Relations Internationales - Διεθνείς Σχέσεις (L1) PDF

RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ COLLEGE IdEF UNIVERSITE SORBONNE PARIS NORD Faculté de Droit SUPPORT DE COURS Relations internationales LICENCE 1...

RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ COLLEGE IdEF UNIVERSITE SORBONNE PARIS NORD Faculté de Droit SUPPORT DE COURS Relations internationales LICENCE 1 (1ème semestre) Dr. Aspasia Aligizaki Η πνευματική ιδιοκτησία του παρόντος εκπαιδευτικού υλικού ανήκει στον συγγραφέα. Απαγορεύεται οποιαδήποτε ανατύπωση, εκτύπωση ή με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγή μέρους ή του συνόλου του παρόντος εκπαιδευτικού υλικού, χωρίς την έγγραφη συναίνεση του συγγραφέα. © ALIGIZAKI, 2020 1  RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ COLLEGE IdEF UNIVERSITE SORBONNE PARIS NORD Faculté de Droit LICENCE 1 PLAN DETAILLE DU COURS Relations internationales 1ème année (1ème semestre) Dr. Aspasia Aligizaki Volume Horaire : 12h de cours Contrôle de connaissances : Examen de fin de semestre qui compte à 100% de la note finale. Στόχος του μαθήματος : Ο στόχος του μαθήματος είναι η προσπέλαση της εξέλιξης των Διεθνών Σχέσεων και των σημαντικότερων θεωριών της. Αναλυτικότερα, θα παρουσιασθούν οι σημαντικότερες εκφάνσεις και προσεγγίσεις των κυρίαρχων θεωριών των διεθνών σχέσεων: του Πολιτικού Ρεαλισμού/Νεο-ρεαλισμού, του Φιλελευθερισμού/Νεο-φιλελευθερισμού καθώς και του Στρουκτουραλισμού και του Κονστρουκτιβισμού. Επίσης, στο πλαίσιο της παραπάνω ανάλυσης θα διασαφηθούν τα επίπεδα ανάλυσης των διεθνών Σχέσεων καθώς και βασικές έννοιες, όπως είναι το άναρχο διεθνές σύστημα, η ισορροπία ισχύος και η έννοια της εξισορρόπησης, η αρχή της αυτοβοήθειας, τα διλήμματα ασφάλειας, η αλληλεξάρτηση, η δημοκρατική ειρήνη, τα διεθνή καθεστώτα, ο ρόλος των διεθνών οργανισμών, η συλλογική ασφάλεια. Με την ολοκλήρωση αυτού του μαθήματος ο φοιτητής/η φοιτήτρια θα μπορεί να διαθέτει σαφή και τεκμηριωμένη γνώση των παραδοσιακών αλλά και των νεότερων θεωρητικών παραδειγμάτων των Διεθνών Σχέσεων καθώς και της σχετικής ακαδημαϊκής κριτικής και συζήτησης. Επίσης, θα μπορεί να αξιολογεί κριτικά και να αξιοποιεί τις παραπάνω θεωρητικές προσεγγίσεις, για να αναλύει τις διεθνείς εξελίξεις και φαινόμενα, όπως τα διεθνολογικά ζητήματα που προκύπτουν τα τελευταία χρόνια από τα ενεργειακά δίκτυα και τον σχετικό ανταγωνισμό των κρατών στην Ευρώπη, στη Μέση Ανατολή και στην Νοτιοανατολική Μεσόγειο. 2  RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ Περιεχόμενα Εισαγωγή....................................................................................................................... 6 Κεφάλαιο 1ο : Θεωρίες Διεθνών Σχέσεων..................................................................... 8 1.1.Ρεαλισμός............................................................................................................. 8 1.2 Νεορεαλισμός.................................................................................................... 15 1.3 Σχολές/Μορφές Ρεαλισμού............................................................................... 20 1.4 Νεορεαλισμός & νεοκλασικός ρεαλισμός........................................................ 20 1.5 Φιλελευθερισμός................................................................................................ 22 1.6. Οι κύριες μορφές του φιλελευθερισμού........................................................... 25 1.7 Θεσμικός Φιλελευθερισμός - Νεοφιλελευθερισμός.......................................... 27 1.8 Φιλελεύθερος Διεθνισμός.................................................................................. 33 1.9 Η θεωρία της Δημοκρατικής Ειρήνης................................................................ 36 1.10 Νέο-Νέο θεωρητική συζήτηση (Νεορεαλισμός & Νεοφιλευθερισμός)......... 38 1.11 Σχέση Ρεαλισμού-Φιλελευθερισμού............................................................... 42 1.11 Στρουκτουραλισμός......................................................................................... 46 1.13 Κονστρουκτιβισμός......................................................................................... 47 1.14 Συμπέρασμα................................................................................................... 53 Κεφάλαιο 2 : Η συμβολή του Θουκυδίδη στη διαμόρφωση της θεωρίας των Διεθνών Σχέσεων....................................................................................................................... 54 2. 1 Θουκυδίδης, ο πατέρας του ρεαλισμού στις διεθνείς σχέσεις......................... 54 2.2 Ισχύς και Δίκαιο μέσα από το διάλογο των Μηλίων......................................... 57 2.3 Πολιτική και ηθική στον Θουκυδίδη................................................................. 63 Κεφάλαιο 3ο : Σημαντικές έννοιες της θεωρίας των Διεθνών Σχέσεων...................... 67 3.1 Ισχύς................................................................................................................... 67 3.2 Ισορροπία ισχύος.............................................................................................. 68 3.3 Εξισορρόπηση ισχύος....................................................................................... 70 3.4 Στρατηγική........................................................................................................ 72 3.4.1. Η στρατηγική του Σουν Τσου........................................................................ 73 3.4.2. Ιστορικά παραδείγματα που επαληθεύουν τη στρατηγική σκέψη του Σουν Τσου......................................................................................................................... 75 3  RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ 3.4.3 Ποια είναι η καλύτερη στρατηγική;................................................................ 77 3.5 Το δίλημμα ασφάλειας...................................................................................... 79 3.6 Αποτροπή........................................................................................................... 80 Κεφάλαιο 4ο: Διεθνείς Οργανισμοί- θεωρίες Ολοκλήρωσης, Αλληλεξάρτησης και Διεθνών Καθεστώτων.................................................................................................. 82 4. 1 Το κράτος και οι διεθνείς οργανισμοί............................................................... 82 4.2 Κρατική/εθνική κυριαρχία και παγκοσμιοποίηση........................................... 82 4.3 Εσωτερική και Εξωτερική Κυριαρχία.............................................................. 83 4.4 Παγκοσμιοποίηση.............................................................................................. 85 4.5 Οι θεωρητικές προσεγγίσεις ως προς τους Διεθνείς Οργανισμούς.................. 90 4.6 Παγκοσμιοποίηση και δημοκρατία................................................................... 93 Α. Ρεαλισμός............................................................................................................ 94 Β. Διεθνισμός........................................................................................................... 95 Γ. Ο οικουμενισμός/υπερεθνισμός.......................................................................... 96 4. 7 Θεωρίες Διεθνούς Συνεργασίας....................................................................... 96 4.7.1 Θεωρίες ολοκλήρωσης.................................................................................... 