جزوه درس فقه عبادی - PDF

‫به نام خدا‬ ‫جزوه درس‪:‬‬ ‫فقه عبادی‬ ‫استاد مربوطه‪ :‬دکتر محمدرضا علمی سول‬ ‫تهیه کنندگان‪ :‬کیمیا شفیعی‪ ،‬لعیا معیری پور‬ ‫رشته فقه و مبانی حقوق اسالمی دانشگاه فردوسی‬  ‫بسم هللا الرحمن الرحیم‬...

‫به نام خدا‬ ‫جزوه درس‪:‬‬ ‫فقه عبادی‬ ‫استاد مربوطه‪ :‬دکتر محمدرضا علمی سول‬ ‫تهیه کنندگان‪ :‬کیمیا شفیعی‪ ،‬لعیا معیری پور‬ ‫رشته فقه و مبانی حقوق اسالمی دانشگاه فردوسی‬  ‫بسم هللا الرحمن الرحیم‬ ‫جزوه درس فقه عبادی‬ ‫جلسه اول‬ ‫در این جلسه‪ ،‬به بیان کلیاتی در مورد درس و زندگینامه شهید اول و ثانی پرداخته شد که پرسشی در مورد این مباحث در امتحان‬ ‫مطرح نخواهد شد‪.‬‬ ‫جلسه دوم‬ ‫ط َه َر‪ ،‬اسم مصدر‪ُ :‬‬ ‫طهر (بهمعنای پاکی‪/‬پاکیزگی)‬ ‫ط ُه َر یا َ‬ ‫طهارت‪ :‬مصدر َ‬ ‫معنای لغوی طهارت‪ :‬پاکیزگی‬ ‫معنای اصطالحی طهارت‪ :‬استعمال طهوری که مشروط به نیت باشد‬ ‫*استعمال به معنی بهکارگیری است‪َ /.‬‬ ‫طهور صیغه مبالغه؛ یعنی چیزی که بسیار پاککننده است‪( ،‬پاک بودن ذاتی خود شیء و پاک‬ ‫کننده بودن مانند آب مطلق) ‪ /‬منظور از نیت نیز قصد قربت است‪.‬‬ ‫نکته‪ :‬در تحقق پاکی اشیای نجس‪ ،‬قصد قربت شرط نیست ا ّما اگر قصد قربت انجام شود ثواب خواهد داشت‪(.‬عمل فرد کاملتر‬ ‫میشود‪).‬‬ ‫مصادیق طهور‪ -1 :‬آب ‪ -2‬خاک‪ ،‬دلیل این مصادیق آیه ‪ ۴۸‬سوره فرقان «برای آب» و س ّنت یا روایت پیامبر (ص) «برای خاک»‬ ‫است‪.‬‬ ‫اشکال شهید ثانی به شهید اول‪:‬‬ ‫‪ -1‬دلیل طهور بودن خاک با ادعای شهید اول همخوانی ندارد؛ به این دلیل که کلمه «ارض» در روایت پیامبر (ص) بهمعنای زمین‬ ‫است‪ ،‬نه بهمعنای خاک‪.‬‬ ‫ق روی زمین «وجه االرض» میداند‪.‬‬ ‫‪ -2‬شهید اول در کتابی دیگر‪ ،‬مصداق دوم طهور را مطل ِ‬ ‫حدث‪ :‬عبارت است از اثر حاصل هنگام به وجود آمدن یکی از اسباب وضو یا غسل که مانع از نماز است و رفع آن مانع بر قصد‬ ‫قربت با وضو و غسل توقف دارد‪.‬‬ ‫خبث‪ :‬به معنای نجاسات است‪.‬‬ ‫کر (آب کثیر یا زیاد مانند آب استخر) در اثر برخورد با نجاست‪ ،‬یکی از اوصاف سهگانه آن «طعم‪ ،‬رنگ‪ ،‬بو»‬ ‫اگر آبی ولو آب ّ‬ ‫تغییر کند‪ ،‬این آب نجس شده است‪.‬‬ ‫پس‪ :‬تغیّر آب در یکی از اوصاف سهگانه موجب نجاست است‪.‬‬ ‫انواع تغیّر‪ -1 :‬حسی (با حواس پنجگانه قابل فهم است) ‪ -2‬تقدیری (فرضی)‬ ‫نظر نویسنده و قول مشهور این است که تغیّر فقط باید حسی باشد‪ ،‬نه تقدیری‪.‬‬ ‫‪1‬‬  ‫اقسام آب (ماء)‬ ‫ت طول‪ ،‬عرض و عمق است‪.‬‬ ‫کر‪ :‬یکی از اقسام آب کثیر است که مقدار آن‪ ،‬بنا به قول مشهور سه وجب و نیم در سه جه ِ‬ ‫‪ -1‬آب ّ‬ ‫(نظر غیرمشهور سه وجب)‬ ‫کر طهور واقعی محسوب میشود که پاک و پاککننده است و ویژگی آن‪ ،‬عاصمیت از نجاست دارد‪(.‬فعال عمل میکند‪).‬‬ ‫آب ّ‬ ‫کر نجس نمیشود مگر آنقدر نجاست زیاد شود که یکی از اوصاف آب تغییر کند‪).‬‬ ‫عاصمیت یعنی‪ :‬نگهدارنده و حفظکننده (آب ّ‬ ‫کر است‪ ،‬و در مالقات‪/‬برخورد با نجاسات نجس میشود‪(.‬منفعل عمل میکند‪).‬‬ ‫‪ -2‬آب قلیل‪ :‬آبی که کمتر از آب ّ‬ ‫سؤال‪ :‬آیا آب قلیل میتواند پاککننده باشد؟‬ ‫پاسخ‪ :‬در این مورد‪ ،‬دفعات مطرح میشود؛‬ ‫در دفعات اختالف نظر وجود دارد‪ -1 :‬نظر مشهور‪ :‬دوبار وجوب و سهبار استحباب‪ -2 ،‬نظر غیرمشهور‪ :‬یکبار کفایت میکند‪.‬‬ ‫نکته‪ :‬در مورد برخی نجاسات خاص مانند ادرار گفته شده دوبار واجب است ولی برای خون‪ ،‬گفته شده که با یکبار نیز پاک‬ ‫میشود‪.‬‬ ‫‪2‬‬  ‫جلسه سوم‬ ‫آب متغ ّیر‪ :‬آبی که در اثر برخورد با نجاسات‪ ،‬یکی از اوصاف سهگانهاش تغییر پیدا کرده است‪.‬‬ ‫آب متغیّر دونوع است‪:‬‬ ‫‪ -1‬جاری‪ :‬آبی که از زمین بجوشد و روی زمین روان گردد‪.‬‬ ‫نکته‪ :‬آب جاری شامل آب چاه نمیشود‪.‬‬ ‫کر‬ ‫‪ -2‬غیر جاری‪ :‬مانند آب ّ‬ ‫سؤال‪ :‬آب متغیر اگر جاری باشد‪ ،‬نجاست آن چه زمانی برطرف میشود؟‬ ‫پاسخ‪ :‬زوال تغیّر در مورد از بین بردن نجاست آب جاری کفایت میکند‪ ،‬یعنی آن صفتی که پیدا کرده بود از بین برود و به همان‬ ‫حالت اولیه خودش برگردد؛ همین که زوال تغیّر اتفاق بیفتد کافی است‪.‬‬ ‫زوال تغیّر دو نوع است‪:‬‬ ‫‪ -1‬به خودی خود (به نفسه)‬ ‫‪ -2‬به عالج (گاهی باید کاری انجام دهیم تا زوال تغیّر انجام بگیرد؛ مثالً بهوسیله اضافه کردن مقداری آب به آب جاری‪).‬‬ ‫سؤال‪ :‬آب متغیر اگر غیر جاری باشد‪ ،‬نجاست آن چه زمانی برطرف میشود؟‬ ‫کر‬ ‫پاسخ‪ :‬از بین بردن نجاست آب جاری متوقف بر ‪ 2‬امر است‪ -1 :‬زوال تغیّر‪ -2 ،‬مالقات‪/‬برخورد با آب ّ‬ ‫کر مثالً آب استخری در برخورد با نجاستی کثیر تغییر پیدا کرده است (یعنی یکی از اوصاف سهگانه‬ ‫مثال‪ :‬آب غیر جاری مانند آب ّ‬ ‫آن عوض شده)‪ ،‬اکنون تغییر آب استخر مانند بوی بد آن خود به خود (بدون دخالت بشر‪ /‬با گذشت زمان) یا به وسیله عالجی (با‬ ‫دخالت بشر) از بین رفته است‪ ،‬اصطالحا ً میگوییم زوال تغیّر در آن ایجاد شده است‪.‬در اینجا که آب غیر جاری است برای حکم‬ ‫کر دیگری است؛ مانند باز‬ ‫پاک بودن آب فقط زوال تغیّر کفایت نمیکند‪ ،‬بلکه باید اتفاق دیگری بیفتد که آن‪ ،‬برخورد آب استخر با آب ّ‬ ‫کردن شلنگ آب در داخل آن استخر‪.‬‬ ‫کر نرسد و از آن کمتر باشد؛ مانند آب یک لیوان‪.‬‬ ‫آب قلیل‪ :‬آبی است که منفعل عمل میکند و مقدارش به آب ّ‬ ‫آب مضاف‪ :‬یکی از اقسام آبها است‪ ،‬و به آبی گفته میشود که چیزی به آن اضافه شده باشد یا اصطالحا ً مقیّد به چیزی شده باشد‬ ‫مانند؛ آب هنداونه‪ ،‬گالب‪ ،‬آب انگور‪ ،‬آب پرتقال و‪...‬‬ ‫نکته‪ :‬در مقابل آب مضاف‪ ،‬آب مطلق قرار دارد‪.‬‬ ‫آب مطلق‪ :‬یعنی آبی که چیزی به آن اضافه نشده باشد یا آبی که مقیّد به چیزی نیست و هیچ قیدی ندارد‪ ،‬آب به تنهایی‪.‬‬ ‫سؤال‪ :‬حکم آب مضاف چیست؟‬ ‫پاسخ‪ :‬اگر آب مضاف با نجاست برخورد کند‪ ،‬نجس میشود‪.‬‬ ‫سؤال‪ :‬خود آب مضاف آیا ذاتا ً پاک است یا نجس است؟