06 AOK Sistemit Operativ Win 11 menaxhimi PDF

Programi: Shkenca Kompjuterike dhe Inxhinieri Lënda: Arkitektura dhe Organizimi Kompjuterik Sistemit Operativ Windows 11 - menaxhimi Dr. Sc. Lavdim Beqiri [email protected] Hyrje Karakteristikat ▸ Termet e zakonshme të sistemit operativ janë: ▹ multi-user, ▹ mult...

Programi: Shkenca Kompjuterike dhe Inxhinieri Lënda: Arkitektura dhe Organizimi Kompjuterik Sistemit Operativ Windows 11 - menaxhimi Dr. Sc. Lavdim Beqiri [email protected] Hyrje Karakteristikat ▸ Termet e zakonshme të sistemit operativ janë: ▹ multi-user, ▹ multitasking, ▹ multiprocessing dhe ▹ multithreading. Funksionet bazike të Sistemit Operativ ▸ Çasje në hardware ▸ Menaxhimi i File dhe Folder ▸ Interface e shfrytezuesit (CLI dhe GUI) ▸ Menaxhimi i aplikacioneve 2 Hyrje ▸ Që nga viti 1985 janë zhvilluar më shumë se 25 versione të Windows. ▸ Windows edicionet janë 32-bit dhe 64-bit. 3 Windows 11 Windows 11 është një sistemi operativ i zhvilluar nga Microsoft dhe është një ndjeshmëri e rinovuar e sistemit operativ Windows 10. Këtu është një pershkrim i shkurtër i Windows 11 dhe një krahasim me Windows 10: Pershkrim i shkurtër i Windows 11: ▸ Windows 11 është një ndryshim i dukshëm i pamjes së sistemit operativ krahasuar me Windows 10. Ajo sjell një dizajn të ri të quajtur "Sun Valley", i cili përfshin ikonat e reja, forma të ndryshuara të dritareve dhe ndryshime të tjera estetike për të bërë përvojën më të modernizuar. ▸ Një element kyç i Windows 11 është "Taskbar" i cili është zhvendosur në qendër të ekranit nga ana e sipërme. Kjo është një ndryshim i madh krahasuar me vendndodhjen tradicionale të Taskbar në Windows 10. ▸ Windows 11 ka një performancë më të mirë dhe përmirësime të sigurisë. E përdor teknologjinë e fundit për të bërë më të shpejtë dhe më të qëndrueshme veprimet në sistemin operativ. ▸ Windows 11 gjithashtu ofron një eksperiencë më të mirë për lojërat, duke përfshirë teknologjinë e DirectX 12 dhe performancën më të lartë për lojërat. 4 Windows 11 Windows 10 vs Windows 11 ▸ Pamja: Windows 11 ofron një dizajn të ri, ndërsa Windows 10 përdor një dizajn më të vjetër dhe të njohur. ▸ Taskbar: Taskbar në Windows 11 është zhvendosur në qendër të ekranit, ndërsa në Windows 10 është e vendosur në pjesën e poshtme të ekranit. ▸ Performanca: Windows 11 ofron performancë më të mirë dhe më të shpejtë se Windows 10. ▸ Aplikacionet Android: Windows 11 ka një ndërfaqe më të mirë për aplikacionet Android, ndërsa Windows 10 nuk ofron këtë integrim. ▸ Lojërat: Windows 11 ka një performancë më të lartë për lojërat, duke përdorur teknologjinë e DirectX 12. ▸ Siguria: Të dy versionet kanë përmirësime të sigurisë, por Windows 11 është më i avancuar në këtë drejtim. ▸ Kujtoj që për të përdorur Windows 11, kompjuteri duhet të ketë specifikimet e nevojshme dhe të jetë në gjendje ta instalojë këtë version të sistemit operativ. 5 Desktop Pllaka për Aplikacione të rregulluara sipas kategorive, të tilla si lojëra, softuer krijues, etj. Shortcuts për bibliotekat e zakonshme, përfshirë cilësimet dhe butonat e fikjes 6 File Explorer ▸ File Explorer përdoret për menaxhimin e dosjeve në Windows 10. ▸ Shiriti përdoret për detyra të zakonshme, të tilla si kopjimi dhe lëvizja e skedarëve dhe krijimi i dosjeve të reja. ▸ Skedat në krye ndryshojnë bazuar në atë që është zgjedhur. ▸ File Explorer është mësuar të: ▹ Navigon sistemin e dosjeve; ▹ Menaxhon dosjet, dosjet dhe nëndosjet; ▹ Menaxhon aplikacionet në mediumin e ruajtjes; 7 This PC ▸ Në Windows 11, tipari This PC lejon të përdorni pajisjet e ndryshme dhe disqet e instaluara në kompjuter. ▸ Në Windows 7, kjo karakteristikë e njëjtë është quajtur Computer. ▸ Për të hapur This PC, hapni File Explorer dhe do të shfaqë This PC. 8 Run as Administrator ▸ Sistemet operative moderne e kanë përmirësuar sigurinë duke lejuar vetëm përdoruesit me leje të caktuar të hyjnë në dosje. ▸ Fajllat sistemor, fajllat tjerë të përdoruesit ose fajllat me leje të ngritura janë shembuj të fajllave që windows mund të bëjnë ta mohojnë qasjen e një përdoruesi. ▸ Për të anashkaluar këtë sjellje dhe për të fituar qasje në ato fajlla, duhet t'i hapni ose ekzekutoni ato si administrator të sistemit. ▸ Për të hapur ose ekzekutuar një fajll duke e përdorur lejen e ngritur, klikoni me të djathtën në fajll dhe zgjidhni Run as Administrator siç tregohet në figurë. Zgjidhni Yes në dritaren e Kontrollit të Llogarisë së Përdoruesit (UAC). 