97 4.7.1.α Κοινοτισμός............................................................................................ 98 4.7.1.β Λειτουργισμός....................................................................................... 100 4.7.1.γ Νεολειτουργισμός................................................................................. 101 4.7.2 Θεωρία της Αλληλεξάρτησης...................................................................... 104 4.7.3 Η θεωρία και η έννοια των Διεθνών Καθεστώτων...................................... 110 4.7.4 Δημιουργία διεθνών καθεστώτων................................................................ 113 α. Θεωρία παιγνίων................................................................................................ 113 β. Δημιουργία διεθνών καθεστώτων και ηγεμονία............................................... 114 γ. Δημιουργία διεθνών καθεστώτων και οικονομική θεωρία................................ 116 δ. Δημιουργία διεθνών καθεστώτων και θεσμικός διακυβερνητισμός.................. 117 4.7.5 Διατήρηση διεθνών καθεστώτων και ηγεμονία........................................... 118 4.7.6 Η διεθνής οργάνωση- Τύποι διεθνών οργανισμών....................................... 119 4.7.7. Ιστορική Εξέλιξη διεθνών οργανισμών....................................................... 121 4.7.8.Στόχοι/Αντικείμενο των Διεθνών Οργανισμών............................................ 122 Κεφάλαιο 5ο Ενεργειακά Δίκτυα και Διεθνείς Σχέσεις............................................. 126 4  RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ 5.1 Εισαγωγή.......................................................................................................... 126 5.2 Ενεργειακά δίκτυα και ασφάλεια εφοδιασμού............................................... 129 5.2.1 Η φυσική ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού.................................. 130 5.2.2 Η α-πολιτικοποίηση του ενεργειακού εφοδιασμού................................. 131 5.2.3 Ο εξευρωπαϊσμός του ενεργειακού εφοδιασμού..................................... 133 5. 2.4. Διαθεσιμότητα – Αξιοπιστία – Προσιτό Κόστος................................. 135 5.2.5. Ασφάλεια Ενεργειακού Εφοδιασμού και Εθνική Ασφάλεια............... 136 5.3 H Πολιτική των Ενεργειακών Δικτύων....................................................... 138 5.3.1. Επαρκείς επενδύσεις σε δίκτυα............................................................... 141 5. 3.2. Ο διαχωρισμός των δραστηριοτήτων παραγωγής και μεταφοράς ενεργειακών πόρων............................................................................................ 141 5.3.3. Ανάπτυξη περιφερειακών, απελευθερωμένων αγορών ενέργειας........... 142 5. 3.4. Η διαφοροποίηση των πηγών και διαδρομών ενεργειακού εφοδιασμού........................................................................................................ 142 6.4 Ο σύγχρονος ιδιότυπος «πόλεμος» των αγωγών......................................... 147 6.4.1. Blue Stream: Ένας επιτυχής ρωσικός «αιφνιδιασμός»............................ 148 5.4.2. Nord Stream: ένα πολύτιμο νέο ρωσικό «όπλο»..................................... 149 5.4.3. South Stream VS. Nabucco..................................................................... 151 5. 5 Η περίπτωση της Κασπίας: Τα ενεργειακά δίκτυα στη γεωπολιτική «αρένα».................................................................................................................. 155 5.5.1. Τα ενεργειακά αποθέματα στη Κασπία................................................... 157 6.5.2 Ο γεωπολιτικός ανταγωνισμός στην ενεργειακή «αρένα» της Κασπίας.. 157 5.5.3 Στόχοι και στρατηγική των Δυνάμεων.................................................... 159 5. 5.3.1. Ρωσία................................................................................................... 159 5.5.3.2. Οι ΗΠΑ................................................................................................. 163 6.5.3.3 Κίνα........................................................................................................ 166 5.5.3.4. Ευρωπαϊκή Ένωση................................................................................ 168 5.6 Η πολιτική των ενεργειακών δικτύων με τους φακούς του ρεαλισμού........... 173 6.7 Συμπεράσματα................................................................................................ 180 Επιλεγμένη Βιβλιογραφία......................................................................................... 182 5  RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ Εισαγωγή Η μελέτη των διεθνών σχέσεων ακολουθεί ένα ευρύ φάσμα θεωρητικών προσεγγίσεων. Εν γένει, διακρίνουμε πολλές μεγάλες σχολές σκέψης που διαφοροποιούνται κυρίως ανάλογα με τις μεταβλητές τις οποίες τονίζουν, όπως την εθνική ισχύ, τη στρατιωτική δύναμη, τα εθνικά συμφέροντα ή τις ιδεολογικές πεποιθήσεις. Οι Διεθνείς Σχέσεις ως σύγχρονος επιστημονικός κλάδος είναι η μελέτη των σχέσεων μεταξύ των κρατών, καθώς και η μελέτη όλων των σημαντικών ζητημάτων που αναφύονται και ξεπερνούν τα σύνορα μιας χώρας, απασχολώντας δύο ή περισσότερα κράτη και τους λαούς τους. Η διεθνής πολιτική αποτελεί τον σκληρό πυρήνα των Διεθνών Σχέσεων, που ασχολείται με τη διεθνή πολιτική διάσταση των διεθνών σχέσεων, συγκεκριμένα με τις διακρατικές σχέσεις (εξωτερική πολιτική, διπλωματία) και τα μεγάλα διεθνή πολιτικά ζητήματα, όπως ο πόλεμος (διακρατικός και εμφύλιος) και η αναζήτηση της ειρήνης, η ισχύς και η ισορροπία ισχύος, η στρατηγική και η ασφάλεια, οι συγκρούσεις και η επίλυσή τους, η διεθνής διακυβέρνηση (διεθνείς οργανισμοί) και το διεθνές σύστημα. Οι Διεθνείς Σχέσεις έχουν βέβαια και άλλες πολύ σημαντικές διαστάσεις πέρα από τη διεθνή πολιτική, όπως οι διεθνείς οικονομικές σχέσεις και η διεθνής πολιτική οικονομία και η συναφής οικονομική παγκοσμιοποίηση, τα περιβαλλοντικά ζητήματα, οι διεθνικές ΜΚΟ και η διεθνής κοινωνία πολιτών. Οι Διεθνείς Σχέσεις ως επιστημονικός κλάδος έχουν επηρεαστεί από πολλές φιλοσοφικές και επιστημονικές παραδόσεις των κοινωνικών επιστημών. Αρχικά, οι δύο επιστημονικοί κλάδοι που άσκησαν επιρροή ήταν η ιστορία (πρώτα κυρίως η διπλωματική ιστορία, σήμερα γνωστή ως διεθνής ιστορία ή ιστορία των διεθνών σχέσεων) και το διεθνές δίκαιο. Αυτές οι επιστήμες μπορούν να θεωρηθούν ως οι μητέρες επιστήμες των Διεθνών Σχέσεων. Στη συνέχεια, από το 1945 και μετά, την κύρια επιρροή την άσκησε η πολιτική επιστήμη σε τέτοιο σημείο, ώστε θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι Διεθνείς Σχέσεις, και ειδικά η διεθνής πολιτική, είναι η πολιτική επιστήμη στο διεθνές πεδίο, συμπληρώνοντας την πολιτική επιστήμη που ασχολείται με το εσωτερικό πολιτικό «γίγνεσθαι» ενός ή περισσότερων κρατών. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, και ειδικά από το 1970 και μετά, όλες οι κοινωνικές επιστήμες είχαν να προσφέρουν στις διεθνείς σχέσεις - εκτός από την πολιτική 6  RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ επιστήμη και την ιστορία – και κυρίως η οικονομία και η κοινωνική ψυχολογία, καθώς ο κλάδος γινόταν όλο και πιο πολυεπιστημονικός. Τα ρεύματα του ρεαλισμού και του φιλελευθερισμού είναι τα κυρίαρχα θεωρητικά παραδείγματα που ασχολήθηκαν άμεσα με τη διπλωματία, τον πόλεμο, την ειρήνη και τη διεθνή κοινωνία. Η παράδοση του ρεαλισμού θεωρείται κυρίαρχη διαμέσου των αιώνων στην ενάσκηση της διεθνούς πολιτικής και στην πολιτική θεωρία-φιλοσοφία. Ο φιλελευθερισμός (γνωστός και ως διεθνισμός ή ιδεαλισμός) αποτέλεσε, θα λέγαμε, τον βασικό αντίλογο στον ρεαλισμό, ειδικά από τα μέσα του 19ου αιώνα και έπειτα, καταφέρνοντας ορισμένες φορές να υποσκελίσει τη ρεαλιστική οπτική στις αποφάσεις των κρατών και να κυριαρχήσει στις διεθνείς σπουδές (όπως το 1919-1935, στις αρχές του νέου κλάδου των Διεθνών Σχέσεων. Παρακάτω θα παρουσιασθούν οι τέσσερις βασικότερες σχολές σκέψης αναφορικά με τις Διεθνείς Σχέσεις: (α) ο ρεαλισμός και ο νεορεαλισμός, (β) ο φιλελευθερισμός ή πλουραλισμός, (γ) ο στρουκτουραλισμός ή δομισμός, (ε) ο κονστρουκτιβισμός 7  RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ Κεφάλαιο 1ο : Θεωρίες Διεθνών Σχέσεων 1.1.