of de garantie deel te nemen aan de openbaarheid (politiek) + gezondheidszorg _ De ideale stad van Aristoteles De stedeling bevoegd om deel te nemen aan zowel uitvoerende als rechtelijke ambten: de stad als zelfstandige associatie van personen. In de nabijheid van de akropolis moeten de religieuze en bestuurlijke gebouwen liggen, enigszins afegescheiden van de markten, ambachtsstraten en woongebieden. Hygiënische overwegingen: oriëntatie op heilzame oostelijke en noordelijke winden Ruimtelijke functionele specialisatie Scheiding tussen wonen, publieke zones en commerciële zones: Zonering Honoré Rottier, Stedelijke structuren. Een inleiding tot de ontwikkeling van de Europese stad (Muiderberg: Coutinho, 1978). HIPPODAMISCHE SYSTEEM (ontstaan 5de eeuw vC) Zoals Priene, Milete, Piraeus, Rhodos _ Hippodamus kan beschouwd worden als de eerste stedenbouwkundige: de ruimtelijke vorm is gerelateerd aan sociaal-politieke theorievorming _ Aristoteles beschrijft hem als de uitvinder van de regelmatige verdeling van de stad _ het bouwblok als basis van de gelijkmatige structuur: het dambordpatroon _ Ideale stad: 10.000 mannen (met vrouwen, kinderen en slaven: 50.000) _ 3 groepen (ambachtslieden, landbouwers, krijgers) en 3 delen (godsdienst, openbare leven, private leven): zonering voor optimale wisselwerking tussen openbare en private ruimte; tussen burgerlijke en militaire gebieden; tussen woon-en handelsbuurten Ruimtelijke ordening = ordening samenleving (maakbare samenleving) HIPPODAMISCHE SYSTEEM (ontstaan 5de eeuw vC) Zoals Priene, Milete, Piraeus, Rhodos Het raster _ regelmatig patroon werkend op schaal van de stad en van het gebouw _ oriëntatie (beschut tegen westenwind; ligging tegen zuidgerichte helling) _ het bouwblok als structurerend principe, niet de aswerking _ flexibel Evenwijdige, loodrechte straten met hiërarchie Bouwblokken Geen grondeigendom _ a priori geen centrum Agora is inpasbaar  wordt scharnier _ geen relatie tussen raster en stadsmuur Onregelmatige stadsmuur volgens geografie, weinig aansluiting met infra Stadsmuur voornamelijk voor verdediging _ uitgestrekte openbare ruimte – compacte woonzones HIPPODAMISCHE SYSTEEM (ontstaan 5de eeuw vC) De kolonies Het raster: Keerzijde ‘…the political innocence of the grid in the West is a fiction. In the early Greek colonies, for example, the grid, far from being a democratic device employed to assure an equitable allotment of property to all citizens, was the means of perpetuating the priviliges of the property-owning class descendent from the original settlers, and bolstering a territorial aristocracy…’ Spiro Kostof, The city shaped. Urban patters and meanings through history (Thames & Hudson, 1991). HIPPODAMISCHE SYSTEEM Priene Het grid blijft intact, ongeacht hoogteverschillen. De agora, tempel, theater en forum krijgen een prominente plaats in de stad, nabij het geometrische centrum. Ze definiëren samen het publieke hart van de stad. HIPPODAMISCHE SYSTEEM (ontstaan 5de eeuw vC) Priene Agora In tegenstelling tot Athene, wordt de stad expliciet gepland. Ook de agora wordt a priori vormgegeven. HIPPODAMISCHE SYSTEEM (ontstaan 5de eeuw vC) Priene Agora Administratieve functies (bouleuterion), commerciële gebouwen (stoa), religieuze tempels en het theater worden ingepast in het rationele grid. De agora werd zoveel mogelijk gevrijwaard van handel en was vooral bestemd als maatschappelijk trefpunt HIPPODAMISCHE SYSTEEM (ontstaan 5de eeuw vC) Priene Woonblokken _ Ondergeschikt aan publieke domein: Eenvoud en gelijkvormigheid (weinig decoratie, gering verschil status) _ Hiërarchie in straten _ Woningen naar binnen gericht _ Ontwerp woningen: privacy / licht HIPPODAMISCHE SYSTEEM (ontstaan 5de eeuw vC) Priene Woonblokken _ de horizontale stad HIPPODAMISCHE SYSTEEM (ontstaan 5de eeuw vC) Milete _ raster, optimaal georiënteerd, maar ongeacht topografie _ uitsparingen voor publieke functies en tempels _ grootte van agora en theater in relatie tot bevolkingsaantal _ theater: zicht op scène en op landschap DE POLIS _ SYSTEEM VAN