9 Struktura e dosjeve ▸ Niveli rrënjësor i strukturës së dosjes të Windows, ndarja ose particioni, zakonisht është etiketuar si disku C. ▸ Dosjet mund të përmbajnë dosje shtesë të quajtur nën-dosje. ▸ Në Windows 11, kufiri i paracaktuar është 260 karaktere. Figura tregon disa dosje File Explorer së bashku me rrugën ekuivalente. x 10  Lokacioni i User dhe System File ▸ Users Folder – Windows i ruan fajllat e krijuara nga shfrytëzuesit, C:\Users\User_name\. ▸ System Folder – Shumica e fajllave të përdorura nga Sistemi Operativ Windows, gjinden në: C:\\Windows\system32. ▸ Program Files – Ky follder përdoret nga aplikacionet që janë të instaluara në kompjuter. 11  File Extensions ▸ Fajllat i përmbahen emërtimit: ▹ I lejon maksimalisht 255 karaktere; ▹ Karaktere të tilla si thyesa / nuk lejohen; ▹ Një zgjatje prej tre ose katër shkronjash i shtohet fajllit për ta identifikuar llojin e fajllit; ▹ Emrat e fajllave nuk janë të ndishme në shkronja të mëdha apo të vogla; ▹ Default, prapashtesa e fajllave është e fshehrur. (Për ta parë prapashtesën, mund të klikoni në File name extensions, ref. foton. 12 Atributet e fajllit Atributet më të zakonshme janë: ▸ R – Fajlli mund vetëm të lexohet, është read-only; ▸ A – Fajlli do të arkivohet, kur e bëjmë diskun backup; ▸ S – Fajlli është i shenuar si fajll sistemor dhe në rast që tentojmë ta fshijmë, na paraqitet një vërejtje; ▸ H – Fajllat janë të fshehur. 13 Preferencat dhe Paneli i kontrollit Settings and Control Panel ▸ Windows 11 i ofron dy mënyra për konfigurimin e sistemit operativ The Settings app The Control Panel 14 Njoftimi me Control Panel ▸ Për të hapur dritaren, në shiritin e kërkimit shenojeni Control Panel dhe do të hapet dritarja e Control Panel. ▸ Gjithashtu mund ta hapni atë nga Komanda Prompt duke shtypur kontrollin. 15 Pamja e Control Panel ▸ Control Panel, hapet në kategorinë Categories. ▸ Mundemi ta ndryshojmë pamjen nga Categories në Small Icons View. Category View Small Icons View 16 Definimi i kategorive të Control Panel ▸ System and Security ▹ E paraqet dhe i konfiguron preferencat e sigurisë, sic është Windows Defender Firewall. ▸ Network and Internet ▹ E konfiguron, verifikon dhe troubleshoot rrjetën dhe file sharing. ▸ Hardware and Sound ▹ E konfiguron pajisjet sic janë printeri, mediumet e zërit. ▸ Programs ▹ I ndryshon programet e instaluara në Windows, përfshirë edhe çinstalimin. ▸ User Accounts ▹ E administron emërtimin user accounts dhe të drejtat. ▸ Appearance and Personalization ▹ E konfiguron taskbar dhe navigimin, file explorer, and available fonts. ▸ Clock and Region ▹ Konfigurohet preferencat e orës, dates dhe formatit të tyre. ▸ Ease of Access ▹ Opsionet e qasjes që e mundëson përdorimin më të lehtë të Windows. 17 User Accounts ▸ User Accounts - Ofron mundësi të krijoni user, ndryshoni apo ta fshini. ▸ Administrative account – Krijohet kur instalohet Windows. ▸ Për të krijuar user account, hape User Accounts në Control Panel. ▸ Përdoruesit Standard, mund të menaxhojne disa konfigurime e nuk kan afekt në përdoruesit tjerë. ▸ Përdoruesit Standard kanë qasje vetëm në fajllat dhe follderat e tyre. ▸ Disa mundësi të User Accounts utility kërkojnë privelegje të administratorit dhe nuk do të jent të qasshme me usera tjerë. 