Ρεαλισμός Ένα από τα βασικά αρχικά ζητήματα που έχουν απασχολήσει διαχρονικά τους μελετητές είναι το κατά πόσο η διεθνής πολιτική (= η πολιτική που ασκούν τα κράτη στην εξωτερική τους πολιτική) διέπεται ή όχι από διεθνείς κανόνες και ηθικές αξίες. Όσον αφορά την ατομική συμπεριφορά ή την εσωτερική πολιτική των κρατών, η κυρίαρχη άποψη είναι ότι όντως θα πρέπει να διέπεται από κανόνες και αρχές. Το ζήτημα της διεθνούς ηθικής και των διεθνών κανόνων αποτέλεσε – και συνεχίζει και σήμερα να αποτελεί – κομβικό ζήτημα στη συζήτηση μεταξύ ρεαλιστών και φιλελεύθερων μελετητών.1 Για τους Ρεαλιστές (μερικές φορές ονομάζονται «δομικοί Ρεαλιστές» ή «Νεορεαλιστές», σε αντίθεση με τους παλαιότερους «κλασικούς Ρεαλιστές»), το διεθνές σύστημα ορίζεται από την αναρχία - την απουσία κεντρικής αρχής.2 Τα κράτη είναι κυρίαρχα και επομένως αυτόνομα μεταξύ τους. Δεν υπάρχει μια ανώτερη αρχή που να μπορεί να οργανώσει τις σχέσεις μεταξύ τους. Συνεπώς δεσμεύονται μόνο με βίαιο εξαναγκασμό ή τη δική τους συγκατάθεση. Τα κράτη, και πιο συγκεκριμένα, οι κυβερνήσεις (αυτοί που λαμβάνουν τις αποφάσεις στην εξωτερική πολιτική), είναι οι μοναδικοί ή οι κύριοι πρωταγωνιστές στη διεθνή σκηνή. Αυτό σημαίνει ότι, σύμφωνα με τους ρεαλιστές, στα κράτη (κυβερνήσεις, υπουργεία εξωτερικών) θα πρέπει να επικεντρωθεί η διεθνολογική έρευνα. Οι Διεθνείς Σχέσεις είναι η μελέτη της εξωτερικής πολιτικής των κρατών και των συνασπισμών τους, η διακρατική πολιτική. Η πεμπτουσία της έρευνας είναι η διπλωματική και στρατιωτική συμπεριφορά των κρατών, οι διακρατικές πολιτικο-στρατιωτικές σχέσεις. Το κράτος, ως η βασική μονάδα ανάλυσης των Διεθνών Σχέσεων, συμπεριφέρεται ορθολογικά, με βάση το υπόδειγμα του «ορθολογικού δρώντος» (rational actor model). Η εξωτερική πολιτική περιγράφεται και αναλύεται υπό την οπτική του κράτους, ενός λογικού δρώντος που μπορεί και κρίνει και σταθμίζει προσεκτικά, 1 T. Nardin, ‘Ethical Traditions in International Affairs’, T. Nardin & D.R. Mapel (Ed.), Traditions of International Ethics (Cambridge: Cambridge University Press, 1992). M. Cohen, ‘Moral Skepticism and International Relations’, C.R. Beitz κ.ά. (Ed.), International Ethics (Princeton: Princeton University Press, 1985). 2 KN Waltz Theory of International Politics (Addison-Wesley Reading 1979). 8  RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ με κριτήρια ορθολογικά, τις εναλλακτικές δυνατότητες που έχει, με βάση τις γνώσεις και πληροφορίες που διαθέτει. Σε ένα τέτοιο άναρχο σύστημα, η κρατική ισχύς είναι το κλειδί. Αυτή θεωρείται η κυρίαρχη μεταβλητή, γιατί μόνο μέσω της ισχύος τα κράτη μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους και να ελπίσουν να επιβιώσουν. Ο ρεαλισμός μπορεί να κατανοήσει την ισχύ με διάφορους τρόπους - π.χ. στρατιωτικά, οικονομικά, διπλωματικά - και τονίζει την κατανομή της ισχύος ως καθοριστικού παράγοντα της διεθνούς πολιτικής. Αυτό το όραμα του κόσμου στηρίζεται σε τέσσερις υποθέσεις 3 Πρώτον, οι Ρεαλιστές ισχυρίζονται ότι η επιβίωση είναι ο κύριος στόχος κάθε κράτους. Η ξένη εισβολή και κατοχή είναι συνεπώς οι πιο πιεστικές απειλές που αντιμετωπίζει κάθε κράτος. Ακόμα κι αν τα εσωτερικά συμφέροντα, ο πολιτισμός ή η δέσμευση σε ένα σύνολο εθνικών ιδανικών θα υπαγόρευαν πιο φιλανθρωπικούς ή συνεργατικούς διεθνείς στόχους, η αναρχία του διεθνούς συστήματος απαιτεί από τα κράτη να διασφαλίζουν συνεχώς ότι έχουν επαρκή ισχύ, για να υπερασπίζονται και να προωθούν τα απαραίτητα για την επιβίωση συμφέροντα. Δεύτερον, οι Ρεαλιστές θεωρούν τα κράτη ως έλλογους δρώντες. Αυτό σημαίνει ότι, δεδομένου του στόχου της επιβίωσης, τα κράτη θα ενεργήσουν όσο καλύτερα μπορούν για να μεγιστοποιήσουν την πιθανότητά τους να συνεχίσουν να υπάρχουν. Τρίτον, οι Ρεαλιστές υποθέτουν ότι όλα τα κράτη διαθέτουν κάποια στρατιωτική ικανότητα, και κανένα κράτος δεν γνωρίζει τι ακριβώς σκοπεύουν οι γείτονές του. Τέταρτον, ο κόσμος, με άλλα λόγια, είναι επικίνδυνος και αβέβαιος. Σε έναν τέτοιο κόσμο είναι οι μεγάλες δυνάμεις τα κράτη με την μεγαλύτερη οικονομική επιρροή και, ιδίως, στρατιωτική δύναμη, που επέχουν αποφασιστικό ρόλο. Κατά την άποψη αυτή, οι διεθνείς σχέσεις είναι ουσιαστικά μια ιστορία της μεγάλης ισχύος στην πολιτική. Πρέπει να σημειώσουμε ότι παρατηρούνται κάποιες διαφορές ανάμεσα στις ρεαλιστικές σχολές σκέψης. Οι αποκαλούμενοι επιθετικοί Ρεαλιστές υποστηρίζουν ότι, προκειμένου να διασφαλιστεί η επιβίωση, τα κράτη θα επιδιώξουν να μεγιστοποιήσουν τη δύναμή τους σε σχέση με άλλους. Εάν οι αντίπαλες χώρες 3 J. Mearsheimer, ‘Back to the Future: Instability in Europe after the Cold War’, S. Lynn-Jones (Ed.), The Cold War and after: Prospects for Peace (Cambridge, Mass.: MIT Press, 1993), 141-92. 9  RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ διαθέτουν αρκετή δύναμη για να απειλήσουν ένα κράτος, δεν μπορεί αυτό ποτέ να είναι ασφαλές. Η άσκηση ηγεμονίας είναι επομένως η καλύτερη στρατηγική για μια χώρα που μπορεί να την ασκήσει.4 Οι αμυντικοί ρεαλιστές, αντιθέτως, πιστεύουν ότι η ηγεμονία είναι μια παράλογη στρατηγική για την επιβίωση του κράτους.5 Σημειώνουν ότι η αναζήτηση ηγεμονίας μπορεί να φέρει ένα κράτος σε επικίνδυνες συγκρούσεις με τους άλλους δρώντες. Αντίθετα, οι αμυντικοί Ρεαλιστές τονίζουν τη σταθερότητα, ισορροπία ισχύος, όπου μια σχεδόν ίση κατανομή ισχύος μεταξύ των κρατών διασφαλίζει ότι κανένας δεν θα διακινδυνεύσει να επιτεθεί σε άλλο. Η «πολυπολικότητα» - η κατανομή της εξουσίας μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων - είναι επομένως μια βασική ιδέα στη ρεαλιστική θεωρία. Εν γένει, πάντως, και κυρίως κατά τους κλασικούς παραδοσιακούς ρεαλιστές θεωρητικούς, διπλωμάτες ή πολιτικούς, βασικό χαρακτηριστικό του διεθνούς συστήματος είναι η αναρχία και οι συγκρούσεις και όχι η συνεργασία. Ο πόλεμος είναι εγγενές χαρακτηριστικό των διεθνών σχέσεων και μπορεί να αποφευχθεί μόνο μέσω της ισορροπίας ισχύος. Στην άναρχη διεθνή κοινωνία δεν υπάρχει μεγάλο περιθώριο για ηθική και αρχές, γιατί στη διεθνή κοινωνία δεν υπάρχει μια παγκόσμια ανώτερη Αρχή. Αυτό που κυριαρχεί στις διακρατικές σχέσεις είναι το εθνικό συμφέρον, το οποίο στηρίζεται στην ισχύ της κάθε χώρας, το οποίο δεν γνωρίζει όρια στη βάση της ηθικής ή του δικαίου, αφού η προτεραιότητα του κράτους στο διεθνές πεδίο είναι το εθνικό συμφέρον. Η τάση αυτή γνωστή και ως raison d’état είναι συνυφασμένη με τη σχολή του ρεαλισμού, κατά κύριο λόγο με τη γνωστή ως Realpolitik, δηλαδή την πολιτική της ισχύος (power politics), σύμφωνα με την οποία οι σχέσεις των κρατών ρυθμίζονται όχι από την ηθική και το διεθνές δίκαιο αλλά από το κρατικό ή εθνικό συμφέρον.6 Στο πλαίσιο της ρεαλιστικής προσέγγισης τα κράτη μπορούν να δημιουργήσουν διεθνές δίκαιο και διεθνείς θεσμούς, και μπορούν να επιβάλουν τους κανόνες που κωδικοποιούν. Ωστόσο, δεν είναι οι ίδιοι οι κανόνες που καθορίζουν γιατί ένα κράτος 4 J. John, Mearsheimer Η Τραγωδία της Πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων, (Εκδόσεις Ποιότητα – W.W. Norton & Company, Αθήνα, 2006) 5 Kenneth, Waltz, Θεωρία Διεθνούς Πολιτικής (Εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα, 2011) 6 C.R. Beitz, Political Theory and International Relations (Princeton: Princeton University Press, 1979), 13- 14 και C.R. Beitz, ‘Bounded Morality: Justice and the State in World Politics’, International Organization, 33, 3 (1979), 406-7. 