STEDEN? MOSAIEK VAN STADSTATEN DE POLIS _ SYSTEEM VAN STEDEN? MOSAIEK VAN STADSTATEN Plato (Republic), Aristoteles (Politics): ‘The modern reader... finds Plato ordaining that his ideal city shall have 5.000 citizens, and Aristotle that each citizen should be able to know all the others by sight, and he smiles, perhaps, at such philosophical fantasies. But Plato and Aristotle are not fantasts. Plato is imagining a polis on the normal Hellenic scale; indeed he implies that many existing Greek poleis are too small – for many had less than 5.000 citizens. Aristotle says, in his amusing way... that a polis of ten citizens would be impossible, because it could not be self-sufficient, and that a polis of hundred thousand would be absurd, because it could not govern itself proporely... In fact, only three poleis had more than 20.000 citizens: Syracuse and Acragas in Sicily, and Athens.’  ‘mosaic of small fragments’ Kitto ‘The Polis’ uit The Greeks (1951), in LeGates, Stout (red.) The city reader. Second edition (London: Routledge, 1996) DE POLIS _ SYSTEEM VAN STEDEN? MOSAIEK VAN STADSTATEN _ Geografische reden: fysieke barrières _ Economische reden: moeilijk transport van goederen (afstanden gelimiteerd door bergachtige streken en nog onzekere zeevaart) _ Culturele reden: Grieks karakter. ‘The English farmer likes to build his house on his land, and to come into town when he has to... The Greek perfers to live in the town or village, to walk out to his work, and to spend his rather ample leisure talking in the town or village square.’ Kitto ‘The Polis’ uit The Greeks (1951), in LeGates, Stout (red.) The city reader. Second edition (London: Routledge, 1996)  Concept van territorium: Autochthony (zie Stuart Elden, The Birth of Territory, 2013) de mythe dat de mens, volledig gevormd, geboren wordt uit de grond. Bv. Volgens Socrates waren de inwoners van Athene afstammelingen van … “not foreigners, nor are these their sons settlers in this land, descended from strangers who came to our country from abroad. These men were autochthonous, sprung from the land itself, living and dwelling in their true fatherland, nurtured by no stepmother, as others are, but by their mother the land (khoras) where ther dwell”  Expliciete link tussen bevolking, de grond/land (khora) en de polis. Prof. De Block _ 9 November 2022 Introductie Antieke beschaving: Romeinen (rationale stedenbouw) Stedenbouw Theorie en geschiedenis INVLOED VAN ETRUSKISCHE BESCHAVING _ orde, harmonie _ technologie (vnl infrastructuur/landbouw) _ huiselijkheid, realiteitszin  geformaliseerd, symboliek _ knooppunten van handel _ verkeer en circulatie _ grootgrondbezit en controle omliggend land  Hiërarchie en controle ROMEINSE BESCHAVING “Roman politics is sometimes summarized in the phrase senatus populusque Romanus – the Roman Senate and people – which appeared as SPQR on coins and the standards of Roman legions, among other things. It showed that while the Senate – an assembly of the elders – held considerable power, it was supplemented by the assembly of people, which reserved certain powers such as the declarations of war. Nonetheless, the Senate massively outweighed the people in votes.” “The city or town was known as an urbs or sometimes a civitas; the surrounding areas as ager, fields, or pagus, countryside. These cities were the root of the politics, but citizenship was tied to descent and legal status, not place of birth or residence.” “While there was a clear relation between land, wealth, and political power, this was in terms of influence back in Rome rather than the buildup of cohesive, contiguous land-based powers” “…imperium. This was one of the most important terms in Roman political vocabularly…to mean ‘command’ or ‘control’.” Elden, The Birth of Territory TERRITORIALE EXPANSIE ALS LEITMOTIF Een netwerk van geplande steden: elke stad was een voorpost van Rome; een goed ontworpen stad werd beschouwd als een waarborg voor vrede en welvaart, én disciplinering. “To the Romans of the Late Republic and the early Empire, the grid