‬ ‫پاسخ‪ :‬پاک است‪.‬‬ ‫نکته‪ :‬آب مضاف باالصالۀ (ذاتاً) پاک است ا ّما پاککننده نیست‪ ،‬چه قلیل باشد و چه کثیر‪.‬‬ ‫نکته‪ :‬اصل در همه چیز پاکی است مگر خالف آن ثابت شود‪.‬‬ ‫‪3‬‬  ‫سؤال‪ :‬آب مضافی که نجس شده است را چگونه میتوانیم پاک کنیم؟‬ ‫پاسخ‪ :‬آنقدر باید آب مطلق به آن آب مضاف اضافه شود تا اینکه از ماهیت اولیه خودش خارج شود (یعنی از آب مضاف بودن خود‬ ‫خارج شود) مثال آب پرتقال به آب مطلق تبدیل شود‪.‬‬ ‫سؤال‪ :‬آیا آب مضاف پاککننده است؟ (میتواند پاککننده باشد؟)‬ ‫پاسخ‪ :‬آن قدر آب مضاف نقطه ضعف دارد که نه به درد پاک کردن از نجاست میخورد (نمیتواند رفع خبث کند) نه به درد وضو‬ ‫میخورد (نمیتواند رفع حدث کند)‬ ‫نکته‪ :‬اگرچه شیخ صدوق میفرماید میتوان با گالب‪ ،‬وضو و غسل جنابت انجام داد؛ درحالی که گالب آب مضاف است‪.‬‬ ‫نکته‪ :‬مرحوم سید مرتضی (شاگرد شیخ مفید) معتقد است که با آب مضاف میتوان نجاسات را برطرف کرد‪(.‬این نظر در اقلیت‬ ‫است‪).‬‬ ‫حکم سؤر (نیم خورده)‬ ‫نیم خورده هر موجودی در نجاست و پاکی از خود آن موجود تبعیت میکند‪ ،‬یعنی اگر آن حیوان پاک باشد نیم خورده آن نیز پاک‬ ‫است و اگر نجس باشد نیم خورده آن نیز به تبع نجس است‪.‬‬ ‫مانند‪ :‬اگر گوسفندی به آبی دهان بزند‪ ،‬حکم این آب پاک است‪.‬‬ ‫مانند‪ :‬نیم خورده سگ‪ ،‬نجس است‪.‬‬ ‫بعضی از حیوانات حالل گوشت هستند؛ مانند گوسفند و بعضی حرام گوشت هستند؛ مانند سگ و برخی نیز خوردن گوشت آنها‬ ‫کراهت دارد (یعنی بهتر است انجام نشود و ترک خوردن آن اولویت دارد) مانند گوشت اسب و قاطر‪.‬‬ ‫پس‪ :‬نیم خورده اسب‪ ،‬خوردن آن کراهت دارد یا مکروه است‪.‬‬ ‫جالل‪ :‬حیوانی که ذاتا ً حالل گوشت است مانند مرغ‪ ،‬ا ّما به خوردن نجاسات مانند مدفوع انسان عادت کرده است که به آن حیوان جالل‬ ‫ّ‬ ‫میگویند‪.‬‬ ‫جالل دو نوع است‪:‬‬ ‫‪ -1‬آنقدر این کار را انجام داده است که گوشت و استخوان به تن آن روییده است‪(.‬منظور این نوع است‪).‬‬ ‫نکته‪ :‬حکم خوردن نیم خورده حیوان جالل‪ :‬مکروه است‪.‬‬ ‫حیواناتی که مردار خوار هستند‪ ،‬حکم نیم خورده آنان دو نوع است‪:‬‬ ‫‪ -1‬در دهان آن مردار خوار که تماس با نیم خورده داشته است از آن مردار چیزی باقی مانده باشد و با نیم خورده برخورد کرده‬ ‫باشد‪ ،‬در این حالت نیم خورده نجس است‪.‬‬ ‫‪ -2‬اگر جزئی از مردار باقی نمانده باشد یا به نیم خورده سرایت نکرده باشد‪ ،‬در این حالت حکم خوردن نیم خورده آن کراهت است‪.‬‬ ‫نیم خورده موش‪ :‬کراهت‬ ‫نیم خورده مار‪ :‬کراهت‬ ‫نیم خورده حیواناتی که حالل گوش نیستند کراهت دارد؛ بهجز گربه که خوردن نیم خورده آن حتی مکروه نیز نیست‪(.‬حالل است)‬ ‫فرزند نا مشروع قبل از بلوغ‪ :‬خوردن نیم خورده آن کراهت دارد‪.‬‬ ‫فرزند نامشروعی که بعد از بلوغ اظهار اسالم کرده است‪ :‬نیم خورده آن کراهت دارد‪.‬‬ ‫‪4‬‬  ‫اقسام نجاسات‬ ‫*شهید اول ‪ 1۰‬مورد ذکر کرده ا ّما شهید ثانی ‪11‬تا ذکر کرده است‪.‬‬ ‫‪ 1‬و ‪ – 2‬بول و غائط (ادرار و مدفوع)‪ :‬ادرار و مدفوع حیواناتی که حرام گوشت باشند و دارای خون جهنده باشند مانند خون‬ ‫حیوانات درنده‪.‬‬ ‫نکته‪ :‬خون جهنده یعنی وقتی رگ آن را میبریم خون بیرون بپاشد‪.‬‬ ‫‪ 3‬و ‪ - 4‬خون و منی‪ :‬خون و منی حیوانی که دارای خون جهنده است‪.‬‬ ‫میخواهد انسان باشد‪ ،‬میخواهد غیر انسان باشد‪ ،‬میخواهد زمینی باشد و یا دریایی باشد گرچه حالل گوشت هم باشد‪.‬‬ ‫‪ -5‬مِ یته (مردار)‪ :‬مردار حیوانی که دارای خون جهنده است‪.‬‬ ‫‪ 6‬و ‪ - 7‬سگ و خوک‪ :‬سگ و خوکی که دریایی نباشند و در خشکی زندگی کنند نجس هستند‪.‬‬ ‫سگ و خوکی که در خشکی زندگی میکنند‪ ،‬نه تنها خودشان نجس هستند؛ بلکه تمام اجزای بدنشان حتی آن اعضایی که روح در‬ ‫آنها دمیده نشده باشد مانند ناخن و مو نیز نجس هستند و همینطور حیوانی که از سگ و خوک نیز متولد شده باشد آن هم در این‬ ‫حکم شریک است هرچند در نام و اسم مباین با سگ و خوک باشد‪(.‬اسم سگ و خوک نداشته باشد)‬ ‫‪ -۸‬کافر‪ :‬درباره حکم کافر اختالف وجود دارد‪.‬‬ ‫طبق نظر مشهور کافر نجاست ظاهری دارد‪ :‬اگر دستمان مرطوب باشد و با کافر دست دهیم باید دستمان را بشوییم‪.‬‬ ‫نظر غیر مشهور میگوید نجاست کافر باطنی است‪ :‬یعنی باطنا ً پلید است و این پلیدی به دلیل کفر است‪.‬‬ ‫برای کفر سه مالک وجود دارد‪( :‬موضوع کافر)‬ ‫‪ -1‬انکار خداوند؛ مانند کمونیستها‬ ‫‪ -2‬انکار رسالت پیامبر خاتم (ص)؛ مانند یهودیها (کلیمی‪ :‬یعنی من به حضرت موسی اعتقاد دارم و الغیر)‬ ‫‪ -3‬انکار یکی از ضروریات دین‪ :‬ضروری یعنی بدیهی‪ ،‬روشن؛ یعنی چیزی که خیلی روشن و بدیهی است که جزو دین است و‬ ‫کسی در آن تردیدی ندارد مانند واجب بودن نماز یا حرام بودن شراب‪.‬‬ ‫‪ -9‬مست کنندهای که ذاتا ً مایع باشد‪ :‬مانند شراب انگوری‪.‬‬ ‫مست کننده جامد را از این مورد جدا کرده است‪.‬‬ ‫مقدس اردبیلی‪ :‬میگوید شراب انگوری پاک است با توجه به تحقیقاتی که من انجام دادهام‪(.‬نظر غیرمشهور عدم نجاست شراب‬ ‫انگوری است‪).‬‬ ‫‪ -1۰‬فقّاع (آب جو)‪ :‬خود فقّاع مایعی است که آن را از جو میگیرند و خاصیت آن مستکنندگی است‪ ،‬فقّاع بهمعنای آبجویی است که‬ ‫مستکننده است نه هرنوع آبجویی‪.‬‬ ‫‪ -11‬عصیر عنبی‪ :‬آب انگوری که به جوشش میآید و آن قدر جوشیده است که غلظت پیدا کرده ا ّما هنوز دو سوم آن تبخیر نشده‬ ‫باشد؛ اصطالحا ً میگویند عصیر عنبی نجس است‪.‬‬ ‫حکم این نجاسات طبق نظر شهید ثانی‪ :‬حکم این ‪ 11‬مورد این است که اگر به بدن انسان یا لباس انسان برخورد پیدا کند یا به ظرف‬ ‫مورد استفاده انسان برخورد کند واجب است که این نجاسات را پاک کنیم به خاطر نماز‪(.‬حکم تکلیفی وجوب برطرف کردن این‬ ‫نجاسات است‪).‬‬ ‫اگر مسجدی بهواسطه این نجاسات‪ ،‬نجس شود نیز واجب است آن را پاک کنیم؛ همچنین ضریحهای مقدس و همچنین (مصحف)‬ ‫کتابهای مقدس‪.