10  RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ενεργεί με έναν συγκεκριμένο τρόπο, αλλά αντ’ αυτού τα υποκείμενα εθνικά συμφέροντα και οι σχέσεις ισχύος. Το διεθνές δίκαιο είναι επομένως ένα σύμπτωμα της κρατικής συμπεριφοράς, όχι η αιτία. Στη μελέτη των διεθνών σχέσεων εξέχοντες πρόγονοι και θεμελιωτές του πολιτικού ρεαλισμού είναι ο Θουκυδίδης, ο Niccolò Machiavelli, ο Thomas Hobbes και ο Baruch Spinoza, και ο Κινέζος στρατηγός Sun Tzu (544-496 π.X.) με το έργο του Η τέχνη του πολέμου. Στη σύγχρονη εποχή μελετητές των διεθνών σχέσεων που υιοθέτησαν ρεαλιστικές θέσεις και προσεγγίσεις κατά τις πρώτες δεκαετίες του νέου κλάδου, ασκώντας μεγάλη επιρροή, είναι ο Edward Carr, ο Hans Morgenthau και ο George Kennan. Πιο συγκεκριμένα, ο Edward Carr επισημαίνει την αναρχία των διακρατικών σχέσεων, όπου καθοριστικό ρόλο παίζουν η ισχύς και το εθνικό συμφέρον και όχι η ηθική, το Δίκαιο και ο διεθνής αλτρουισμός.7 Σύμφωνα με τον Carr στη διεθνή κοινωνία, επικρατούν τα συμφέροντα των ισχυρότερων και των κυρίαρχων ομάδων κρατών και το δικό τους status quo. Η φαινομενική «αρμονία συμφερόντων» μεταξύ των κρατών (η οποία επικρατεί στη φιλελεύθερη θεωρητική προσέγγιση) στην πραγματικότητα ταυτίζει το συμφέρον του συνόλου με το συμφέρον των ισχυρότερων κρατών.8 Σύμφωνα με τον Carr ο συνεπής ρεαλισμός αποκλείει το δικαίωμα να έχει ένα κράτος άποψη με βάση την ηθική και διεθνές δίκαιο. 9 Κατά τον Morgenthau, ιδρυτή του σύγχρονου μεταπολεμικού ρεαλισμού, στο βιβλίο του Politics among Nations (1948) οι συγκρούσεις είναι το ειδοποιό στοιχείο της διεθνούς ζωής και πηγάζουν από την έμφυτη ανθρώπινη ροπή για ισχύ και υπεροχή. Κυρίαρχη θέση του ρεαλισμού είναι η έννοια του συμφέροντος το οποίο ορίζεται με όρους ισχύος και επικρατεί στη διεθνή πολιτική. Οι διεθνείς σχέσεις διέπονται από ένα συνεχή αγώνα για ισχύ. Όποιος και να είναι ο τελικός στόχος της διεθνούς πολιτικής, η πρωταρχική στόχευση 7 9.Ε. Η. Carr, Εισαγωγή στη Μελέτη των Διεθνών Σχέσεων. Η Εικοσαετής Κρίση 1919-1939, (Αθήνα, Εκδόσεις Ποιότητα, 2000) 8 E.H. Carr, The Twenty Years Crisis 1919-1939: An Introduction to the Study of International Relations (London: Macmillan, 1939) Jackson & G. Sørensen, ό.π., 122-7. J. Donnelly, Realism and International Relations (Cambridge: Cambridge University Press, 2000), 15-16, 44-9, 186-8 9 Carr, ό.π., 89. 11  RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ είναι η ισχύς. O αγώνας για ισχύ είναι ένα παγκόσμιο ιστορικό φαινόμενο που διέπει της διακρατικές ανταγωνιστικές σχέσεις. Η επαύξηση της εθνικής ισχύος σε σχέση με τα άλλα κράτη αποτελεί πρωταρχική επιδίωξη της εξωτερικής αλλά και της εσωτερικής πολιτικής των κρατών. Η διεθνής πολιτική είναι αναπόδραστα συγκρουσιακή, γεγονός που σχετίζεται με την ίδια τη φύση του ανθρώπου που είναι επιθετική και διεκδικητική.10 Στη διεθνή πολιτική επικρατεί διαφορετική ηθική και ενίοτε συμπεριλαμβάνει πράξεις που θα ήταν καταδικαστέες με βάση τα κριτήρια της καθιερωμένης ηθικής. Σύμφωνα με τον Machiavelli και τον Hobbes, αν ένα κράτος δρα στις διακρατικές του σχέσεις με γνώμονα την ηθική και το δίκαιο θα υποπέσει σε σφάλματα στην εξωτερική του πολιτική και δεν θα εξυπηρετήσει το πρώτιστο καθήκον που είναι η επιβίωσή του, η ασφάλεια και η ευημερία του. Εντούτοις, η τελική στόχευση της ισχύος δεν είναι και δεν πρέπει να είναι η επικυριαρχία της μίας πλευράς ή ο πόλεμος, αλλά οι ειρηνικές σχέσεις μεταξύ των κρατών, όπως φαίνεται και από τον υπότιτλο του κλασικού του βιβλίου που είναι The Pursuit of Power and Peace. Πρέπει δε να επισημανθεί ότι ακόμη και αν ο Morgenthau δίνει έμφαση στην ισχύ και στο εθνικό συμφέρον και υποβαθμίζει τη σημασία της ηθικής και του δικαίου, επισημαίνει ότι οι ηθικές αρχές μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να αποτελέσουν σημαντική παράμετρο στο διεθνές «γίγνεσθαι», όπως στη θέσπιση ορίων στους πυρηνικούς εξοπλισμούς και στη διεξαγωγή «δίκαιων πολέμων».11 Η υπέρτατη έμφαση των ρεαλιστών στην αναρχία και την ισχύ τους οδηγεί σε μια υποτίμηση της επιρροής του διεθνούς δικαίου στις διακρατικές σχέσεις. Συγκεκριμένα, οι ρεαλιστές πιστεύουν ότι η επίδραση του είναι επιδερμική και δεν περιορίζει ή επηρεάζει αποφασιστικά τη συμπεριφορά του κράτους. Σε ένα άναρχο σύστημα χωρίς μια ανώτερη, κεντρική εξουσία, οι Ρεαλιστές υποστηρίζουν ότι ο νόμος μπορεί να επιβληθεί μόνο μέσω της κρατικής εξουσίας. Έτσι, τα κράτη μπορούν να δημιουργήσουν διεθνές δίκαιο και διεθνείς θεσμούς, και μπορούν να επιβάλουν τους κανόνες που κωδικοποιούν. Ωστόσο, δεν είναι οι ίδιοι οι κανόνες που 10 15 H.J. Morgenthau, Politics among Nations: The Struggle for Power and Peace (New York: Alfred A. Knopf) 11 16 H.J. Morgenthau, Politics in the Twentieth Century [Abridged Edition] (Chicago: University of Chicago Press, 1971). 12  RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ καθορίζουν γιατί ένα κράτος ενεργεί με έναν συγκεκριμένο τρόπο, αλλά αντ’ αυτού τα υποκείμενα υλικά εθνικά συμφέροντα και οι σχέσεις- ισορροπία ισχύος. 12 Το διεθνές δίκαιο είναι επομένως ένα σύμπτωμα της κρατικής συμπεριφοράς, όχι αιτία. Όπως ήδη προαναφέρθηκε, μια άλλη βασική παραδοχή του πολιτικού ρεαλισμού είναι ότι τα κράτη είναι οι σημαντικότεροι δρώντες στο διεθνές σύστημα και λειτουργούν ορθολογικά. Το διεθνές σύστημα είναι άναρχο και γι’ αυτό τα κράτη μεριμνούν για την ασφάλειά τους στο πλαίσιο της αρχής της αυτοβοήθειας. Υπέρτατο εθνικό συμφέρον των κρατών είναι η επιβίωσή τους. Τα κράτη επιδιώκουν τη μεγιστοποίηση της ισχύος τους, αφενός για να διασφαλίσουν την επιβίωσή τους και αφετέρου για να προαγάγουν τα εθνικά τους συμφέροντα, ενώ οι διεθνείς θεσμοί και το διεθνές δίκαιο συνιστούν εξαρτημένες μεταβλητές ισχύος. 13 Η πρωτοκαθεδρία και η αναγκαιότητα της ισχύος είναι βασική παραδοχή όλων των ρεαλιστών και τα κράτη υιοθετούν ορθολογικές πολιτικές στην προσπάθειά τους για επαύξηση της ισχύος ή της ασφάλειας τους.14 Στο πλαίσιο της οικείας ρεαλιστικής παραδοχής περί διεθνούς αναρχίας έχει επίσης υποστηριχθεί ότι στο άναρχο διεθνές σύστημα τα κράτη εφαρμόζουν τα δικά τους εθνικά συμφέροντα, που ορίζονται κατά κύριο λόγο από άποψη ισχύος και αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό τους διεθνείς νόμους, θεσμούς, και τα ιδανικά που επιδιώκουν να ξεπεράσουν ή να αντικαταστήσουν τον εθνικισμό. 15 Ένας βασικός εκπρόσωπος της ρεαλιστικής σχολής, ο Hans Morgenthau επικεντρώθηκε στην ανθρώπινη φύση, την έννοια του εθνικού συμφέροντος και της διεθνούς αναρχίας. Η ειδοποιός διαφορά του πολιτικού ρεαλισμού από τις άλλες θεωρίες διεθνών σχέσεων είναι η έμφαση στην έννοια του συμφέροντος που καθορίζεται από την άποψη της ισχύος. Η πολιτική είναι ένας αγώνας για την απόκτηση εξουσίας πάνω στους ανθρώπους, και ανεξάρτητα από τον τελικό στόχο, η ισχύς είναι ο άµεσος σκοπός και οι τρόποι απόκτησης, διατήρησης και επίδειξης της 12 DA Baldwin (ed) Neorealism and Neoliberalism: The Contemporary Debate (Columbia University Press New York 1993). 