represented the New Order. It was not wasted on small local towns in th provinces, which could remain ‘organic’. But colonies, capitals of provinces (municipa), and capitals of civitates where the administration of each Gallic nation was centralized had to be gridded. In Britain the new towns started out as grids; in Gaul, the early free-form settlements of the Roman occupation were straightened out later at the cost of much clearing and levelling. As a rule, town planning was the State’s prerogative, and its responsibility as part of broad administrative policy.” Spiro Kostof, The city shaped TERRITORIALE EXPANSIE ALS LEITMOTIF “Een rond 400 nC samengestelde lijst van agglomeraties … somde er niet minder dan 5627 op. Het omvangrijke verstedelijkingsproces vereiste evenwel een uniform stedenbouwkundig concept dat voor de meest uiteenlopende problemen pasklare oplossingen zou kunnen bieden. Een gestandardiseerd model was ook noodzakelijk omdat de eerste stadsbewoners, overwegend kolonisten en militaire veteranen, geenszins in staat bleken om zelf een globaal bouwkundig plan te bedenken. De Romeinse stad week daarom in talrijke opzichten af van de Griekse… Terwijl de Grieken eerder harmonieuze stedenbouwkundige uitdrukkings- vormen nastreefden, benadrukten de Romeinen vooral orde en rationalisme. Dit was slechts te concretiseren dmv een duidelijke scheiding tussen ruimtelijke functies, in tegenstelling tot de Griekse stad waarbinnen de verschillende bestemmingen van grondgebruik elkaar dikwijls overlapten. Door haar starheid kende de Romeinse stedenbouw ook geen revolutionaire vernieuwers zoals Hippodamus van Milete, maar eerder bouwkundigen zoals Vitruvius die eeuwenoude gebruiken alleen maar in pasklare voorschriften vastlegden.” Honoré Rottier, Stedelijke structuren. Een inleiding tot de ontwikkeling van de Europese stad (Muiderberg: Coutinho, 1978) ROMEINSE STEDENBOUW  Marcus Vitruvius Pollio, De Architectura Eerste boek 1. The Education of the Architect (theory, practice, geometry, history, philosophy, music, justice, medicine, astronomy, mathematics) 2. The Fundamental Principles of Architecture (order, eurythmy, symmetry, etc) 3. The Departments of Architecture (public-private, religion, …) 4. The Site of a City 5. The City Walls 6. The Directions of the Streets; with Remarks on the Winds 7. The Sites for Public Buildings GROMA ROMEINSE LANDMEETKUNDE RECHTE LIJNEN, HAAKSE HOEKEN Bologne Imola (Forum Cornelii) Romeins kadaster  DE STICHING VAN EEN STAD RITUELE STICHTING VAN EEN SAMENLEVING HET RASTER: FORMEEL, SYMBOLISCH, HET MILITAIRE KAMP (verschillend van Hippodamische systeem) Ritueel uitzetten van de stad: _ Inauguratio _ Templum _ Limitatio: Cardo (Z-N: circa 6m) Decumanus (O-W: circa 12m) _ Forum CASTRUM MILITAIR KAMP _ Raster uitgezet op basis van infrastructuur en 1 centrum ipv het bouwblok, meerdere centra en gelijkvormigheid zoals bij de Griekse steden. (stedelijk systeem – stadstaat) _ Stad als deel van stedelijk systeem, van het imperium _ De stadsomwalling begrenst het raster en heeft naast verdediging voornamelijk een juridisch territoriale betekenis. Bij de Griekse stad volgt de omwalling een andere logica en werd gebouwd na de oprichting van de stad.  Castrum cohorte = 600s mannen legioen = 10 cohortes Ratisbonne (Regina) et Wenen (Vindobona) Romeinse kampen aan de Danube CASTRUM OSTIA – de haven van Rome. De stad werd als castrum gepland - uitbreidingen volgens een minder geordend patroon. CASTRUM OSTIA CASTRUM OSTIA FORUM: condensatie van Agora en Acropolis (politiek, maatschappelijk, handel, religieus knooppunt van de stad) CASTRUM  FORUM POMPEI Ordelijke stadsuitleg (verharde straten, rooilijn, Publieke ruimten) CASTRUM  FORUM POMPEI CASTRUM  POMPEI CASTRUM  POMPEI: domus en insulae _ Vernuftige aaneenschakeling van verschillende schalen, publiek-privaat-semi- publieke ruimten _ Overwegend laagbouw _ Weerspiegeling van sociale stratificatie CASTRUM Rome: Domus en insula ‘It is clear that a domus was not the home for most of the Roman population. As the urban