‬‬ ‫‪5‬‬  ‫جلسه چهارم‬ ‫مواردی که جزو نجاسات هستند اما بخشیده شدهاند‪( :‬یعنی درصورت وجود آن در بدن انسان باشد نماز خواندن صحیح است‪).‬‬ ‫‪ -1‬خونی که از زخمی جریان پیدا میکند و این خون توقف ندارد و یا دملی که از طریق آن خون جریان پیدا میکند و یا ممکن است‬ ‫این خون قطع شود ولی زمان قطع شده قابلیت برای نماز خواندن ندارد اگر این خون به لباس و بدن انسان برخورد کند هردوی آنها‬ ‫بخشیده شده است‪.‬‬ ‫‪ -2‬اگر نجاست به اندازه کمتر از گردی روی انگشت شست باشد (اصطالحا ً میگویند به اندازه درهم بغلی) بخشیده شده است‪.‬‬ ‫نکته‪ :‬این خون شامل خون معمولی بدن میشود و شامل خون استحاضه‪ ،‬حیض و نفاس نمیشود‪.‬‬ ‫نکته‪ :‬گاهی خون به آن طرف لباس پراکنده میشود؛ اگر علم داشته باشیم که خونی که پراکنده شده است در واقع تحت تاثیر خون آن‬ ‫سمت لباس بوده است در حکم یک خون و درحکم یک اندازه است اما اگر مکان خونها متفاوت باشد در حکم دو خون است و باید‬ ‫اندازه آن جداگانه محاسبه شود‪.‬‬ ‫‪ -3‬لباس پرستار بچه‪ :‬اگر پرستار بچه یک لباس داشته باشد و آن لباس هم بهواسطه ادرار کودک نجس شود‪ ،‬نجاست این لباس‬ ‫بخشیده شده است‪.‬‬ ‫‪ -4‬اشیائی مانند کمربند‪ ،‬عرقچین‪ ،‬جوراب و‪...‬‬ ‫پاک کردن موارد نجس شده‬ ‫محل نجس شده چند حالت دارد‪:‬‬ ‫‪ -1‬لباس‬ ‫الف‪ :‬شستن با آب قلیل‪ :‬در این حالت باید دوبار بشوییم و در بین نیز آن را فشاردهیم و بچالنیم بهجز ادرار بچه شیرخوار که یکبار‬ ‫شستن و چالندن آن کفایت میکند‪.‬‬ ‫کر و جاری‪ :‬صرف قرار گرفتن در آن آب و برخورد با نجاست و زوال عین نجاست برای پاک شدن نجاست کافی‬ ‫ب‪ :‬شستن با آب ّ‬ ‫است‪.‬‬ ‫‪ -2‬بدن و ظرف‬ ‫الف‪ :‬آب قلیل‪ :‬دوبار بدون چالندن ب‪ :‬آب کر و جاری‪ :‬یک بار بدون چالندن‬ ‫*نجس شدن ظرف بهوسیله دهان زدن‪ /‬لیسیدن سگ‪ :‬در این مواقع برای پاک شدن آن شیء نجس‪ ،‬باید ابتدا آن را خاکمالی کنیم و‬ ‫بعد آن را دوبار با آب قلیل یا یکبار با آب کثیر بشوییم‪.‬البته مستحب است آن شیء ‪ 7‬بار شسته شود در صورتی که آب قلیل باشد‪.‬‬ ‫حکم غساله‬ ‫«موضوع»‪ :‬زمانی که ما داریم به طور مثال ظرفی را میشوییم و آبی به سمت بیرون پخش میشود این آب که در زمان شستشو از‬ ‫محل شستشو پراکنده میشود را اصطالحا ً غساله مینامند‪ ،‬آبی که از محل شستن شیء نجس بخش شود‪.‬‬ ‫«حکم»‪ :‬حکم غساله مانند حکم محل نجاست قبل از خروج آن غساله است‪ ،‬یعنی اگر بار اول است که داریم آب قلیل میریزیم و این‬ ‫آب جدا شود و به لباس ما برخورد کند باید این لباس دو بار شسته شود؛ ا ّما اگر بار دوم باشد و آب پخش شود بر روی لباس ما‪ ،‬لباس‬ ‫خودمان را یکبار باید بشوییم‪.‬‬ ‫نکته‪ :‬مستحب است شستن نجس با آب قلیل‪ ،‬سه بار صورت گیرد‪(.‬دوبار واجب)‬ ‫اگر بار سوم باشد که با آب قلیل‪ ،‬نجسی را میشوییم و آب بر روی لباسمان بخش شود‪ ،‬دیگر نیاز به شستن لباس خودمان نیست‪.‬‬ ‫‪6‬‬  ‫مط ِ ّهرات‪ :‬پاککنندهها‬ ‫‪ -1‬آب‪ :‬آب مطلقا ً پاک کننده است از دیگر نجاساتی که پاکی را قبول میکنند‪.‬‬ ‫سؤال‪ :‬آب چه نجسی را پاک میکند؟ پاسخ‪ :‬آب نجاست عارضی را پاک میکند نه نجاست ذاتی را‪.‬‬ ‫نجاست دو نوع است‪:‬‬ ‫الف) ذاتی (نجسالعین)‪ :‬مانند سگ یا مدفوع حیوان حرام گوشت‪.‬‬ ‫ب) عارضی (متن ِ ّجس)‪ :‬مانند دست و یا لباس‪ ،‬لباس در مرحله اول پاک بوده است ا ّما به وسیله یک نجاست عارضی نجس شده است‪.‬‬ ‫‪ -2‬زمین‪ :‬ته کفش و پای برهنه را پاک میکند به شرط‪ :‬زوال عین نجاست‪.‬‬ ‫نکته‪ :‬اگر آن نجاست جرم و رطوبتی نداشته باشد صرف تماس با زمین کفایت میکند‪.‬‬ ‫نکته‪ :‬در این حکم فرقی نمیکند زمین خشک باشد و یا مرطوب باشد به شرطی که به آن زمین خیس‪ ،‬روی زمین اطالق شود‪(.‬عرفا ً‬ ‫بگویند روی زمین است)‬ ‫‪ -3‬خاک‪ :‬در مورد دهان زدن سگ‪ :‬خاک علت ناقصه است و آب نیز برای پاک شدن نیاز است‪.‬‬ ‫‪ -4‬جسمی که پاک باشد‪ :‬جسم پاکی که چسبنده و صیقلی نباشد مانند دستمال کاغذی‬ ‫‪ -5‬خورشید‪ :‬به شرط آنکه اشعه و نور خورشید به طور مستقیم به آن اشیا بتابد و آن اشیا نجس به طور مستقیم در معرض نور‬ ‫خورشید باشند مانند حصیرهای آویزان شده در مقابل پنجرهها و یا بوریاها و یا مانند میوهها و شاخههای درختان و یا میخهای‬ ‫فرورفته داخل ساختمان (سبب خشک شدن آن شیء نجس نور خورشید باشد نه حرارت هوا یا هر عامل دیگری)‬ ‫‪ -6‬آتش ‪ :‬آتشی که سبب استحاله (دگرگونی‪ ،‬تغییر حالت) آن شیء نجس شود مانند خاکستر یک شیء نجس که پاک است و یا دود‬ ‫یک شیء نجس که پاک است‪.‬‬ ‫‪ -7‬کشیدن مقدار معینی از آب چاه‪ :‬به طور مثال داخل چاهی یک حیوانی مرده است و مردار نیر نجس است و آب چاه نجس شده‬ ‫است در این زمان کشیدن مقدار آبی به نسبت اندازه حیوان باعث پاک شدن آب چاه میشود‪.‬‬ ‫نکته‪ :‬از زمان عالمه حلّی به بعد‪ ،‬فقها روایتی از امام رضا (ع) پیدا کردهاند که امام میگویند آب چاه پاک است و هیچ چیزی آن را‬ ‫کر محسوب میشوند‪ ،‬است‪.‬‬ ‫نجس نمیکند زیرا آب چاه متّصل به آبهای زیرزمینی که آب ّ‬ ‫‪ -۸‬بخار شدن دو سوم آب انگور جوشیده شده‪:‬‬ ‫سؤال‪ :‬آیا ابزار داخل ظرف پاک است؟ پاسخ‪ :‬بله‪ ،‬بعد از جوشیدن و تبخیر دوسوم پاک میشود‪.‬‬ ‫‪ -9‬استحاله‪ :‬ماهیت چیزی عوض شود مانند مرداری که داخل شورهزار افتاده است و تبدیل به نمک شده است‪ ،‬در این صورت‬ ‫استحاله شده و پاک است و همین طور مدفوع حیوان که تبدیل به خاک شده است‪.‬‬ ‫‪7‬‬  ‫جلسه پنجم‬ ‫‪ -1۰‬انقالب الخمر ّ‬ ‫خالً‪ :‬در زبان عربی انقالب به معنی دگرگونی است‪ ،‬دگرگونی شراب به سرکه به مرور زمان یا به نفسه‪ ،‬و یا با‬ ‫دخالت بشر شراب به سرکه تبدیل شود‪ ،‬شرابی که طبق نظر مشهور نجس است (طبق نظر افرادی مانند مقدس اردبیلی و دیگر افراد‬ ‫که در اقلیت هستند شراب نجس نیست) با تبدیل به سرکه پاک میشود همچین در ادامه گفته میشود آب انگور که به جوش آمده است‬ ‫و غلیظ شده است ا ّما هنوز دو سوم آن تبخیر نشده است اگر به خودی خود یا به وسیله ابزاری تبدیل به سرکه شود نیز پاک است‪.