13 Mearsheimer, J.J. (1994) The False Promise of International Institutions. International Security, 19( 3 ), διαθ. σε http://www.columbia.edu/itc/sipa/U6800/readings- sm/Mearsheimer_False_Promise.pdf 14 Benjamin Frankel (1996). Roots of Realism. London: Frank Cass & Co. Ltd, xiv-XVIII, διαθ. σε http://samples.sainsburysebooks.co.uk/9781135210144_sample_837986.pdf 15 Wayman F. W. & Diehl P. F. (1994). Reconstructing Realpolitik. Michigan : University of Michigan Press, διαθ. Σε https://books.google.gr 13  RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ισχύος καθορίζουν την τεχνική της πολιτικής δράσης. Οι έννοιες της ισχύος και του συμφέροντος όμως δύνανται να μεταβάλλονται ως προς περιεχόμενο και επηρεάζουν τις ενέργειες των κρατών. Αντίθετα, οικουμενικές ηθικές αρχές δεν μπορούν να εφαρμοστούν στις ενέργειες των κρατών. Ο πολιτικός ρεαλισμός αρνείται να προσδιορίσει τις ηθικές προσδοκίες ενός συγκεκριμένου έθνος με βάση τους ηθικούς νόμους που διέπουν το σύμπαν. 16 Σύμφωνα με τον Morgenthau τα κράτη συγκρούονται ή συνεργάζονται µε άλλα κράτη στη βάση των εθνικών τους συμφερόντων. Κατ’ επέκταση, η εξωτερική πολιτική των κρατών καθοδηγείται από την υπεράσπιση του εθνικού συμφέροντος, που ενώ σε κάποιες περιπτώσεις δύναται να συνυπάρχει µε τη διεξαγωγή πολέµων, τις περισσότερες φορές συνίσταται στην αποτροπή του. Ως εκ τούτου, η σύναψη συµµαχιών µε τρίτα κράτη µε στόχο την εξισορρόπηση του αντιπάλου, και την ενίσχυση του ίδιου του κράτους καθώς και η απόκτηση σφαιρών επιρροής είναι καθοριστικής σημασίας. Εντούτοις, η απόκτηση σφαιρών επιρροής μπορεί να γεννήσουν το λεγόμενο «δίλημμα ασφαλείας» (security dilemma), σύμφωνα µε το οποίο η ενίσχυση της άμυνας ενός κράτους γίνεται αντιληπτή από άλλα κράτη ως επιθετική κίνηση, προκαλώντας έτσι συχνά ένα φαύλο κύκλο εξοπλισμών που ενισχύει, αντί να περιορίζει, την αίσθηση ανασφάλειας. Αυτή η λίγο ή πολύ πεσιμιστική θεώρηση των διεθνών σχέσεων, εντούτοις, δεν πρέπει να μας οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι η ειρήνη είναι ανέφικτη. Αντίθετα, όπως διατείνεται ο Morgenthau, η διατήρηση ενός συστήματος ισορροπίας της ισχύος (balance of power) αποτελεί τον πλέον ενδεδειγμένο τρόπο διαφύλαξης της ειρήνης. Σταχυολογώντας τις παραπάνω επισημάνσεις μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η κλασική ρεαλιστική παράδοση μπορεί να συνοψιστεί στα ακόλουθα κύρια σημεία: 1. Η ηθική είναι άσχετη με τη διεθνή πολιτική. 2. Η διεθνής κοινωνία είναι σε κατάσταση αναρχίας, σε κατάσταση διαρκούς διακρατικού ανταγωνισμού και σύγκρουσης 16 Morgenthau, H. (1978). Politics among Nations. New York: Knopf, 4-10 14  RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ 3. Τα κράτη διεθνώς βρίσκονται σε μια συνεχή κατάσταση «αυτοβοήθειας». 4. Κύριο μέλημα είναι η διασφάλιση και επιδίωξη του εθνικού συμφέροντος. 5. Η επιθετικότητα του ανθρώπου και των κρατών είναι εγγενής. 6. Τα κράτη ρέπουν προς την εγωπαθή και συμπεριφορά. 7. Η επιβίωση αποτελεί το πρωταρχικό μέλημα του κράτους στη διεθνή ζωή. 8. Το κράτος είναι η βασική μονάδα ανάλυσης των διεθνών σχέσεων και εξελίξεων και κυρίως το ισχυρό κράτος. Είναι δηλαδή κεντρικός ο ρόλος των κρατών ως κύριων διεθνών δρώντων, 9. Ο ρόλος της ισχύος διεθνώς είναι καίριος. 10. Η ισορροπία ισχύος αποτελεί τον μόνο (ή κύριο) παράγοντα ειρήνης και σταθερότητας. Είναι προεξάρχων ο ρόλος της ισχύος ως κύριος παράγοντας για την ασφάλεια και επιβίωση των κρατών και για την εξασφάλιση των ειρηνικών σχέσεων, 1.2 Νεορεαλισμός Η Θεωρία που διατυπώθηκε το 1979 στο βιβλίο του Kenneth Waltz για τη Διεθνή Πολιτική ήταν για μια δεκαετία η πιο εμπνευσμένη θεωρητική εργασία στην ακαδημαϊκή μελέτη των διεθνών σχέσεων, το κεντρικό κείμενο του σύγχρονου δομικού ρεαλισμού- νεορεαλισμού.17 Σε αντίθεση με τον κλασικό ρεαλισμό, o Waltz δεν θεωρεί την ανθρώπινη επιθετικότητα ως την πηγή του αγώνα για ισχύ, αλλά τη δομή του διεθνούς συστήματος. Σύμφωνα με τον Kenneth Waltz, βασικό εκπρόσωπο του νεορεαλισμού, το συμφέρον του κράτους, συνιστά ισχυρό κίνητρο και γνώμονα για τη δράση του, που είναι αναγκαίο αποτέλεσμα του ανεξέλεγκτου διακρατικού ανταγωνισμού. Η δομή του διεθνούς συστήματος επηρεάζει αποφασιστικά τις πολιτικοστρατηγικές επιλογές και συμπεριφορές των κρατών. Υπάρχουν διασυνδέσεις μεταξύ των μονάδων του συστήματος των κρατών, με αποτέλεσμα οι αλλαγές που πραγματώνονται στο ένα μέρος του συστήματος να δημιουργούν αλλαγές σε άλλα μέρη του. Η κατανομή ισχύος μεταξύ των κεντρικών μονάδων είναι αποφασιστικής σημασίας για το διεθνές σύστημα. Το βασικό στοιχείο της δομής του διεθνούς συστήματος είναι η κατανομή ισχύος ανάμεσα στα κράτη. Πρέπει να επισημανθεί 17 Waltz, K. op.cit. 15  RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ότι τα κράτη είναι μεν νομικά ίσα και κυρίαρχα – στο πλαίσιο της λεγόμενης αρχής της κυρίαρχης ισότητας - αλλά υπάρχουν μεταξύ τους διαφορές ως προς την ισχύ και επιρροή που διαθέτουν. Οι κύριες διαφορές μεταξύ κρατών συνίστανται στις δυνατότητες που έχει το καθένα από αυτά με βάση την ισχύ επί της οποίας ιεραρχούνται και μεταξύ τους. Με δεδομένη την καθοριστική σημασία της ισχύος, οι μεγάλες δυνάμεις είναι αυτές που διαμορφώνουν την ισορροπία στο διεθνές σύστημα. Ωστόσο, ο στόχος των μεγάλων δυνάμεων και των λοιπών κρατών δεν είναι η μεγιστοποίηση της ισχύος αλλά η μεγιστοποίηση της ασφάλειας τους. Αντίθετα, η μεγιστοποίηση της ισχύος μίας μεγάλης δύναμης μπορεί να εγκυμονεί κινδύνους και να επιφέρει κρίσεις και ακόμη και ένοπλη σύγκρουση. Αξίζει δε να σημειωθεί ότι οι όποιες μεταβολές στην εσωτερική πολιτική δομή των κρατών δεν αλλάζουν το κεντρικό εθνικό τους συμφέρον και την προσήλωση στην αρχή της αυτοβοήθειας, στην επιβίωση, και στην αύξηση της ισχύος του κράτους. Σύμφωνα με τους νεορεαλιστές οι διεθνείς θεσμοί αντανακλούν την κατανομή ισχύος στο διεθνές σύστημα και οι ηγέτες και γενικότερα οι κυβερνήσεις που ασκούν τη διεθνή πολιτική είναι δέσμιοι του ισχύοντος διεθνούς συστήματος στην προσπάθεια τους να εξασφαλίσουν την ασφάλεια και επιβίωση των κρατών τους.18 Σύμφωνα με τον Waltz αν υπάρχει κάποια ευδιάκριτη πολιτική θεωρία της διεθνούς πολιτικής, αυτή είναι η θεωρία της ισορροπίας δυνάμεων, διότι αντιλαμβάνεται τα κράτη απλά ως φορείς εξουσίας που ανταγωνίζονται σε ένα άναρχο περιβάλλον. Ο Waltz ισχυρίζεται ότι η ισορροπία δυνάμεων επικρατεί κάθε φορά που δύο ή περισσότερα κράτη συνυπάρχουν σε μια άναρχη διεθνή τάξη χωρίς κάποιο ανώτερο παράγοντα να σπεύσει προς ενίσχυση κρατών που εξασθενούν ή αρνηθεί σε οποιοδήποτε από αυτά να χρησιμοποιήσουν όλα τα μέσα που έχουν προς εξυπηρέτηση των στόχων τους.19 Τα διπολικά διεθνή συστήματα είναι, κατά τη γνώμη του πιο σταθερά και λιγότερο συγκρουσιακά από τα πολυπολικά συστήματα, όπως και η ισορροπία δυνάμεων άλλων εποχών. Το κεντρικό συμπέρασμα της θεωρίας ισορροπίας δυνάμεων είναι ότι τα κράτη σε συνθήκες διεθνούς αναρχίας τείνουν να εξισορροπούν τον ισχυρό δρώντα και 18 Waltz, K. op.cit. 19 Waltz, K. op.cit.σελ. 117-118 16  RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ όχι να υπαναχωρούν, συμμαχώντας με αυτόν (να προβαίνουν, δηλαδή, στο λεγόμενο «bandwagoning») γιατί μόνο σε συνθήκες μη αναρχίας, η ήττα δεν θα έθετε την ασφάλεια τους σε κίνδυνο. Στην αναρχία, όμως θα πρέπει να αναλογιστούν αν μια τέτοια ενέργεια τους καθιστούσε, εν τέλει, θύματα μιας ανερχόμενης δύναμης. Ένα κράτος πρέπει πάντα να αναλογίζεται τη σχετική ισχύ του στο σύστημα. Η δύναμη των άλλων - ιδιαίτερα η μεγάλη δύναμη - είναι πάντα μια απειλή, ποτέ ένα δέλεαρ. Αντί του bandwagoning ο Waltz υποστηρίζει την «ισορροπία δυνάμεων» (balance) απέναντι στην αυξανόμενη δύναμη του άλλου κράτους. 