population increased, and the wealthier residents moved out of the city, several of these houses were densified with the construction of additional upstairs rooms and apartments. In Republican Rome the insula, a multi-story house, a type of tenement barracks up to six floors, was developed for common housing. The insula’s ground floor consisted of shops and a courtyard while the exterior facade had scattered windows and balconies. The apartments in an insula were referred to as cenaculums, which could be reached through a communal space. In these apartments, inhabitants were packed quite tightly with entire families huddled together in single rooms. …Walls were initially constructed of timber filled with clay and mortar, but in 100BC a new construction method was applied with the use of brick and hydraulic cement… After Rome’s fire of 64 under Nero’s reign, the insula became the predominant housing type. In the 4th century, Rome had 46.000 insulae against 1800 single-family houses.’ Figueiredo et al (2021) CASTRUM VERSPREID OVER HET ROMEINSE RIJK CASTRUM VERSPREID OVER HET ROMEINSE RIJK Timgad (Algerije) Gepland volgens de standaard methode, met cardo en decumanus, een stadsomwalling en 12x12 woonblokken. Uitgespaarde blokken in het centrum voor forum, theater en tempels. CASTRUM VERSPREID OVER HET ROMEINSE RIJK Lambèse (Algerije) CASTRUM Portchester CASTRUM VERSPREID OVER HET ROMEINSE RIJK Keulen CASTRUM VERSPREID OVER HET ROMEINSE RIJK Lyon CASTRUM Trier CASTRUM Orange CASTRUM Chester CASTRUM VERSPREID OVER HET ROMEINSE RIJK Arles CASTRUM Como Prof. De Block _ 09 November 2022 Introductie Antieke beschaving: Romeinen (Rome / stedelijk netwerk) Stedenbouw Theorie en geschiedenis ANTIEKE ROME ANTIEKE ROME _ 8ste eeuw vC: vereniging van nederzettingen ‘Tot de 6de eeuw vC waren uitsluitend de hoogten bewoond, terwijl de lager gelegen valleien fungeerden als begraafplaatsen. Daarna draineerde men deze lager gelegen delen en de meest centraal gelegen zone, het eerste Forum, dat zich zou ontwikkelen tot knooppunt van het openbare stedelijke leven, werd dmv klei en baksteen opgehoogd en verhard. Het Forum Romanum kreeg een sacrale betekenis, vergelijkbaar met die der Griekse acropolissen. De institutionalisering van deze ontmoetingsplaats leidde vervolgens tot de ruimtelijke en bestuurlijke bundeling van de verspreide conglomeraten. De omwalling van de 7 dorpen in de 6e door de 8km lange muur … bekrachtigde dit verbond. Het oudste gedeelte, het ‘Roma quadrata’ met het Forum en de belangrijkste bestuursgebouwen, zou als scharnierpunt van de agglomeratie blijven fungeren waaromheen zich de andere deelgebieden groepeerden.’ Rottier, Stedelijke structuren. ANTIEKE ROME Forum ANTIEKE ROME _ 8ste eeuw vC: vereniging van nederzettingen _ uitbreidingen tot val van West - Romeinse rijk  enorm grote stad in vgl. met andere Romeinse steden (Koninkrijk, Republiek, Keizerrijk) ‘Het stedelijk inwonertal bereikte 1,1 miljoen in de 2e eeuw nC (hoofdstad van stedelijk systeem)…voor het eerst werd het wonen als winstgevende factor opgevat. Bijna 80% van de totale bevolking moest een onderkomen zoeken in woonkazernes, waarvan sommigen meer dan 14 verdiepingen telden. Door bouwprojecten zonder weerga zoals amfitheaters, openbare baden, circussen en stadions, trachtte men de gefrustreerde en regelmatig door epidemieën geteisterde bevolking af te leiden…ondanks de talrijke en grootschalige monumenten zou Rome gedurende haar hele geschiedenis een stad van kronkelende stegen en compacte bouwmassa’s blijven. Niet alleen de heuvels met de daartussen drassige gronden stonden een systematische stedenbouw in de weg, maar ook de gehele infrastructuur van wegen, ommuring, aquaducten en de Tiber bemoeilijkten elke vorm van rationele planning. Bovendien liet men grote oppervlakten onbebouwd vanwege een mystieke of religieuze betekenis die men aan sommige grondstukken toekende.’ Rottier, Stedelijke structuren. ANTIEKE ROME Monumenten Infrastructuur Reliëf ANTIEKE ROME _ 8ste eeuw vC: vereniging van nederzettingen _ uitbreidingen tot val van West - Romeinse rijk  enorm grote stad in vgl. met andere Romeinse steden (Koninkrijk, Republiek, Keizerrijk) _ technologisch vernuft / fora en monumenten (eg triomfbogen) als leidraad ‘De stedenbouw bleef er meer op het spectaculaire dan op het doelmatig ruimtegebruik en het welzijn van de individuele burger gericht. Voor het specifieke Romeinse urbanisme dient men daarom niet zozeer de structuren van Rome na te gaan maar eerder de talrijke nieuwe plattegronden die onder haar bewind in grote delen van Afrika, Azië en meer bepaald in Europa tot stand kwamen.’ Rottier, Stedelijke structuren. ANTIEKE ROME _ 8ste eeuw vC: vereniging van nederzettingen _ uitbreidingen tot val van West - Romeinse rijk  enorm grote stad in vgl. met andere Romeinse steden (Koninkrijk, Republiek, Keizerrijk) _ technologisch vernuft / fora en monumenten (eg triomfbogen) als leidraad  Forum Romanum / Campus Martius FORUM ROMANUM _ Het politieke, commerciële en religieuze centrum van de stad (en later het imperium) _ Drooglegging van terrein / Aanleg Via Sacra: eerste concentratie gebouwen _ Opeenvolging van uitbreidingen: Koninkrijk, Keizerlijke fora (groei bevolking en profilering) _ Binnen-buiten / Laag-Hoog / Boven-onder FORUM ROMANUM Keizerlijke fora FORUM ROMANUM _ Vandaag  Na de val van Romeinse Rijk: geleidelijk verval  Het centrum verplaatst zich naar Campus Martius Vanaf de Renaissance terug interesse in Forum Romanum 19de eeuw: structurele opgravingen en studie (Frankrijk) FORUM ROMANUM _ Giovanni Battista Piranesi (1720-1778) _ De ruïne  PRIX DE ROME _ studie en reconstructie Ferdinand Dutert, Le Forum Romanum et les forums de Jules César, d'Auguste, de Vespasien, de Nerva, et de Trajan : état actuel des découvertes et étude restaurée (1876) PRIX DE ROME PRIX DE ROME CAMPUS MARTIUS Van marsveld naar parade van meesterwerken Keizerrijk CAMPUS MARTIUS Van marsveld naar parade van meesterwerken Keizerrijk CAMPUS MARTIUS Van marsveld naar parade van meesterwerken Val West-Romeinse Rijk _ drukst bevolkte wijk _ juxtapositie middeleeuws weefsel en Romeins erfgoed CAMPUS MARTIUS Van marsveld naar parade van meesterwerken 18de eeuw _ centrum van stadsvernieuwing (Barok) STEDELIJKHEID MILITAIR KAMP: discipline Centraal georiënteerde planuitleg STEDELIJKHEID Heidegger: verschil tussen Grieken en Romeinen ‘im-perare = to install, to take preliminary measures, that is, prae-cipere, to occupy in advance and by so doing to have the “possessed” as domain, to dominate over it. The imperium is the domain that founds itself on the basis of the order, and under whose dominion the others are subject. The imperium is the command in the sense of the disposing order… No god of the Greeks … is a god who commands, but rather a god who shows, who indicates. The Roman “numen,” by which the Roman gods are characterized, signifies by contrast “injunction” and “will” and has the character of command.’ Spanos, ‘Heidegger, Foucault, and the “Empire of the Gaze”’ in Milchman, Rosenberg (reds.) Foucault and Heidegger. Critical encounters (2003) STEDELIJKHEID Foucault: gelijkenis tussen Romeins kamp en panopticon ‘In the perfect camp, all power would be exercised solely through exact observation; each gaze would form a part of the overall functioning of power. The old, traditional square plan was considerably refined in innumerable new projects. The geometry of the paths, the number and distribution of the tents, the orientation of their entrances, … The camp is the diagram of a power that acts by means of general visibility.’ From Discipline and punish in Paul Rabinow (red.) The Foucault Reader (1984) STEDELIJKHEID Geïdealiseerde voorstellong van Rome ten tijde van Augustus Panopticon STEDELIJKHEID Reflectie over hedendaagse stedelijkheid Verschil tussen Griekse polis en Romeins kamp? STEDELIJKHEID Verschil tussen Griekse polis en Romeins kamp? Hedendaags verschil droom/aspiratie en werkelijkheid? STEDELIJK NETWERK KOLONISATIE: urbanisatiepolitiek ‘Rond 300vC heerste 1 enkele stad over een miljoen, drie eeuwen later over 40 miljoen onderdanen... Het verstedelijkingsproces en de vormgeving gedurende de Romeinse tijd dienen in eerste instantie te worden belicht tegen de achtergrond van territoriale uitbreiding… Het meest geëigende middel om de romanisering te bewerkstelligen was een doelbewuste verstedelijking (maakbare samenleving). De bijna 6000 steden, die het Romeinse Rijk op het toppunt van zijn macht telde, fungeerden als culturele media, daarin versterkt door hun bestuurlijk, economisch en maatschappelijk draagvlak… De stad werd tevens geleider van de nieuwe beschaving doordat ze een stedenbouwkundig en architectonisch kader bood en tevens van elkaar afwijkende bevolkingsgroepen integreerde binnen eenzelfde juridisch systeem….stad als raamwerk voor een collectief leven…steunpunt van economische belangen…’ Rottier, Stedelijke structuren. STEDELIJK NETWERK KOLONISATIE: urbanisatiepolitiek ‘De autochtone elite, die haar nieuwe politieke status aan de bezetters dankte, ontplooide zich tot een ideaal referentiekader voor de Romeinse cultuur. Deze groep, eenmaal in de stad gevestigd, ging zich ook inzetten voor de verfraaiing van de straten en pleinen…lokale aristocratie …kosten voor de oprichting van plaatselijke monumenten, de vergroting van bestaande gebouwen, de aanleg van portieken, triomfbogen, tempels en verharde wegen.’ Rottier, Stedelijke structuren. STEDELIJK NETWERK KOLONISATIE STEDELIJK NETWERK KOLONISATIE ‘Tertullianus: “De wereld ziet er nu beter verzorgd uit dan vroeger. Alles in ontsloten en overzichtelijk, elke plaats is voor iedereen bereikbaar. Wilde vegetatie is verdrongen door intensieve landbouw, akkerland verving wouden, men irrigeerde woestijnen en legde moerassen droog. Er komen nu evenveel steden als vroeger huizen voor, overal ziet men goed georganiseerde urbane gemeenschappen.’ Rottier, Stedelijke structuren. STEDELIJK NETWERK KOLONISATIE ‘Een groot aantal stadstaten in het Middellandse-Zeebekken werd opgenomen in het Romeinse Rijk, en daar waar nog geen steden waren, werden ze gesticht. Aan beide zijden van het Middellandse-Zeebekken werd een uitgebreid netwerk van enkele tienduizenden grote en middelgrote, al dan niet door muren omringde steden gesticht, die dikwijls volgens een uniform geometrisch plan werden gebouwd dat voorzag in de ordelijke verdeling van de verschillende publieke en particuliere bouwkundige elementen. Danzij de herstelde rust en het langdurige voortbestaan van het Romeinse Rijk breidde het rationele ontwerp zich uit van de stad naar het achterland. In het landschap verschenen de regelmatige vormen van landbouwpercelen, bruggen, wegen, aquaducten, grenslinies, kanalen en havens: de functionele ondersteuning en overal zichtbare tekenen van een homogene beschaving met een enorm verspreidingsgebied.’ Benevolo, De Europese stad. STEDELIJK NETWERK KOLONISATIE Steden en dorpen Keulen Bliesbruck (vicus) STEDELIJK NETWERK KOLONISATIE Technologie: landmeetkunde STEDELIJK NETWERK KOLONISATIE ‘Elke Romeinse stad moet daarom opgevat worden als een voorpost van Rome, waarmee ze op rationele wijze dmv bestuurlijke instellingen en een wegennet was verbonden… Het imperium begon zich zo steeds duidelijker af te tekenen als een netwerk van min of meer belangrijke stedelijke centra, elk gekenmerkt door een maatschappelijke geleding... Van essentiële betekenis voor het welslagen van de romanisering en van de stadsontwikkeling was het wegennet…Door de systematische ontsluiting in ruim geografisch verband en door nieuwe technologische toepassingen zoals een zeer solide bruggenbouw, onstond vanuit elke kern een communicatie- systeem met een grote actieradius…natuurlijke barrières moeiteloos overwinnen, waardoor uitgestrekte zones militair controleerbaar werden en er tevens een toereikend ruimtelijk draagvlak voor verdergaande verstedelijking (kolonisatie) ontstond….Bovendien stonden de dichte wegennetten overal in nauwe relatie met de waterwegen.’ Rottier, Stedelijke structuren. STEDELIJK NETWERK KOLONISATIE Technologie: wegen STEDELIJK NETWERK KOLONISATIE Technologie: aquaducten Prof. De Block _ 9 November 2022 Introductie Antieke beschaving: Val van het West-Romeinse Rijk Stedenbouw Theorie en geschiedenis LATE KEIZERTIJD STEDELIJKE TRANSFORMATIES MILITAIR: De versterkte stad CULTUREEL: Christelijke symbolen en bouwwerken LATE KEIZERTIJD _ DE VERSTERKTE STAD ‘Vanaf de derde eeuw – toen de invallen van de barbaren begonnen (alsook nieuwe impuls platteland – zie Rottier) en het verval van het keizerrijk inzette – konden de steden geen absolute veiligheid meer garanderen, maar als versterkte vestigingen, waar de bedreigde civiele taken doorgang konden vinden, werd hun betekenis groter. De steden die dankzij de pax romana en hun grote afstand van de rijksgrenzen vrij tot ontwikkeling konden komen, waren nu gedwongen zich met muren te omgeven en derhalve de omtrek van hun gebied vast te leggen, te verstevigen en te verdedigen. Vrijwel altijd kwam dat neer op inkrimping van een te uitgestrekt en niet duidelijk begrensd stedelijk gebied. Hierbij werden natuuulijke obstakels, pre-Romeinse of direct bij de stichting aangelegde stadsmuren (zoals in de Etruskische steden Volterra en Perugia in Midden- Italië en in de vroegste koloniale steden) en de grote bouwwerken aan de randen van het stadscentrum binnen de nieuwe ommuring opgenomen. [lees: als onderdeel van de ommuring]’ Benevolo, De Europese stad. LATE KEIZERTIJD _ DE VERSTERKTE STAD Aureliaanse muur LATE KEIZERTIJD Gallische steden LATE KEIZERTIJD _ DE VERSTERKTE STAD ‘In Gallië omvatten de versterkte steden vaak maar een klein gedeelte van de oorspronkelijke open stad: in Bordeaux een kwart, in Nîmes een zevende, en slechts een twintigste in Autun.’ Benevolo, De Europese stad. LATE KEIZERTIJD _ DE VERSTERKTE STAD ‘De regionale hoofdsteden [zoals Trier en Milaan] werden uitgekozen vanwege hun strategische ligging in de buurt van grote grensrivieren – de Rijn en de Donau – of direct achter de gebieden waar militaire campagnes plaatsvonden. Deze steden werden voorzien van bij hun functie passende vestigingswerken die soms, zoals in het geval van Trier, een te grote omvang hadden op het moment dat de stad aan belang inboette. Sommige van de belangrijkste stadsmuren uit deze periode [zoals Dijon en Poitiers] bleven hun functie nog lange tijd vervullen en tot in de late middeleeuwen bewezen ze hun efficiëntie binnen de ontwikkeling van deze steden ’ Benevolo, De Europese stad. LATE KEIZERTIJD _ DE VERSTERKTE STAD TRIER LATE KEIZERTIJD _ OPMARS CHRISTENDOM ‘Vanaf de vierde eeuw begonnen christelijke symbolen en bouwwerken het gezicht van de steden te bepalen, en in zekere mate zorgden ze ook voor een verandering in de stedelijke structuur. Het merendeel van de christelijke kerken werd in de directe omgeving van de graven van heiligen of begraafplaatsen gebouwd, die in overeenstemming met de Romeinse wetgeving buiten de stadsmuren lagen… In Milaan werden verscheidene basilieken, behalve de Santa Tecla in het centrum van de stad, onder leiding van Ambrosius buiten de muren gebouwd …. [ook zo in Rome, Bologna en Constantinopel] richtpunten voor de verdere ontwikkeling van de stad’ Benevolo, De Europese stad. LATE KEIZERTIJD _ OPMARS CHRISTENDOM ‘deze bouwwerken [laten] een breuk met de klassieke bouwkundige traditie zien die ook in stedenbouwkundig opzicht grote consequenties had. In de vierde eeuw probeert men grote ruimten te overwelven, conform de oude klassieke traditie … waardoor men de hele ruimte, nog voor men er doorheen loopt, in één blik kan overzien. De gewelfde basilica van Maxentius op het Forum Romanum is een van de belangrijkste voorbeelden van dit type. Voor de kerken uit deze periode volgt men een in constructief en formeel opzicht een ander model … In deze basilieken zijn zuilen, entablementen en bogen secundaire elementen geworden, die weliswaar een grote decoratieve waarde hebben maar onafhankelijk zijn van de afmetingen van de verschillende ruimten. De diepte is niet meer in één oogopslag te schatten, men moet haar ervaren door langs een opeenvolging van gelijkwaardige elementen te lopen. … elk bouwkundig element kan afzonderlijk aan een nieuwe interpretatie worden onderworpen, en deze herinterpretatie zou een nieuw architectonisch landschap voortbrengen.’ Voorbode van een nieuwe beschaving Benevolo, De Europese stad. DE VAL VAN HET WEST-ROMEINSE RIJK  Eerste verklaring: invasies van ‘barbaren’ DE VAL VAN HET WEST-ROMEINSE RIJK Lot van Romeinse steden varieert: _ leegloop, wegkwijnen _ inkrimping: dorp binnen stadsomwalling bv. Bologna (van 75 naar 25 ha); Trier (gereduceerd naar enkele woonkernen) _ stedelijke verblijven van Europese vorsten bv: Pavia (Ostrogoten); Barcelona (Visigoten); Parijs (Merovingers) DE VAL VAN HET WEST-ROMEINSE RIJK  Crisis van het stedelijke systeem ‘Even at the height of Roman imperial strength, most towns housed no more than a few hundred people, many of whom farmed nearby land. Although Roman urbanization looked impressively vast and well ordered, the system was deeply flawed by an imbalance between its sophisticated mechanisms for collecting surplus and its relative neglect of production. Whether on rural estates or in urban shops, most of the work was done by slaves. Technology was generally neglected apart from some triumphs of civil engineering. The urban population could not be further expanded or even protected from external shocks without major changes in productivity. But before any such changes could take place, the Roman network of cities unravelled under the pressure of civil strife and Germanic raids. Early losses undermined the surplus-gathering system, making the decline cumulative. People retreated to villas and villages in the countryside, and towns shrank or disappeared. Sites with impressive theaters, acquaducts, baths and basilicas remained, yet they housed at best a much reduced population. As Edith Ennen argues, “The distinctively urban way of live with its special contributions to civilization had not survived”. Towns in ancient times could not outlive the political system that had commandeered the surpluses of the countryside on their behalf.’ Hohenberg, Lees, The making of urban Europe. 1000-1994. VORMING NIEUWE BESCHAVING ‘… [economische] achterstand en het gebrek aan [politieke] eenheid maakten de weg vrij voor een zeer brede scala van onbevangen, vernuftige experimenten die op de lange duur het fundament zouden gaan vormen van een nieuwe beschaving, zowel in materieel als in geestelijk opzicht. Gedurende de ‘donkere eeuwen’, die tussen de zevende en de tiende eeuw liggen en een twaalftal generaties beslaan, maakte de westerse christelijke wereld een radicaal veranderingsproces door. Uit de traditionele geografie van de mediterrane wereld verrees de nieuwe historische realiteit die vanaf dat moment Europa wordt genoemd.’ Benevolo, De Europese stad. VORMING NIEUWE BESCHAVING ‘In de reeds geürbaniseerde gebieden zag men zich allereerst voor het probleem gesteld van de bouwkundige erfenis van de oudheid … thermen, theaters, amfitheaters, circussen en pakhuizen … Het in vergelijking met andere facetten van het stedelijk keven duurzame karakter van de fysieke uitrusting van de stad creëerde het anachronisme van een maatschappij die het materiële omhulsel van een andere, verdwenen samenleving bewoonde, waarmee ze op technisch noch op intellectueel gebied kon wedijveren. Confrontatie met de ‘ruïnes’ van de antieke wereld zou een constante factor blijven binnen de Europese beschaving. Deze overblijfselen leverden niet alleen de modellen van en uiterst geperfectioneerde bouwkunst die nog eeuwen later tot voorbeeld zou dienen, maar ze leidden ook tot het besef van het bestaan van een andere beschaving, die tegelijkertijd vreemd en vertrouwd was; en tot een reeks overdenkingen van algemenere aard, over de broosheid van het menselijk streven en het overheersen van hogere krachten – de tand des tijds, de wisselvalligheid van het lot -, overdenkingen die binnen de Europese cultuur nog lang een belangrijke rol zouden spelen in het individuele en collectieve bewustzijn.’ Benevolo, De Europese stad.