‬‬ ‫‪ -11‬اسالم‪ :‬اسالم پاک کننده بدن مسلمان از نجاست کفر و همین طور چیزهایی که به بدن انسان وصل است مانند مو است‪ ،‬ا ّما لباس‬ ‫او دیگر پاک نمیشود‪.‬‬ ‫مانند‪ :‬فردی که کافر بوده است شهادتین میگوید و مسلمان میشود این فرد بدنش پاک میشود اما لباس او پاک نمیشود و نجس است‪.‬‬ ‫‪ -12‬زوال عین نجاست‪ :‬داخل چشم‪ ،‬دهان‪ ،‬بینی و گوش پاککننده هستند یعنی اگر عین نجاست نباشد خود دهان پاککننده هست‪.‬‬ ‫(برخی میگویند داخل دهان مانند چشمه میماند‪).‬‬ ‫اگر یک تکه خون داخل دهان باشد و آن تکه خون را شخصی از داخل دهانش بیرون بیندازد با زوال عین نجاست دهان خودش‬ ‫پاککننده است و نیازی به شستوشوی دهان نیست‪.‬‬ ‫سؤال‪ :‬آیا غذای داخل دهان نیز که آلوده به خون شده است نیز پاک است؟ پاسخ‪ :‬خیر‪ ،‬پاک نیست‪.‬‬ ‫خود آب دهان پاک است ا ّما چیز زائد بر آب دهان که از خارج وارد دهان شده باشد پاک نیست‪ ،‬اما اگر بخواهیم چیز زائد را پاک‬ ‫کنیم میبایست دوبار آن را مضمضه کنیم‪ ،‬یعنی دوبار آب بگیریم داخل دهان و آب را بچرخانیم این کار باعث پاک شدن غذا یا چیز‬ ‫زائد میشود‪.‬‬ ‫نکته‪ :‬اگر خانمی سرمهای در داخل چشمش کشیده باشد و چشمش خونی شده باشد و خون را از چشمش خارج کرده باشد ولی سرمه‬ ‫خونآلود شده باشد‪ ،‬آن اشکی که داخل چشم است پاک است اما سرمهای که داخل چشم است پاک نیست و باید آن سرمه را نیز پاک‬ ‫کند‪.‬‬ ‫این ‪ 12‬عنصر پاککننده از خبث یا نجاسات هستند‪.‬‬ ‫توجه‪ :‬طهارت شامل طهارت از حدث نیز میشود‪.‬‬ ‫نکته‪ :‬حدث یعنی سببی که وضو را از بین میبرد (حدث اصغر) مانند خواب‪ ،‬یا سببی که غسل را از بین میبرد (حدث اکبر) مانند‬ ‫جنابت یا دست زدن به بدن میّتی که سرد شده باشد‪.‬‬ ‫سؤال‪ :‬زمانی که برای انسان حدثی به وجود بیاید یعنی عملی که باعث از بین رفتن وضو یا غسل میشود برای ایجاد دوباره طهارت‬ ‫باید چه اعمالی انجام شود؟‬ ‫طهارت عبارت است از استعمال و بهکارگیری طهور مشروط به نیت‪.‬‬ ‫سؤال‪ :‬مصادیق طهارت از حدث در چه مواردی خواهد بود؟‬ ‫پاسخ‪ :‬در سه مورد خواهد بود‪ -1 :‬وضو ‪ -2‬غسل ‪ -3‬تیمم (ابزاری هستند که برای تحقق طهارت از حدث به کار میروند‪).‬‬ ‫*برخی گفتهاند که تیمم رافع حدث است یعنی حدث را از بین میبرد‪ ،‬یعنی اگر شخصی تیمم بدل از غسل انجام دهد دیگر بعد از‬ ‫دسترسی به آب الزم نیست که غسل کند زیرا همین تیمم از بین برنده حدث است (نظر اقلیت) نظر دوم آن است که تیمم حدث را از‬ ‫بین نمیبرد و به عنوان عصای دست به کار میرود و به خاطر ناچاری ما به تیمم رو آوردهایم‪ ،‬تیمم فقط حداقل کار را میتواند انجام‬ ‫دهد و آن حداقل کار این است که مباح کننده نماز است و فقط زورش به این میرسد که نماز را مباح کند یعنی مصحّح نماز است‬ ‫یعنی من که تیمم بدل از وضو میگیرم میخواهم که نماز بخوانم و تیمم نماز خواندن را برای من مباح و مجاز میکند‪(.‬نظر مشهور‬ ‫فقها)‬ ‫‪8‬‬  ‫شهید ثانی در متن کتاب که مورد سوم یعنی تیمم را ذکر میکند میگوید تیممی که رافع حدث است یا تیممی که مباحکننده نماز است‪،‬‬ ‫بنا بر دیدگاه مشهور‪ ،‬مطلقا ً یعنی شهید اول که کلمه تیمم را آورده است میتواند منظورش مطلق تیمم باشد؛ یعنی اعم از هردو این‬ ‫نظرات‪.‬‬ ‫طهارت از حدث در عالم خارج یا به وسیله وضو تحقق پیدا میکند یا به وسیله غسل تحقق پیدا میکند و یا به وسیله تیمم‪.‬‬ ‫وضو‬ ‫معنای وضو‪ :‬وضو اسم مصدر است‪.‬‬ ‫مصدر وضو‪ :‬ت ََوضّؤ بر وزن تَفَعُل‪.‬‬ ‫َوضوء‪ :‬آن آبی است که به وسیله آن وضو گرفته میشود‪.‬‬ ‫خود مصدر وضو یعنی توضوء از َوضائَۀ گرفته شده است‪.‬‬ ‫َوضائ َۀ‪ :‬به معنی نظافت است و همچنین به معنای روشنی از ظلمت گناه نیز آمده است‪.‬‬ ‫موجبات وضو‬ ‫موجبات جمع موجبه است منظور آن چیزی است که سبب باشد‪.‬‬ ‫موجبات وضو یعنی اسباب وضو که کتاب شرح لمعه ‪ 6‬مورد ذکر شده است‪.‬‬ ‫اسباب وضو اگر تحقق خارجی پیدا کنند برای شخص مکلف وضو گرفتن الزم میشود‪.‬‬ ‫‪ -1‬بول (ادرار)‬ ‫‪ -2‬غائط (مدفوع)‬ ‫‪ -3‬ریح‬ ‫‪ -4‬خواب غالب بر شنوایی و بینایی؛ یعنی خوابی که غلبه پیدا کند بر شنوایی و بینایی‪ :‬برخی گفتهاند زمانی که شنوایی ذکر شده است‬ ‫دیگر نیازی به ذکر کردن بینایی نبوده است‪ ،‬شهید اول شنوایی و بینایی را ذکر کرده است ا ّما شهید ثانی در شرح این موضوع‬ ‫میگوید بلکه بر مطلق احساس یعنی خوابی باشد که کل حس انسان کار نکند ا ّما بعدا ً استدراک میکند و میگوید ؛لبه بر گوش و‬ ‫شنوایی اقتضا میکند غلبه بر سایر حواس را؛ به همین خاطر شهید اول فقط شنوایی را ذکر کرده است‪.‬‬ ‫‪ -5‬زایل کننده عقل‪ :‬زایل کننده عقل سه چیز است‪ :‬الف)جنون ب)مستی ج)بیهوشی‬ ‫اگر کسی وضو داشته باشد و جنونی بر او وارد شود بعد که به خودش آمد (جنون ادواری) میگوییم وضوی او باطل شده است‪.‬‬ ‫‪ -6‬استحاضه قلیله‬ ‫نکته‪ :‬این شش مورد اسباب لزوم وضو است یعنی اگر هر کدام از این اسباب در خارج تحقق پیدا کند وضو گرفتن بر انسان واجب‬ ‫میشود‪.‬‬ ‫‪9‬‬  ‫واجبات وضو که ‪ 7‬مورد ذکر میشود‪.‬‬ ‫تقرب‪ -1 :‬قصد به فعل وضو ‪ -2‬قصد‬ ‫‪ -1‬نیت‪ :‬همان قصد قربت است‪ ،‬البته شهید اول دو قید دیگر نیز آورده است اضافه بر قصد ّ‬ ‫وجوب و قصد استباحه یا مباح کردن‪.‬‬ ‫*شهید ثانی میگوید هیچکدام از اینها بهجز قصد قربت نیازی نیست‪.‬‬ ‫‪ -2‬جریان آب در صورت‪ :‬در عرض بین انگشت شست و انگشت وسط‪ ،‬و در طول رستنگاه مو تا پایین چانه‪.‬‬ ‫‪ -3‬شستن دست راست و چپ‪ :‬از آرنج و از باال به پایین تا سر انگشتان‪.‬‬ ‫‪ -4‬مسح کردن جلوی سر‪ :‬به اندازهای که مسح نامیده شود‪.