20 Αυτή μπορεί να επιτευχθεί είτε μέσω σχηματισμού κατάλληλων συμμαχιών (εξωτερική εξισορρόπηση) είτε μέσω της ανάπτυξης των δυνάμεών τους ως απάντηση στην ανάπτυξη των ανταγωνιστών (εσωτερική εξισορρόπηση). Αξιοσημείωτη είναι, εν προκειμένω, και η άποψη του Stephen M. Walt που αντλώντας από την θεωρία της «ισορροπίας ισχύος», χρησιμοποιεί τον όρο «ισορροπία απειλών» καθώς η ισχύς μόνο δεν πιστεύει ότι δίνει μια πλήρη εικόνα των παραμέτρων πίσω από την επιλογή συμμάχων. Η επιθετική ισχύς, η γεωγραφική γειτνίαση και οι προθέσεις- φιλοδοξίες είναι κάποιες από τις παραμέτρους που μπορεί να καθορίσουν το επίπεδο απειλής στην οποία εκτίθενται τα κράτη. Η πιθανότητα των ευπαθών κρατών να αναζητήσουν συμμάχους αυξάνεται ανάλογα με την ένταση της απειλής. Όταν τα κράτη έρχονται αντιμέτωπα με την απειλή είτε την εξισορροπούν, συμμαχούν δηλαδή με άλλα κράτη ενάντια στην απειλή, είτε υπαναχωρούν συμμαχώντας με την πηγή της απειλής. Εν γένει, ο Walt ισχυρίζεται ότι τα κράτη είναι πιο πιθανό να συνενώνονται για να παρεμποδίσουν ένα κράτος να γίνει τόσο δυνατό που θα είχε τη δυναμική να γίνει ηγεμονικό. Με αυτό εννοεί ότι τα κράτη εξισορροπούν τις αναδυόμενες απειλές περισσότερο από το να υποστηρίξουν την ισχυρότερη πλευρά.21 Ο Walt, επομένως, υποστηρίζει ότι τα κράτη προτιμούν την ασφαλέστερη στρατηγική που είναι να προσχωρείς σε συμμαχίες με την πιο αδύναμη πλευρά περισσότερο από ότι με την ηγεμονική δύναμη. Μέσω αυτής της εξισορρόπησης είναι λιγότερο πιθανό να τεθεί κανείς στην άκρη καθώς υπάρχει μεγαλύτερη ανάγκη για συνδρομή της 20 Ibid. σελ. 126 21 Art, R. J. - Jervis, R.(2005). Anarchy and its Consequences. In R.J. Art, & R. Jervis (eds.), International politics: enduring concepts and contemporary issues. New York: Pearson/Longman, 4-5 και 6 17  RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ασθενέστερης πλευράς και επομένως η επιρροή του νέου μέλους μπορεί να αυξηθεί εντός της συμμαχίες. Μαζί τα σύμμαχα κράτη μπορούν να εξισορροπήσουν- αντισταθμίσουν το ηγεμονικό κράτος.22 Ο ρεαλισμός εμπεριέχει διαφορετικές σχολές σκέψης και προσεγγίσεις, αλλά υπάρχουν κάποιες κοινές κεντρικές υποθέσεις ανάμεσα σε όλες τις ρεαλιστικές προσεγγίσεις.23 Πάντως, όποιες και αν είναι ενδεχομένως οι μεταξύ τους διαφωνίες τους, όλοι οι ρεαλιστές συμφωνούν ότι η ανθρώπινη φύση έχει στον πυρήνα της τον ατομικισμό και ότι αυτή η ιδιοτέλεια καθορίζει και τον πυρήνα της πολιτικής.24 Οι Ρεαλιστές όμως τονίζουν επίσης και τις πολιτικές προεκτάσεις που απορρέουν από τη διεθνή αναρχία. Σε περίπτωση απουσίας της διεθνούς κυβέρνησης, ο άνθρωπος γίνεται για τον άνθρωπο λύκος (homo homini lupus), όπως θα έλεγε ο Thomas Hobbes. Εντός των κρατών, η ανθρώπινη φύση συνήθως δαμάζεται από την ιεραρχική πολιτική εξουσία και το κράτος. Στις διεθνείς σχέσεις όμως η αναρχία όχι μόνο επιτρέπει αλλά ενθαρρύνει τις χειρότερες πτυχές της ανθρώπινης φύσης να εκδηλωθούν. Η αλληλεπίδραση του εγωισμού και της αναρχίας οδηγεί στην επικράτηση της ισχύος στις διεθνείς σχέσεις25 με αποτέλεσμα να επικρατεί σε όλες τις εκφάνσεις της πολιτικής ζωής η αναζήτηση της ισχύος και της ασφάλειας26. Ο αγώνας για την ισχύ είναι αέναος στον χώρο και το χρόνο27 και "ασφάλεια", επομένως σημαίνει ένας κάπως λιγότερο επικίνδυνος και λιγότερο βίαιος κόσμος, αντί για έναν απόλυτα ασφαλή ή ειρηνικό. Σε αυτό το πλαίσιο τα κράτη επιδιώκουν τον μετριασμό και τη διαχείριση των όποιων διενέξεων, εντάσεων όχι την εξάλειψη τους.28 Οι ρεαλιστές θα μπορούσαν να διακριθούν στους κλασικούς (ή κατά μια άλλη διάκριση βιολογικούς29) και στους νεορεαλιστές ανάλογα με την έμφαση που δίνουν στις 22 Walt, S. M. (1987). The origins of alliances. N.Y.: Cornell University Press. 18-19 23 Sheehan, M. (2005). International security: an analytical survey. Boulder: Colo.: Lynne Rienner, 7 24 Donnelly, J.(2000). Realism and International Relations. Cambridge: Cambridge University Press, 9-1, διαθ. Στην ηλ. Διευθ. http://catdir.loc.gov/catdir/samples/cam032/99053676.pdf 25 Schwarzenberger, G. (1951). Power Politics; A Study of International Society. London: Stevens, 147 26 Gilpin R.G. (1984). The Richness of the Tradition of Political Realism. International Organization, 38( 2 ), 305, διαθ. Σε http://www.rochelleterman.com/ir/sites/default/files/Gilpin%201984.pdf 27 Morgenthau, H. op.cit. 28 Donnelly, J. σελ op.cit., σελ. 9-10 29 Βλ. Π.χ Ανάλυση τυπολογίας σε Donnelly, J..π. 18  RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ βασικές προτάσεις του εγωισμού - της ανθρώπινης φύσης και την δομή του συστήματος- αναρχία αλλά και την αυστηρότητα της δέσμευσής τους σε μια αυστηρή και αποκλειστικά ρεαλιστική ανάλυση. Για παράδειγμα, ο John Herz υποστηρίζει ότι η διεθνής αναρχία εξασφαλίζει την κεντρικότητα του αγώνα για την εξουσία», ακόμη και εν απουσία της επιθετικότητας ή παρόμοιων παραγόντων 30. Οι λεγόμενοι «βιολογικοί» ή κατά συνηθέστερη διάκριση κλασικοί ρεαλιστές δίνουν έμφαση στην ανθρώπινη φύση.31 Για παράδειγμα, ο Morgenthau υποστηρίζει ότι ο κοινωνικός κόσμος δεν συνιστά παρά μια προβολή της ανθρώπινης φύσης πάνω στο συλλογικό επίπεδο, τα δε πολιτικά προβλήματα είναι προεκτάσεις της ανθρώπινης φύσης στην κοινωνία. Κατά τους κλασσικούς ρεαλιστές «η υπερηφάνεια, η λαγνεία, και η άμετρη φιλοδοξία θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην αέναη επ’ αόριστον συνέχιση ενός πολέμου όλων εναντίον όλων. Τελικά, η σύγκρουση και ο πόλεμος έχουν τις ρίζες τους στην ανθρώπινη φύση" 32. Από την άλλη, για τους νεορεαλιστές ή δομικούς ρεαλιστές, όπως ο kenneth Waltz, δεν είναι η ανθρώπινη επιθετικότητα αλλά η δομή του διεθνούς συστήματος εκείνη που διαμορφώνει τη δράση και επηρεάζει τον αγώνα των κρατών για ισχύ και ασφάλεια. Μία βασική διαφωνία στους κόλπους του νεορεαλισμού αφορά στον βαθμό στον οποίο τα κράτη επιδιώκουν να επεκταθούν μεταβάλλοντας προς όφελός τους το διεθνές σύστημα (επιθετικός ρεαλισμός), ή απλώς επιχειρούν διαρκώς να επιβιώσουν προλαμβάνοντας την εις βάρος τους επέκταση ανταγωνιστικών κρατών και διατηρώντας το status quo (αμυντικός ρεαλισμός). Τέλος, αξιοσημείωτος είναι και ο λεγόμενος νεοκλασικός ρεαλισμός, μια σύγχρονη παραλλαγή του αμυντικού νεορεαλισμού. Σύμφωνα με αυτόν η συμπεριφορά των δρώντων μπορεί να ερμηνευθεί όχι μόνο με βάση την αντικειμενική δομή του διεθνούς συστήματος αλλά και με βάση υποκειμενικές παραμέτρους σχετικά με το πώς αντιλαμβάνονται την τρέχουσα κατάσταση οι ηγεσίες κάθε κρατικής οντότητας ή και το πώς συμπεριφέρονται ή χαράσσον πολιτικές λόγω εσωτερικών, εγχώριων πιέσεων. 30 Herz, J. (1951). Political Realism and Political Idealism. Chicago: University of Chicago Press, 10, 31 σε Donnelly, J. op.cit. 32 Waltz, K.(2000), Structural Realism after the Cold war, International Security, 25( 1), 35, διαθεσιμο στην ηλ.διευθ. http://www.columbia.edu/itc/sipa/U6800/readings- sm/Waltz_Structural%20Realism.pdf 19  RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ 1.3 Σχολές/Μορφές Ρεαλισμού Σήμερα ο ρεαλισμός μπορεί να διακριθεί σε τέσσερις τουλάχιστον προσεγγίσεις, εκφάνσεις ή τάσεις:33 Κλασικός ρεαλισμός (Θουκυδίδης, Machiavelli, Carr, Morgenthau και οι σύγχρονοι υποστηρικτές τους). Η έμφαση εδώ είναι στον αγώνα για ισχύ χάριν του εθνικού συμφέροντος και της επιβίωσης, ο οποίος έχει τις ρίζες του στην ανθρώπινη φύση και στον άναρχο διεθνές σύστημα. Nεορεαλισμός ή δομικός ρεαλισμός: αμυντικός (Waltz, Gilpin) και επιθετικός (Mearsheimer). Το ίδιο το άναρχο διεθνές σύστημα οδηγεί στην ανασφάλεια και στις συγκρούσεις και όχι η φύση του ανθρώπου. Το διπολικό ή ηγεμονικό μονοπολικό διεθνές σύστημα εγγυάται μεγαλύτερη διεθνή ειρήνη και σταθερότητα. Φιλελεύθερος ρεαλισμός (Wight, Bull, Buzan, δηλαδή η γνωστή ως βρετανική σχολή). Η διεθνής αναρχία περιορίζεται με τη δραστηριότητα των διεθνών οργανισμών, με τη διπλωματία και με τους κανόνες και αρχές του διεθνούς δικαίου και από την αποτρεπτική ικανότητα ενός κράτους στο πλαίσιο της ισορροπίας ισχύος. Νεοκλασικός ρεαλισμός. Συγκερασμός ρεαλισμού με τον φιλελευθερισμό, αντλώντας ορισμένα στοιχεία και από τον κονστρουκτιβισμό. 1.4 Νεορεαλισμός & νεοκλασικός ρεαλισμός Ο Kenneth Waltz 34 είναι ο ιδρυτής και κύριος εμπνευστής του γνωστού ως νεορεαλισμού ή δομικού ρεαλισμού. Σε αντίθεση με τον κλασικό ρεαλισμό, δεν θεωρεί την ανθρώπινη επιθετικότητα αλλά τη δομή του διεθνούς συστήματος ως την πηγή του αγώνα για ισχύ.35 Κατά το νεορεαλισμό του Waltz και της Σχολής του, το κύριο καθοριστικό στοιχείο στην πρακτική και στη μελέτη της διεθνούς πολιτικής βρίσκεται στη δομή του εκάστοτε ισχύοντος διεθνούς συστήματος, στα αλληλεξαρτώμενα δομικά στοιχεία του και στα μεταβλητά χαρακτηριστικά του. Το βασικό στοιχείο της δομής του διεθνούς 33 Τ. Dunn, M. Kurki & S. Smith (Ed.), International Relations Theories: Discipline and Diversity (Oxford: Oxford University Press, 3η έκδοση, 2013), 77-93. Jackson & Sørensen, ό.π., 140-3. 34 με το βιβλίο του Theory of International Politics (1979), το οποίο για τον ρεαλισμό θεωρείται εφάμιλλο με το κλασικό βιβλίο του Morgenthau, 35 K.N. Waltz, Theory of International Politics (New York: McGrow-Hill, 1979). 20  RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ συστήματος είναι η κατανομή ισχύος ανάμεσα στα κράτη. Τα κράτη είναι μεν νομικά ίσα και κυρίαρχα (αρχή της κυρίαρχης ισότητας), αλλά υπάρχουν μεταξύ τους διαφορές ως προς την ισχύ και την επιρροή που διαθέτουν. Στο πλαίσιο της διεθνούς αναρχίας που επικρατεί, όλα τα κράτη είναι ίδια στις βασικές τους λειτουργίες στη διεθνή σκηνή, ανεξαρτήτως των άλλων χαρακτηριστικών τους (ιδεολογία, πολίτευμα κ.λπ.), τα οποία o Waltz δεν θεωρεί σημαντικά στη διαμόρφωση της διεθνούς πολιτικής. Οι κύριες διαφορές μεταξύ κρατών είναι στις δυνατότητές τους με βάση την ισχύ που οδηγεί σε ιεράρχηση μεταξύ τους. Με δεδομένη την καθοριστική σημασία της ισχύος, οι μεγάλες δυνάμεις είναι αυτές που διαμορφώνουν την ισορροπία στο διεθνές σύστημα. Ωστόσο, ο στόχος των μεγάλων δυνάμεων και των λοιπών κρατών δεν είναι η μεγιστοποίηση της ισχύος αλλά η μεγιστοποίηση της ασφάλειας. Αντίθετα, η μεγιστοποίηση της ισχύος μιας μεγάλης δύναμης μπορεί να αποβεί εν τέλει όχι μόνο άγονη αλλά και επιζήμια και να επιφέρει κρίσεις και ακόμη και ένοπλη σύγκρουση. Ο Waltz διατείνεται ότι τα διπολικά διεθνή συστήματα είναι πιο σταθερά και λιγότερο συγκρουσιακά από τα πολυπολικά συστήματα. Οι ηγέτες και οι κυβερνήσεις που ασκούν τη διεθνή πολιτική είναι δέσμιοι του ισχύοντος διεθνούς συστήματος στην προσπάθεια τους να προασπίσουν ή να επιτύχουν την ασφάλεια και επιβίωση των κρατών τους. Ο νεορεαλισμός κινείται σε μία ντετερμινιστική λογική σύμφωνα με την οποία η προαγωγή του εθνικού συμφέροντος, το κύριο ζητούμενο κατά τον ρεαλισμό στην εξωτερική πολιτική, διαμορφώνεται σχεδόν αυτόματα.36 Άλλοι θεωρητικοί της νεορεαλιστικής αντίληψης του διεθνούς γίγνεσθαι είναι ο Robert Gilpin, ο οποίος τονίζει και την οικονομική διάσταση στο διεθνές σύστημα, ο Joseph Griego και ο John Mearsheimer. Ο Mearsheimer, ο οποίος θεωρείται ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του γνωστού ως επιθετικού νεορεαλισμού (σε αντίθεση με τον αμυντικό νεορεαλισμό του Waltz και του Gilpin), οραματίζεται μια επιστροφή στον Ψυχρό Πόλεμο και στην όλη λογική του, γιατί ήταν ένα σύστημα πιο σταθερό. Κατ’ αυτόν, τα κράτη δεν είναι ποτέ ικανοποιημένα με την ισχύ που διαθέτουν και με το υπάρχον status quo, επιδιώκουν συνεχώς όλο και μεγαλύτερη ισχύ σε βάρος των άλλων κρατών και μόνο έτσι θεωρούν ότι μπορεί να εξασφαλίσουν την ειρήνη. 36 R. Jackson & G. Sørensen, Θεωρία και μεθοδολογία των διεθνών σχέσεων: η σύγχρονη συζήτηση (Αθήνα: Gutenberg) 21  RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ Υποστηρίζει ως πλέον ασφαλές διεθνές σύστημα όχι τόσο το διπολικό (όπως ο Waltz) αλλά την παγκόσμια ηγεμονία μίας υπερδύναμης (εννοεί προφανώς την ηγεμονία των ΗΠΑ), αν και παραδέχεται ότι αυτό είναι μάλλον ανέφικτο.37 Από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 και έπειτα έχουν εμφανιστεί διάφορες πιο ήπιες μορφές ρεαλισμού, οι οποίες αντλούν στοιχεία από τον κλασικό ρεαλισμό αλλά και από τον φιλελευθερισμό και τον κονστρουκτιβισμό. Λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τον εσωτερικό παράγοντα, τις διαφορές μεταξύ των κρατών (και όχι μόνο τις διαφορές ισχύος) και τις ιδιαιτερότητες του κάθε κράτους, τον ρόλο του ατόμου, τις αντιλήψεις των ηγετών και το πώς και γιατί κατανοούν τη διεθνή πραγματικότητα και την κατανομή ισχύος με έναν συγκεκριμένο τρόπο, τις σχέσεις κράτους- κοινωνίας, τα κίνητρα των κρατών κ.ά. Η νέα αυτή πιο περίτεχνη και λιγότερο απλουστευτική μορφή του ρεαλισμού έχει ονομαστεί σύγχρονος ρεαλισμός ή νεοκλασικός ρεαλισμός 1.5 Φιλελευθερισμός Οι κύριες θέσεις του φιλελευθερισμού (διεθνισμού/πλουραλισμού) δεν είναι τόσο ευδιάκριτες όπως είναι στον ρεαλισμό. Υπάρχουν διάφορες προσεγγίσεις και σχολές. Ωστόσο, παρά τις πολλές διαφορές που υπάρχουν μεταξύ τους να διακρίνει κάποια κοινά σημεία που λίγο πολύ εκπροσωπούν τους μελετητές των Διεθνών Σχέσεων οι οποίοι μπορεί να χαρακτηριστούν φιλελεύθεροι.38 Καταρχάς, σύμφωνα με τον φιλελευθερισμό η διεθνής κοινωνία είναι πολύ πιο σύνθετη και περίπλοκη από ό,τι παρουσιάζεται στον ρεαλισμό. Δεν είναι ούτε άναρχη ούτε επικρατεί ο ανταγωνισμός και η ισχύς, παρά μόνο σε ορισμένες περιπτώσεις. Η πρακτική των διεθνών σχέσεων λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο μιας παγκόσμιας κοινωνίας που, όπως κάθε κοινωνία, έχει τόσο στοιχεία συνεργασίας όσο και στοιχεία ανταγωνισμού και διενέξεων, πολιτική της ισχύος και πολιτική μη ισχύος, νομιμοποιημένες και μη νομιμοποιημένες σχέσεις. Η επιθετικότητα και η επακόλουθη επιδίωξη της ισχύος δεν είναι εγγενή στοιχεία στον άνθρωπο ή στα κράτη, ως μέλη του διεθνούς συστήματος, αλλά επακόλουθα 37 J. Mearsheimer, ‘Back to the Future: Instability in Europe after the Cold War’, S. Lynn-Jones (Ed.), The Cold War and after: Prospects for Peace (Cambridge, Mass.: MIT Press, 1993), 141-92. 38 R. Jackson & G. Sørensen, Θεωρία και μεθοδολογία των διεθνών σχέσεων: η σύγχρονη συζήτηση (Αθήνα: Gutenberg) 22  RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ συγκεκριμένων συνθηκών και καταστάσεων. Δεν αποτελούν τη μόνη ή την πλέον αποτελεσματική στρατηγική. Η ισχύς, ως η ικανότητα καθορισμού της εκάστοτε διμερούς ή πολυμερούς διακρατικής συμφωνίας και του επηρεασμού των διεθνών εξελίξεων δεν στηρίζεται στη στρατιωτική υπεροχή παρά μόνο σε ειδικές περιπτώσεις. Η στρατιωτική ισχύς πρέπει να εφαρμόζεται μόνο σε ακραίες περιπτώσεις που αφορούν εδαφικά ή στρατιωτικά θέματα και όχι στο μεγαλύτερο φάσμα των διεθνών σχέσεων καθώς συνήθως έχει μικρή αποτελεσματικότητα. Αντίθετα από ό,τι πρεσβεύει ο ρεαλισμός, η βασική μονάδα ανάλυσης δεν είναι το κράτος και η διακρατική κοινωνία δεν αντιμετωπίζεται ως κρατοκεντρική κοινωνία αλλά ως μια κοινωνία «πολυκεντρική», με διάφορους κυβερνητικούς, «υποκυβερνητικούς», διακυβερνητικούς, μη κυβερνητικούς διεθνείς δρώντες. Εκτός από τα κράτη υπάρχουν πολλοί άλλοι διεθνείς, διεθνικοί ή εσωτερικοί πρωταγωνιστές που μπορούν και αναπτύσσουν ανεξάρτητες πρωτοβουλίες, με στόχο να επηρεάσουν την πολιτική των κρατών ή να αλλάξουν τη διεθνή κοινωνία. Υπάρχει έντονη και αποτελεσματική δραστηριότητα των διεθνών (διακυβερνητικών) οργανισμών ή οργάνων τους και εκπροσώπων τους, όπως ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ ή ο Πρόεδρος της Επιτροπής της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αναμφισβήτητη είναι και η δραστηριότητα των διεθνικών μη κυβερνητικών οργανώσεων (ΜΚΟ) - όπως η Διεθνής Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού, η Διεθνής Αμνηστία, οι επιτροπές του Ελσίνκι για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, η Greenpeace, κ.