‬‬ ‫‪ -5‬مسح روی پای راست و مسح روی پای چپ‪ :‬از سر انگشتان تا روی برآمدگی روی پا (عربها به آن برآمدگیها‪ ،‬کعبین‬ ‫میگویند‪).‬‬ ‫‪ -6‬ترتیب‪ :‬باید ترتیب رعایت شود بین اعضای شستنی و مسح کردنی‪.‬‬ ‫‪ -7‬مواالت‪ :‬یعنی آنقدر طول نکشد که اعضای سابق خشک شوند‪.‬‬ ‫نکته‪ :‬اگر کسی که هنوز مسح پای چپ را نکشیده است متوجه شود که رطوبت صورتش خشک شده است‪ ،‬باید شخص به دلیل‬ ‫رعایت نکردن مواالت دوباره وضو بگیرد‪.‬‬ ‫مستحبات وضو‬ ‫‪ -1‬مسواک زدن‬ ‫‪ -2‬تسمیه (نام خدا را بردن)‬ ‫‪ -3‬شستن دو دست قبل از وضو‬ ‫‪ -4‬سه بار مضمضه کردن آب (یعنی آب را در داخل دهان گرفتن و چرخاندن و به بیرون هدایت کردن)‬ ‫‪ -5‬سه بار استنشاق (آب را به داخل بینی کشیدن)‬ ‫‪ -6‬هر کدام از شستنها در وضو یکبار واجب است و دوبار مستحب است‪ ،‬اما اگر سه بار شود وضو باطل است‪.‬‬ ‫‪ -7‬خواندن دعاهایی که مربوط به وضو هستند‪.‬‬ ‫‪ -۸‬در شستن دستها‪ ،‬مرد ابتدا پشت دست و بار دوم روی آن را بشوید و زن برعکس‪.‬‬ ‫شک در وضو‬ ‫شک در وضو دو قسم است‪:‬‬ ‫‪ -1‬در اثنای وضو‪ :‬حکم آن دوباره به جا آوردن آن عضو است مگر در صورتی که عضو سابق خشک شده باشد که در این صورت‬ ‫به دلیل از بین رفتن مواالت باید مجددا ً وضو را به جا آوریم‪.‬اگر در بین وضو شک کنیم که مثالً آیا صورت را شستهایم یا خیر‪ ،‬در‬ ‫این مواقع باید برگردیم و صورت را بشوییم‪ ،‬و یا مثالً اگر در حین مسح کردن شک کنیم که دستمان را شستهایم یا نه باید برگردیم و‬ ‫دستمان را بشوییم‪.‬‬ ‫‪ -2‬بعد از فراغت از وضو‪ :‬حکم آن عدم اعتنا و توجه است و این شک اعتبار ندارد‪.‬‬ ‫* گاهی شک میکنیم که نیت کردهایم یا خیر در حین وضو‪ ،‬در اینجا باید برگردیم و وضو را دوباره و همراه نیت انجام دهیم‪.‬‬ ‫* اگر در برخی کارهای مربوط به وضو پس از گذشتن از آن محل و فراغت از آن شک نماید‪ ،‬اعتنا به این شک نمیشود‪.‬‬ ‫‪10‬‬  ‫به طور مثال ما داریم االن دست چپمان را میشوییم‪ ،‬بعدش میدانیم صورتمان را شستهایم اما مطمئن نیستیم که چشمانمان را‬ ‫صحه» مطرح میشود‪.‬‬ ‫شستهایم یا نه‪ ،‬در اینجا اعتنا به شک نمیکنیم زیرا در اینجا «اصالت ال ّ‬ ‫ک‪ :‬کسی که شککننده است‪.‬‬ ‫شا ّ‬ ‫‪ -1‬در طهارت با یقین به حدث سابق‪ :‬محدِث است ( اصالت عدم طهارت‪ /‬استصحاب عدم طهارت)‬ ‫اگر شخصی شک کند که وضو دارد یا ندارد اما یقین دارد که یک ساعت پیش خواب بوده است در اینجا بنا بر محدث بودن است‪.‬‬ ‫* یقین سابق معتبر است و به شک الحق نباید اعتنا کنیم‪(.‬مجرای اصل استصحاب)‬ ‫‪ -2‬در حدث با یقین به طهارت سابق‪ :‬متط ّهر است (اخذ به متقین سابق میکند از طریق استصحاب)‬ ‫اگر کسی شک کند که االن محدث است یا وضو دارد و حالت سابق آن یقین به طهارت بوده است این شخص باید بگوید من متطهرم‬ ‫از طریق اصل استحصاب‪.‬‬ ‫‪ -3‬در تأخر یا تقدم یکی از این دو با یقین به وقوع هردو‪ :‬محدِث است (تعارض دو اصل عدم تأخر حدث و عدم تأخر طهارت و اخذ‬ ‫به اصل عدم طهارت)‬ ‫کسی یقین دارد که یک حدث انجام داده است و یک وضو نیز انجام داده است ا ّما نمیداند کدام یک متقدم است و نمیداند کدام یک‬ ‫متأخر است اگر وضو متأخر باشد متطهر است اما اگر وضو متقدم باشد شخص محدث است در اینجا بنا بر نبود طهارت است‪.‬‬ ‫توجه‪ :‬ما دو اصل داریم ‪ -1‬اصل عدم تأخر حدث ‪ -2‬اصل عدم تأخر طهارت‬ ‫این دو اصل با یکدیگر تعارض دارند و نمیشود هردو انجام شوند‪(.‬قاعده اذا تعارضا تساقطا)‬ ‫زمانی که این دو اصل با یکدیگر برخورد میکنند تعارض به وجود میآید و هردو ساقط میشوند؛ با تعارض پیدا کردن و سقوط‬ ‫هردو میگوییم‪ :‬ابتدا به ساکن شک میکنیم که ما طهارت داریم یا خیر‪.‬اصل عدم طهارت در اینجا ُم َحکَم بر حاکم میشود‪.‬‬ ‫‪11‬‬  ‫جلسه ششم‬ ‫موجبات غسل (موجبات به معنای اسباب است)‬ ‫مس میّت (تماس با میّت نجس‪ ،‬دو نفر با قید نجس از این مورد خارج میشوند‪ :‬یکی‬ ‫‪ -1‬جنابت ‪ -2‬حیض ‪ -3‬استحاضه ‪ -۴‬نفاس ‪ّ -5‬‬ ‫امام معصوم و دیگری شهید) ‪ -6‬مرگ (این غسل مربوط به خود شخص میّت است و میّت را باید غسل دهند‪).‬‬ ‫آنچه انجام آن بر ُجنُب حرام است‪:‬‬ ‫‪ -1‬قرائت چهارسوره که سجده واجب دارند (سور عزائم) حتی شخص نباید بخشی از این سورهها را نیز بخواند‪.‬‬ ‫‪ -2‬توقف در مساجد‬ ‫‪ -3‬عبور کردن از دو مسجد‪ :‬مسجد الحرام و مسجد النبی‬ ‫‪ -۴‬قرار دادن چیزی در مساجد‬ ‫‪ -5‬تماس با خطوط قرآن‪ ،‬به عبارت دیگر دست زدن به آیات قرآنی و یا اسم خداوند متعال مطلقا و یا اسم پیامبر و یا نام یکی از ائمه‬ ‫ارکان غسل‬ ‫‪ -1‬نیت که همان قصد قربت است باید مقارن باشد یعنی اگر غسل ترتیبی انجام میدهیم‪ ،‬نیت با بخش اول غسل یعنی شستن سر و‬ ‫گردن مقارن باشد و اگر غسل ارتماسی انجام میدهیم‪ ،‬نیت مقارن باشد با در آب فرو رفتن بخشی از بدن (نیت یعنی اینکه انسان بداند‬ ‫دارد چه کاری انجام میدهد البته بعضی افراد از باب احتیاط نیت را به زبان میآورند)‬ ‫‪ -2‬شستن سر وگردن در غسل ترتیبی (ترتیبی بین اول شستن سر یا گردن وجود ندارد)‬ ‫‪ -3‬شستن طرف راست بدن و سپس طرف چپ بدن (ترتیب بین این دو الزم است)‬ ‫‪ -4‬تخلیل مانع وصول الم اء یعنی از بین بردن مانع رسیدن آب (برطرف کردن مانع از رسیدن آب به پوست بدن)‬ ‫نکته‪ :‬در غسل ارتماسی هیچ ترتیبی وجود ندارد و معنای غسل ارتماسی این است که انسان بدن خودش را به یکباره (دفعتاً) داخل‬ ‫آب قرار دهد؛ یعنی عرفا ً بگویند که شخص بدن خودش را به یکباره‪ ،‬کامل و تماما ً داخل آب قرار داده است که آب تمام بدن او را‬ ‫احاطه کرده باشد‪.‬‬ ‫سؤال‪ :‬اگر کسی که مشغول غسل جنابت است و یک حدث اصغر انجام دهد (حدث اصغر یعنی آنچه سبب وجوب وضو شود و حدث‬ ‫اکبر یعنی آنچه سبب وجوب غسل شود) تکلیفش چیست؟‬ ‫پاسخ‪ :‬سه نظر وجود دارد‪:‬‬ ‫‪ -1‬نظر شهید اول‪ :‬باید غسل را از اول به جا آورد‪.‬‬ ‫‪ -2‬نظر دوم این است که هیچ اثری ندارد‪.