λπ. - καθώς και των ισχυρών πολυεθνικών εταιρειών σε εύθραυστες χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου. Σε θέματα πολιτικά, οικονομικά, περιβαλλοντικά (μείωση των ρύπων, απαγόρευση χρήσης ορισμένων χημικών ουσιών που μολύνουν το περιβάλλον) αλλά ενίοτε και στρατιωτικά-αμυντικά (π.χ. κατάργηση των ναρκών κατά προσωπικού, μείωση εξοπλισμών, αφοπλισμός, κατάργηση πυρηνικών όπλων), η ημερήσια διάταξη τίθεται όλο και περισσότερο από διεθνικές ΜΚΟ και μαζικά κοινωνικά κινήματα, και λιγότερο από τις κυβερνήσεις. Επίσης η μονάδα ανάλυσης για τον ερευνητή των διεθνών σχέσεων δεν είναι τα κράτη αλλά οι σχέσεις των διαφόρων διεθνών δρώντων και η εκάστοτε θεματική που τίθεται. Οι σχέσεις αυτές μπορεί να διαπνέονται από φιλία και συνεργασία ή ανταγωνισμό και σύγκρουση, να είναι σχέσεις αμοιβαίας αποδοχής ή ισχύος και εκμετάλλευσης. 23  RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ Γενικότερα, μερικές από τις βασικότερες θέσεις του φιλελευθερισμού μπορούν να συνοψιστούν στα ακόλουθα σημεία:  Η διεθνής κοινωνία είναι πολύ πιο σύνθετη και περίπλοκη απ’ ότι παρουσιάζεται στον ρεαλισμό. Δεν είναι ούτε αναγκαστικά άναρχη, ούτε επικρατεί ο ανταγωνισμός και η ισχύς, παρά μόνο σε ορισμένες περιπτώσεις, Η πρακτική των διεθνών σχέσεων λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο μιας παγκόσμιας κοινωνίας που, όπως κάθε κοινωνία, έχει τόσο στοιχεία συνεργασίας όσο και στοιχεία ανταγωνισμού και διενέξεων, πολιτική της ισχύος αλλά και πολιτική μη-ισχύος, νομιμοποιημένες και μη- νομιμοποιημένες σχέσεις.  Η επιθετικότητα και η συναφής επιδίωξη της ισχύος δεν είναι εγγενή στοιχεία στον άνθρωπο ή στα κράτη ως μέλη του διεθνούς συστήματος, αλλά απλώς προκύπτουν υπό τις εκάστοτε συνθήκες και κατά συνέπεια δε συνιστούν τη μόνη ή την πλέον αποτελεσματική στρατηγική.  Οι διεθνείς σχέσεις ειδικότερα των δημοκρατικών κρατών δεν υπακούουν στη λογική της αναρχίας, της πολιτικής της ισχύος και των σφαιρών επιρροής. Αντίθετα, α κοινά τους συμφέροντα και η κοινή τους θεώρηση της πολιτικής ζωής οδηγούν στην ειρηνική τους συνύπαρξη.  Αντίθετα απ’ ό,τι πρεσβεύει ο ρεαλισμός, η μονάδα ανάλυσης δεν είναι τα κράτη, αλλά οι σχέσεις των διαφόρων διεθνών δρώντων και η εκάστοτε θεματική που τίθεται ενώ στο διεθνές επίπεδο δεν ανιχνεύεται μια απλώς διακρατική και κρατοκεντρική κοινωνία, αλλά μια κοινωνία «πολυκεντρική», με διάφορους κυβερνητικούς, μη-κυβερνητικούς, διεθνείς ή εθνικούς δρώντες. Οι μεταξύ των κρατών μπορεί να διαπνέονται από φιλία και συνεργασία ή ανταγωνισμό και σύγκρουση, να είναι σχέσεις αμοιβαίας αποδοχής ή ισχύος και εκμετάλλευσης. Είναι πολύ δύσκολο να διακρίνει κανείς τι είναι ακραιφνώς διεθνές και τι αποκλειστικά εσωτερικό, σε αντίθεση με την κεντρική θέση του ρεαλισμού που διακρίνει πλήρως την εσωτερική τάξη από τη διεθνή. Τα σύνορα των κρατών δεν είναι σε θέση να θέσουν φραγμούς στις επαφές, την επικοινωνία και την αλληλεπίδραση, τη διεθνική συνεργασία, την παγκόσμια οικονομία.  Αναφορικά δε με τη ρεαλιστική άποψη ότι υφίσταται αντιστοιχία διεθνούς κοινωνίας με αναρχία και εσωτερικής κοινωνίας με τάξη και ασφάλεια, αυτό δεν ισχύει παρά μόνο μερικά. Αναρχία και συγκρούσεις μπορεί να υπάρχουν 24  RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ και στο εσωτερικό των κρατών και μάλιστα σε μεγάλη κλίμακα (εσωτερικός πόλεμος) και για πολλά χρόνια. Αν και ο φιλελευθερισμός δείχνει να απέχει αρκετά, αν όχι να βρίσκεται στην αντίπερα όχθη από το ρεαλισμό, ο νεοφιλελευθερισμός και, πιο συγκεκριμένα, ο θεσμικός φιλελευθερισμός υιοθετώντας κάποιες παραδοχές του ρεαλισμού, θα ήταν ενδιαφέρον να συνεξετασθεί στο πλαίσιο αυτής της διατριβής που συνυφαίνεται με τις έννοιες της ισχύος και της ασφάλειας (κεντρικών εννοιών στη Θεωρία Διεθνών Σχέσεων).39 1.6. Οι κύριες μορφές του φιλελευθερισμού Στην ευρύτερη παράδοση του φιλελευθερισμού μπορούμε να επισημάνουμε τα τελευταία χρόνια τέσσερις βασικές τάσεις: (1) τον φιλελεύθερος διεθνισμό, (2) τον θεσμικό νεοφιλελευθερισμό, (3) το νεοϊδεαλισμός και (4) και τον φιλελευθερισμό/πλουραλισμό της παγκόσμιας κοινωνίας. Ο κεντρικός άξονας του φιλελεύθερου διεθνισμού είναι η «δημοκρατική ειρήνη» (Michael Doyle, Bruce Russett κ.ά.), δηλαδή το φαινόμενο της «ξεχωριστής ειρήνης» μεταξύ των δημοκρατικών χωρών που αποτελεί το πρότυπο για μία μελλοντική παγκόσμια ειρήνη, όταν δηλαδή όλα τα κράτη καταστούν φιλελεύθερες δημοκρατίες. Η θέση αυτή έχει τις ρίζες της στη διαρκή ειρήνη του Kant, που πρέσβευε ότι οι δημοκρατίες είναι πιο φιλειρηνικές από τα απολυταρχικά καθεστώτα. Σύμφωνα με τη φιλελεύθερη προσέγγιση οι δημοκρατίες δεν διεξάγουν πολέμους μεταξύ τους και συγκρούονται ενόπλως μόνο με μη δημοκρατικά καθεστώτα. Σε ένα δημοκρατικό πλαίσιο και σε σχέσεις μεταξύ φιλελεύθερων δημοκρατιών, σπανίως οι κρίσεις κορυφώνονται σε τέτοιο βαθμό, ώστε να οδηγήσουν σε ένοπλη αντιπαράθεση, και αυτό, αν γινόταν, συνέβαινε παλιότερα και όχι μετά το 1945 (π.χ. ο πόλεμος ΗΠΑ- Βρετανίας το 1812 ή ΗΠΑ- Ισπανίας στην Κούβα το 1898). Τα στοιχεία της έρευνας είναι τόσο αδιαμφισβήτητα, ώστε οι εκπρόσωποι της σχολής αυτής να υποστηρίζουν ότι πρόκειται για την πιο ισχυρή γενίκευση που μπορεί να συναχθεί στη διεθνή πολιτική, για έναν εμπειρικό νόμο ίσως μοναδικό στις Διεθνείς Σχέσεις.40 39 Mearsheimer, J. J. (1995). A Realist Reply. International Security, 20(1), σελ. 82-83 40 Μ.W. Doyle, ‘Liberalism and World Politics Revisited’, C.W. Kegley (Ed.), Controversies in International Relations Theory: Realism and the Neoliberal Challenge (New York: St. Martin’s press, 1995), 83-106. 25  RELATIONS INTERNATIONALES – ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ Ο θεσμικός νεοφιλελευθερισμός (Robert Keohane, Joseph Nye κ.ά.) συνιστά το πιο δημοφιλές θεωρητικό παράδειγμα στον ευρύτερο χώρο του φιλελευθερισμού. Οι κύριες θέσεις του μπορεί να συνοψιστούν στα ακόλουθα σημεία: Οι θεσμικοί φιλελεύθεροι μοιράζονται πολλές από τις παραδοχές του Ρεαλισμού για το διεθνές σύστημα όπως ότι είναι άναρχο, ότι τα κράτη είναι αυτοτελείς, λογικοί δρώντες που επιδιώκουν να επιβιώσουν αυξάνοντας παράλληλα τις υλικές τους συνθήκες και ότι η αβεβαιότητα διαπερνά τις σχέσεις μεταξύ χώρες. Ωστόσο, βασίζονται στη μικροοικονομική θεωρία και στη θεωρία παιγνίων για να καταλήξουν σε ένα ριζικά διαφορετικό συμπέρασμα, ότι η συνεργασία μεταξύ των εθνών είναι δυνατή. Στη συλλογιστική τους επικρατεί η κεντρική αντίληψη ότι η συνεργασία μπορεί να είναι μια λογική, στρατηγική που ακολουθούν οι χώρες υπό ορισμένες προϋποθέσεις. Ας εξετάσουμε, επί παραδείγματι, δύο εμπορικούς εταίρους. Εάν και οι δύο χώρες μειώσουν τα τιμολόγιά τους, θα διαπραγματευτούν περισσότερο έτσι ώστε κάθε μία να ευδοκιμήσει υπερνικώντας τα όποια εμπόδια, εκτός αν μπορεί να είναι σίγουρη και η άλλη. Οι ρεαλιστές αμφισβητούν ότι αυτή η συνεργασία μπορεί να διατηρηθεί εν απουσία μιας κ?