‬‬ ‫‪ -3‬نظر شهید ثانی‪ :‬فقط موجب وضو میشود و بعد از انجام غسل فرد باید وضو بگیرد‪.‬‬ ‫سؤال‪ :‬اگر کسی در غیر غسل جنابت حدث اصغری از او سر بزند‪ ،‬در این صورت تکلیفش چیست؟‬ ‫پاسخ‪ :‬در این صورت فرد غسلش را تمام میکند و بعد از انجام غسل یک وضو نیز به جا میآورد و در اینجا نظر مخالفی وجود‬ ‫ندارد‪.‬‬ ‫‪12‬‬  ‫تیمم‬ ‫شروط تیمم‬ ‫‪ -1‬نبود آب‪ :‬طلب آب در هر یک از چهار طرف‪.‬‬ ‫الف) زمین ناهموار‪ 2۰۰ :‬قدم‬ ‫ب) زمین هموار‪ ۴۰۰ :‬قدم‬ ‫*اگر شخص علم پیدا کند که در طرفی آب وجود ندارد اصالً نیازی به رفتن به آن طرف نیست‪.‬‬ ‫*اگر علم پیدا کند که در فالن طرف اگر مقدار بیشتری قدم بردارد به آب میرسد وظیفهاش این است که این مقدار بیشتر را برود و‬ ‫به آب برسد‪.‬‬ ‫*نایب گرفتن‪ :‬به طور مثال کسی را اجیر بگیرد که برود و برای او آب را جستجو کند و حتما ً نیازی نیست که خودش این کار را‬ ‫انجام دهد‪.‬‬ ‫‪ -2‬عدم دسترسی‪ :‬به دلیل عجز از حرکت؛ و این ناتوانی به دلیل‪ :‬الف)پیری ب)بیماری ج)ضعف بدن (آب هست اما فرد به این‬ ‫دالیل قدرت و امکان ندارد که برود و به وسیله آب وضو بگیرد)‬ ‫‪ -3‬ترس از استعمال‪ :‬چند حالت دارد‪:‬‬ ‫الف) به دلیل بیماری‪ :‬مانند کسی که تب شدید دارد و اگر وضو بگیرد بیماری او تشدید میشود یا استفاده از آب باعث تاخیر در بهبود‬ ‫بیماری او میشود و یا اگر وضو بگیرد تب میکند و بیماری از مرحله ابتدایی به مرحله کمال میرسد‪.‬‬ ‫ب) سرمای شدیدی که غیرقابلتحمل است‪ :‬آب و یا محیط آنقدر سرد است که وضو باعث عسر و حرج میشود‪(.‬عسر و حرج یعنی‬ ‫سختی و تنگنایی)‬ ‫ج) ترس از عطش‪ :‬چه برای خودش چه برای حیوانی که در پیش اوست‪.‬‬ ‫حکم آنچه به آن تیمم میشود‬ ‫‪ -1‬آن چیزی که واجب است به آن تیمم بشود‪ -1 :‬خاک پاک ‪ -2‬سنگ‬ ‫‪ -2‬آنچه عدم جواز و حرام است به آن تیمم بشود‪ :‬از معدنی جات به طور مثال آهک و گچ‪.‬‬ ‫‪ -3‬آنچه مکروه است به آن تیمم بشود‪ -1 :‬نمکزار ‪ -2‬شنزار‬ ‫‪ -4‬آنچه مستحب است به آن تیمم بشود‪ :‬مکانهای مرتفع‪ ،‬زیرا امکان بیشتری وجود دارد که پاک باشند و کمتر امکان دارد که مورد‬ ‫دسترسی قرارگرفته باشد‪.‬‬ ‫‪13‬‬  ‫واجبات تیمم‬ ‫‪ -1‬نیت باید مشخص باشد (همین که بدانیم داریم چه کاری انجام میدهیم کافی است)‬ ‫‪ -2‬زدن دو دست بر روی زمین‪ ،‬این موضوع چند حالت دارد‪:‬‬ ‫الف) بدل از وضو‪ :‬در تیمم بدل از وضو یک باز زدن دو دست بر روی زمین و بعد در ادامه کشیدن باطن دو دست از رستنگاه مو‬ ‫تا باالی بینی سپس کشیدن باطن دست چپ بر روی دست راست از مچ تا سرانگشتان سپس دست راست بر روی دست چپ به همان‬ ‫شکل‬ ‫ب) بدل از غسل جنابت‪ :‬در تیمم بدل از غسل جنابت دوبار زدن دودست بر روی زمین با یکی بر پیشانی و با دومی بر روی دو‬ ‫دست‬ ‫ج) بدل از غسل غیر جنابت‪ :‬انجام دو عمل باال یعنی یک بار برای بدل از وضو و دوبار برای بدل از غسل (مورد الف و ب با‬ ‫یکدیگر یعنی بهطور کلی سه بار دست بر روی زمین میزند‪).‬‬ ‫‪ -3‬مواالت‪ :‬اعمال پی در پی باشد و مالک آن عرف است؛ وقفه طوالنی بین اعمال وجود نداشته باشد‪.‬‬ ‫بِدار‪ :‬در لغت به معنای عجله و شتاب کردن است‪.‬‬ ‫بحث بدار می خواهد بگوید کسی که وظیفه او تیمم کردن است آیا باید صبر کند تا آخر وقت و در تنگی وقت تیمم کند یا در همان اول‬ ‫وقت نیز میتواند تیمم کند‪.‬‬ ‫سؤال‪ :‬شتاب کردن در نماز خواندن در هنگامی که کسی وظیفهاش تیمم کردن است‪ ،‬حکمش چیست؟‬ ‫‪ -1‬بدار ابتدایی‪ :‬یعنی کسی که ابتدا به ساکن تیمم کرده است یعنی همینکه اذان ظهر را گفتند تیمم کرده است برای نماز ظهرش و‬ ‫این تیمم تیممی نبوده است که از صبح به ظهر کشیده باشد و به وقت فعلی کشیده باشد دو حالت وجود دارد‪:‬‬ ‫الف) با امید رسیدن به آب ولو با احتمال ضعیف‪ :‬حکمش این است که آخر وقت وجوبا؛ً یعنی وظیفهاش این است که چون امیدوار‬ ‫است و این احتمال ولو ضعیف را میدهد که به آب برسد وظیفه شرعیاش این است که نماز را آخر وقت به جا بیاورد‪.‬‬ ‫ب) عدم امید‪ :‬دو حالت وجود دارد‪:‬‬ ‫‪ -1‬آخر وقت‪ :‬اگر آخر وقت نماز بخواند‪ ،‬مستحب است‪.‬‬ ‫‪ -2‬اول وقت‪ :‬اگر اول وقت نماز بخواند‪ ،‬جایز است‪.‬‬ ‫‪ -2‬استدامی‪ :‬یعنی کسی که به طور مثال برای نماز صبح بیدار شده است و االن آخر وقت است و وقت تنگ است و فرصت وضو‬ ‫برای آن شخص وجود ندارد و باید تیمم انجام دهد‪ ،‬این شخص برای نماز صبحش به دلیل ضیق وقت تیمم میکند حاال این شخص‬ ‫میتواند در صورت حفظ طهارت با این تیمم نماز ظهرش را نیز بخواند؟ بله همه معتقد هستند که میتواند شخص با این تیممی که‬ ‫برای نماز صبحش در ضیق وقت گرفته است نماز ظهرش را بخواند‪ ،‬این تیمم تیمم استدامی یا متیمم استدامی است زیرا ادامهدار‬ ‫است و تیممش را از صبح کشیده است به ظهر‪.‬‬ ‫نکته‪ :‬در تیمم استدامی جواز در سعه وقت است یعنی در همان اول وقت نیز میتواند نمازش را بخواند‪.‬‬ ‫‪14‬‬  ‫جلسه هفتم‬ ‫تم ّکن از آب (کسی تیمم کرده است ا ّما در این گیر و دار دسترسی به آب پیدا کرده است)‬ ‫‪ -1‬غسل جنابت‪( :‬تیمم بدل از غسل جنابت) شبیه وضو است‪.‬‬ ‫‪ -2‬وضو‪( :‬تیمم بدل از وضو)‬ ‫الف) قبل از دخول در نماز‪ :‬حکم آن نقض تیمم است و باید وضو بگیرد‪.‬‬ ‫ب) بعد از فراغ از نماز‪ :‬حکم آن صحت نماز و نقض نسبت به نمازهای بعدی است‪.‬‬ ‫ج) در اثنای نماز‪ :‬حکم آن اتمام نماز بنا بر قول صحیحتر است (نظر شهید اول و شهید ثانی)‬ ‫در مقابل نظر دیگری وجود دارد‪ -1 :‬رجوع مادامی که رکوع نکرده است ‪ -2‬تفصیل به وسعت وقت یا ضیق وقت یعنی اگر وقت‬ ‫تنگ باشد نماز را ادامه دهد و نماز درست است اما اگر وقت وسعت داشته باشد باید نماز را رها کرد و دوباره وضو گرفت‪.‬‬ ‫نکته‪ :‬نظر شهید ثانی و شهید اول غالبا ً مطابق نظر مشهور فقها است‪.‬‬ ‫اهمیت نماز‬ ‫‪ -1‬فلسفه وجودی نماز‪ ،‬دور کردن انسان از فحشا منکر است‪(.‬جنبه سلبی)‬ ‫‪ -2‬انسان با نماز به قرب الهی میرسد‪(.‬جنبه اثباتی)‬ ‫خدا چرا ما را خلق کرده است؟ بهترین جواب این است که خدا میخواهد ما به باالترین درجه قرب برسیم و انسان کامل شویم حاال‬ ‫زمانی که فلسفه آفرینش این بوده است باید ببینیم نماز در این زمینه چه کاربردی دارد؟ چطور میتواند کمک کند که انسان به این قله‬ ‫ع ِن ْالفَحْ شَاءِ َو ْال ُم ْنكَر که میگوید نماز جلوی فحشا (کارهای خیلی بد) و منکر (کارهای بد به طور‬ ‫ص َالة َ تَ ْن َهى َ‬ ‫برسد؟ آیه قرآنی ِإ َّن ال َّ‬ ‫مطلق حتی مکروهات را نیز دربرمیگیرد) را میگیرد‪ ،‬نشان میدهد که نماز عامل و ابزار رسیدن ما به هدف آفرینش است‪.‬‬ ‫‪ -3‬کسی از امام صادق (ع) میپرسد بهترین و محبوبترین عمل نزد خداوند چیست؟ امام (ع) در پاسخ میگوید نماز و در ادامه‬ ‫میفرمایند من چیزی را نمیشناسم بعد از شناخت خداوند متعال برتر باشد از همین نمازی که میخوانید‪.‬‬ ‫‪ -4‬در برخی دیگر از روایات نیز آمده است نماز معراج مومن است‪.‬‬ ‫مقرب شدن و نزدیک شدن به خدا است برای هر انسانی که با تقوا است‪.‬‬ ‫‪ -5‬نماز وسیله ّ‬ ‫تعداد و اعداد نماز‬ ‫الف) نمازهای واجب‪ 7 :‬نوع نماز واجب داریم‪:‬‬ ‫‪ -1‬واجب یومیه (نمازهای روزانه که ‪ 5‬وقت هستند) (در سفر و حالت خوف نمازهای چهار رکعتی تبدیل به دو رکعت نماز‬ ‫میشوند‪).‬‬ ‫‪ -2‬نماز جمعه‬ ‫‪ -3‬نماز عیدان (عید قربان و عید فطر)‬ ‫‪ -4‬نماز آیات (آیات به معنی نشانهها است و نمازی است که در زمان نشانههای الهی مانند زلزله به جا آورده میشود‪).‬‬ ‫‪ -5‬نماز طواف که در حج انجام میشود (دو رکعت است)‬ ‫‪ -6‬نماز اموات (نماز میت)‪ :‬کسی که از دنیا میرود برای احترام به او و برای آن که آن میت با نماز و عبادت الهی بدرقه شود به جا‬ ‫آورده میشود‪.‬‬ ‫‪ -7‬نماز ملتزم به نذر و یا شبه نذر (شبه نذر به معنای عهد و قسم است) یعنی کسی نذر میکند که اگر مشکلش برطرف شود هرروز‬ ‫دورکعت نماز میخواند یا قسم میخورد و یا عهد میبندد‪ ،‬با نذر و شبه نذر این نماز جزو نمازهای واجب قرار میگیرد‪.‬‬ ‫‪15‬‬  ‫ب) نمازهای مستحب‪:‬‬ ‫‪ -1‬مرتبه (رواتب یومیه)‪ :‬برای هرکدام از این نمازهای پنجگانه نماز نافله یا اضافه وجود دارد که به این نمازهای نافله میگوییم‬ ‫رواتب یومیه یا نوافل یومیه‪ ،‬رواتب یومیه مرتب و مشخص هستند‪.‬‬ ‫نماز نافله‪ :‬نافله به معنای اضافه است‪.‬‬ ‫*نماز نافله در مقابل نماز واجب است‪.‬‬ ‫نوافل یومیه یعنی نافلههایی که در روز و شب خوانده میشود و نمازهای اضافهای هستند که قبل از نمازهای پنجگانه خوانده‬ ‫میشوند‪.‬برای مثال نافله صبح دورکعت است که قبل از نماز صبح خوانده میشود و نافله نماز ظهر ‪ ۸‬رکعت است‪.‬‬ ‫‪ -2‬غیر مرتبه‪ :‬اصطالحا ً میگوییم غیر رواتب یومیه‪.‬به طور مثال دو رکعت نماز در شب نیمه شعبان یا دو رکعت نماز برای شب‬ ‫نیمه رجب‪ ،‬جزو نوافل یومیه محسوب نمیشوند و غیر مرتب هستند‪.‬‬ ‫غیر رواتب یومیه یعنی نمازهای مستحبی که برای دلیلی یا به خاطر یک روز خاص انجام میشوند‪.‬‬ ‫وقت نماز‬ ‫‪ -1‬وقت اداء یا به جا آوردن‪ :‬یعنی وقت خواندن نماز یا به عبارت دیگر یعنی از چه زمانی تا چه زمانی میتوانیم نماز را بخوانیم و‬ ‫خواندن نماز در آن زمان جایز است‪.‬‬ ‫‪ -1‬نماز ظهر‪ :‬زوال تا چهار رکعت مانده به غروب‪.‬‬ ‫‪ -2‬نماز عصر‪ :‬فراغت از نماز ظهر تا غروب‪.‬‬ ‫‪ -3‬نماز مغرب‪ :‬ذهاب حمره مشرقیه (از بین رفتن سرخی حاصل در مشرق) تا چهار رکعت به نیمه شب‪.‬‬ ‫نظر اهل سنت با ما مخالف است و آنها میگویند استتار قرص‪.‬‬ ‫استتار قرص یعنی وقتی که خورشید از انظار (دیدهها) مخفی شود و همین که خورشید مخفی شد وقت نماز مغرب از نظر اهل سنت‬ ‫شروع میشود‪ ،‬استتار قرص خورشید حدودا ً نیم ساعت زودتر از ذهاب حمره مشرقیه اتفاق میافتد‪.‬‬ ‫ذهاب حمره مشرقیه‪ :‬یعنی از بین رفتن سرخی حاصل در مشرق‪ ،‬در کتاب شهید گفته است حد از بین رفتن آن سرخی در مشرق آن‬ ‫است که آن سرخی از باالی سر بگذرد‪.‬‬ ‫*مرحوم قاضی طباطبایی نیز اعتقاد به استتار قرص خورشید داشته است با آن که شیعه بوده است‪.‬‬ ‫‪ -4‬نماز عشاء‪ :‬فراغ از نماز مغرب تا نیمه شب‬ ‫نیمه شب‪ :‬اقم الصالۀ لدلوک الشمس الی غسق اللیل؛ غسق اللیل به معنای شدت ظلمت و تاریکی است‪ ،‬یعنی شب به درجهای رسیده‬ ‫است که کامالً در ظلمت قرار داریم و کامالً هوا تاریک است ‪،‬غسق اللیل همان نیمه شب است و زمانی است که شب به نهایت‬ ‫تاریکی و ظلمتش رسیده است‪.‬‬ ‫‪ -5‬نماز صبح‪ :‬طلوع فجر صادق تا طلوع خورشید‬ ‫نکته‪ :‬طلوع فجر صادق در مقابل طلوع فجر کاذب قرار دارد‪.‬‬ ‫نکته‪ :‬قبل از این که سفیدی کامالً هوا را فرا گیرد‪ ،‬روشنایی کاذبی در آسمان به وجود میآید که مانند دم روباه است که به آن طلوع‬ ‫فجر کاذب میگویند‪.‬‬ ‫ا ّما وقتی زمان میگذرد‪ ،‬سفیدی دیگری در هوا به وجود میآید و این سفیدی میآید و آسمان را احاطه میکند که به آن فجر صادق‬ ‫میگویند‪.‬‬ ‫‪ -2‬وقت فضیلت‪ :‬اخصّ از وقت اداء است و یعنی چه وقت نماز را به جا آوریم که ثوابش بیشتر است‪ ،‬وقت فضیلت همان معنی اول‬ ‫وقت را میدهد؛ و چه بگوییم وقت فضیلت و چه بگوییم اول وقت هردو یکی هستند‪.‬‬ ‫‪16‬‬  ‫‪ -1‬نماز ظهر‪ :‬زوال تا دوبرابر شدن سایه شاخص (شاخص‪ ،‬چوب یا فلزی است که در روی زمین قرار داده میشود)‬ ‫وقت زوال خورشید یعنی همین که خورشید درنصف النهار قرار گرفت کمی که به طرف مغرب میل کرد‪ ،‬همان وقت زوال است‪.‬‬ ‫در قرآن وقت زوال را دلوک شمس میگویند‪.‬‬ ‫در آنجا یعنی در آن شاخص که همان چوب یا فلز است و ایستاده در رو زمین‪ ،‬وقتی که زوال میشود سایهای در طرف مشرق‬ ‫شاخص به وجود میآید هرچه که زمان بیشتر میگذرد و خورشید بیشتر به سمت مغرب میرود آن سایه شاخص بلندتر میشود‪.‬‬ ‫*در صحن جمهوری حرم یک شاخص وجود دارد‪.‬‬ ‫‪ -2‬نماز عصر‪ :‬از اندازه قبلی تا انجام نافله و فریضه یعنی از دوبرابر شدن سایه شاخص شروع میشود تا وقت انجام نافله و‬ ‫فریضه‪.‬‬ ‫‪ -3‬نماز مغرب‪ :‬آغاز ذهاب حمره مشرقیه تا ذهاب حمره مغربیه (ذهاب حمره مغربیه یعنی وقتی که آسمان کامالً تاریک است و‬ ‫ستارهها کامالً معلوم می شوند‪ ،‬سرخی ایجاد شده در مغرب نیز کامالً از بین برود‪).‬‬ ‫‪ -4‬نماز عشاء‪ :‬از اندازه قبلی تا گذشتن وقت عشاء‬ ‫‪ - 5‬نماز صبح‪ :‬فجر صادق تا طلوع سرخی از مشرق‬ ‫‪17‬‬  ‫جلسه هشتم‬ ‫وقت مختص‪ :‬یعنی اولین وقتی که برای آن نماز اختصاص دارد‪ ،‬خودش دو قسم میشود‪:‬‬ ‫الف) ظهر‪ :‬اول وقت به اندازه انجام دادن آن (اول وقت به اندازه به جا آوردن ‪ ۴‬رکعت نماز)‬ ‫ب) عصر‪ :‬آخر وقت به اندازه انجام دادن آن (آخر وقت به اندازه به جا آورد ‪ ۴‬رکعت نماز)‬ ‫*همین مطلب در مورد نمازهای دیگر نیز صادق است؛ مانند نمازهای مغرب و عشاء‪.‬‬ ‫وقت مشترک‪ :‬ما بین دو اختصاصی یعنی ما بین دو زمانی که اختصاص به یکی از آن دو نماز دارد‪.‬‬ ‫به طور مثال اگر سوال شود که وقت مشترک بین نماز ظهر و عصر چه زمانی هست؟ باید پاسخ داده شود ما بین دو وقت‬ ‫اختصاصی نماز ظهر و نماز عصر؛ یعنی اگر نماز چهار رکعتی چهار دقیقه طول میکشد از چهار دقیقه بعد از اذان ظهر تا چهار‬ ‫دقیقه قبل از غروب آفتاب‪.‬‬ ‫نکته‪ :‬نماز اول وقت همیشه افضل است بهجز افرادی که دارای عذر هستند‪.‬‬ ‫صاحب جواهر ‪ 1۸‬مورد از موارد استثناء نسبت به افضل بودن نماز در اول وقت را ذکر میکند‪:‬‬ ‫‪ -1‬فاقد ساتر (کسی که پوششی برای ستر عورتش ندارد)‬ ‫‪ -2‬فاقد وصف معتبر برای ساتر (پاک بودن) به طور مثال شلوار دارد اما شلوارش نجس است‪.‬‬ ‫‪ -3‬روزهداری که دیگران منتظر او هستند‪.‬‬ ‫‪ -4‬نماز مغرب و عشاء برای شخصی که از عرفه به طرف مشعر االحرام کوچ میکند‪.‬‬ ‫‪ -5‬شخص مدیون زمانی که طلبکار منتظر اوست و طلبش را میخواهد‪.‬‬ ‫‪ -6‬عمل به امر والدین‬ ‫‪ -7‬داشتن بیماری‬ ‫‪ -۸‬نداشتن حضور قلب و تمرکز فکری‬ ‫تعیین وقت نماز‬ ‫دو حالت دارد‪:‬‬ ‫‪ -1‬علم‪ :‬در صورت وجود علم به اینکه وقت داخل شده است باید به آن عمل کند‪.‬‬ ‫‪ -2‬ظن (گمان)‪ :‬تنها با عدم امکان علم‬ ‫سؤال‪ :‬چه زمانی نمازگزار حق دارد در تعیین وقت نماز به سمت ظن و گمان برود؟‬ ‫پاسخ‪ :‬وقتی که دستش از علم پیدا کردن کوتاه باشد یعنی تنها با عدم امکان علم حق دارد به سمت ظن و گمان برود که سه حالت‬ ‫دارد‪:‬‬ ‫‪ -1‬نماز در وقت انجام شده است‪ :‬عدم وجوب اعاده (تکرار نماز الزم نیست)‬ ‫‪ -2‬دخول وقت در حال نماز خواندن‪ :‬عدم وجوب اعاده (تکرار نماز الزم نیست)‬ ‫‪ -3‬اتمام نماز قبل از دخول وقت‪ :‬وجوب اعاده (باید نماز را مجدد بخواند)‬ ‫‪18‬‬  ‫قبله‬ ‫منظور از قبله همان خانه کعبه است که به شکل مکعب است و مربع است‪.‬‬ ‫سؤال‪ :‬آیا همه مکلفان به یک شکل نسبت به وجود کعبه و خانه خدا مشاهده دارند؟‬ ‫پاسخ‪ :‬خیر‪ ،‬به دلیل آنکه همه افراد مکلف علم و مشاهدهشان نسبت به خانه کعبه متفاوت است‪ ،‬اقسامی به وجود میآید‪:‬‬ ‫‪ -1‬کسی که مشاهدهکننده است و یا در حکم آن است‪ :‬اگر کسی خودش قبله را مشاهده میکند مستقیما ً مانند کسی که در مکه قرار‬ ‫دارد‪ ،‬به این افراد مشاهدهکننده میگویند و در حکم مشاهدهکننده یعنی در وضعیت فعلیاش نمیتواند قبله را مشاهده کند اما اگر برود‬ ‫باالی بام و یا باالی تپهای میتواند خانه کعبه را مشاهده کند و یا به عبارت دیگر‪ ،‬کسی که بدون مشقت میتواند خود را در وضعیتی‬ ‫قرار دهد که خانه کعبه را مشاهده کند‪ ،‬این افراد باید به خود کعبه نماز بگزارند‪.‬‬ ‫‪ -2‬غیر مشاهدهکننده و کسی که در حکم آن است‪ :‬غیر مشاهدهکننده مانند کسانی که آنقدر از خانه کعبه دور هستند که نمیتوانند به‬ ‫دلیل این فاصله خانه کعبه را مشاهده کنند و کسانی که در حکم غیر مشاهدهکننده هستند کسانی مانند نابینایان هستند‪ ،‬این افراد باید به‬ ‫جهت و یا سمتی که احتمال میرود قبله در آنسو است نماز بگزارند و یقین پیدا کنند که قبله از آن سمت خارج نیست‪.‬‬ ‫*علت رسیدن به این یقین اماره شرعیه است‪.‬‬ ‫مراحل پیدا کردن قبله توسط طالب قبله‪( :‬کسی که میخواهد قبله را پیدا کند)‬ ‫الف) قبله شهر «بدون اجتهاد (تالش کردن برای یافتن قبله) مگر با علم به خطا»‪ :‬در صورتی که شخصی علم به خطا داشته باشد و‬ ‫نتواند از نظر شرعی به قبله شهر اکتفا کند‪ ،‬صورت دوم برایش فعلیت پیدا میکند‪.‬‬ ‫ب) اجتهاد خود شخص به واسطه امارات (امارات یعنی نشانهها و عالمتها)‬ ‫*امارات‪:‬‬ ‫‪ -1‬محرابی که امام معصوم در آن نماز خوانده باشد‪.‬‬ ‫‪ -2‬قبر معصوم‬ ‫‪ -3‬قبله شهر مسلمانان‬ ‫‪ -۴‬قواعد علم هیئت (یعنی قواعد علم نجوم)‬ ‫‪ -5‬قول اهل خبره از علمای هیئت (یعنی کسانی که عالم به نجوم هستند)‬ ‫در صورت فقدان امارات‪ ،‬صورت سوم برای فرد فعلیت پیدا میکند‪.‬‬ ‫ج) تقلید از شخص عاد ِل عارف به قبله در صورت فقدان امارات‪ :‬در صورتی که حالت سوم نیز فعلیت پیدا نکند‪ ،‬صورت چهارم‬ ‫فعلیت پیدا میکند‪.‬‬ ‫د) به چهار طرف متقاطع و درصورت عجز اکتفا به طرف ممکن‬ ‫در صورت چهارم فرد دو خط متقاطع میکشد و به سمت هر چهار طرف نماز میخواند و در صورت عجز‪ ،‬فرد باید به هر طرفی‬ ‫که برایش ممکن است نماز بخواند‪.‬‬ ‫نظر مرحوم سید بن طاووس‪ :‬ما روایتی داریم «القرعه لک ّل امر مشکل او مشتبه» (قرعه انداختن برای هر امری است که مشکل و‬ ‫یا مشتبه باشد‪ ).‬و این موردی که ما دچارش شدهایم‪ ،‬یک مورد مشتبه و مشکل است‪ ،‬یعنی موضوع برای این روایت به وجود آمده‬ ‫است در نتیجه ما حکم را بر آن مترتب میکنیم و قرعه میاندازیم و به همان طرف نماز میخوانیم‪.‬‬ ‫‪19‬‬  ‫کشف خطای قبله پس از نماز به اجتهاد یا تقلید‪:‬‬ ‫‪ -1‬ما بین یمین و یسار‪ :‬عدم اعاده‬ ‫‪ -2‬به سمت راست یا چپ‪ :‬اگر وقت هست اعاده الزم است و اگر وقت نیست اعاده الزم است‪(.‬اعاده در وقت و نه در خارج وقت)‬