18 Konfigurimi i Display Settings ▸ Display settings arrihet duke klikuar me pullën e djathtë të mausit në hapsirën e zbrazët në desktop. ▸ Ndryshimi i pamjes së desktop duke e modifikuar rezolucionin. ▸ Mund ta ndryshoni rezolucionin, duke e përshtatur me monitorin dhe kartelen grafike. ▸ Mund ta ndrshoni edhe madhësin e tekstit në desktop. System / Display 19 Display ▸ Display – I konfiguron një ose më shumë monitora. ▸ Screen resolution – Numrin e pikselave horizontal dhe vertikal. Sa më i madh të jetë numri, aq më i mirë do të jetë rezolucioni, psh. 1920 x 1080. ▸ Orientation – Kjo e determinon orientimin. Landscape, Portrait, flipped Landscape, or flipped Portrait. ▸ Refresh rate – Sa shpesh imazhi i ekranit rishkruhet në Hertz (Hz). ▸ Display colors – Sa më shumë bit, aq më shumë ngjyra do të jenë. ▸ Multiple displays – Dy ose më shumë monitora të lidhurë në një kompjuter. Mund të zgjerohet duke e bërë një monitor të madhë, ose duke e paraqitur të njejtën pamje. 20 Zëri Sound ▸ Sound në Control Panel, për ta konfiguruar preferencat e zërit në kompjuter. ▸ Psh. mund ta ndryshoni njoftimin e zërit për email... 21 Ora Clock ▸ Windows ju lejon ta ndryshoni orën dhe datën. ▸ Mund ta përshtatni zonen kohore. ▸ Windows e mundëson që në mënyrë automatike të ndryshohet ora kur ka ndryshime. 22 Regjioni ▸ Windows ju lejon të ndryshoni formatin e numrave, monedhave, datave dhe kohës. ▸ Windows 11 përpiqet të përdorë shërbimet e vendndodhjes për të zbuluar automatikisht vendndodhjen e kompjuterit. ▸ Vendndodhja gjithashtu mund të vendoset manualisht nëse lokacioni nuk mund të përcaktohet. ▸ Format e përcaktimit të datës dhe kohës mund të ndryshohen duke ndryshuar modelet e ekranit të disponueshme në zonën e formateve të datës dhe orës. ▸ Klikoni Cilësimet shtesë për të ndryshuar format dhe numrin e valutave dhe sistemin e matjes të përdorur në rajon. ▸ Formate shtesë të datës dhe orarit janë gjithashtu në dispozicion. 23 Preferencat e rrymës ▸ Preferencat e rrymës, Power Options lejojnë që të ndryshoni konsumimin e rrymës për pajisjet e ndryshme nëkompjuter. ▸ Përdore Power Options për ta rritur performances e bateris, mund ta përdoresh edhe duke krijuar power plan. ▸ Windows i ka disa plane, por mundesh që të krijosh plane të tjera të rrymës. Power Options Control Panel in Windows 11 24 Preferencat e rrymës - Akcionet ▸ Nëse nuk dëshironi ta ndalni kompjuterin, mund ti përdorni disa opsione që janë në dispozicion: ▹ Do nothing – Kompjuteri vazhdon të punojë me tërë rrymën. ▹ Sleep – Dokumentet, aplikacionet dhe gjendja e sistemit operativ ruhen në RAM. Kjo e mundëson dhezjen e shpejtë të kompjuterit. ▹ Hibernate – Dokumentet, aplikacionet dhe gjendja e sistemit operativ ruhen përkohësisht në harddisk. Nga ky opsion, kompjuterit i duhet më shumë kohë t ngritet në krahasim me Sleep, por që në këtë opcion nuk hargjon fare rrymë. ▹ Turn off the display – Kompjuteri operon me tërë kapacitetin, por vetëm ekrani ndalet. ▹ Shut down – E ndal kompjuterin. 25 Sistemi ▸ Sistemi i lejon të gjithë përdoruesit të shohin informacionin bazë të sistemit, mjetet e hyrjes dhe të konfiguroni cilësimet e sistemit. ▸ Cilësimet e ndryshme mund të arrihen duke klikuar me pullen e djathtë.. 26 Device Manager ▸ Device Manager e paraqet listen e të gjitha pajisjeve të instaluar në kompjuter, mundëson diagnozen dhe zgjidhjen e problemeve të pajisjes. ▹ Update a driver – E ndryshon driverin e instaluar. ▹ Disable a device – E ndalon (Disable) pajisjen. ▹ Uninstall a driver – E fshin driverin. 27 Pajisjet dhe Printerat (Devices and Printers_) ▸ Pajisjet e shfaqura në Panel janë zakonisht pajisje të jashtme që mund të lidheni me kompjuterin tuaj përmes një porti siç është USB, ose RJ-45. ▸ Gjithashtu lejohet që të shtoni lehtë edhe shtypësin, Printerin. ▸ Në shumicën e rasteve, Windows automatikisht do të instalojë çdo driver të nevojshëm. ▸ Trekëndëshi i verdhë i paraqitur në figurë, tregon që ka problem me driverin. ▸ Shenja e gjelbër tregon që do të përdoret si pajisje e paracaktuar (default). 28 Programet (Programs) ▸ Përdoret për ta çinstaluar programin në kompjuter. ▸ Është e rëndësishme që aplikacionet të çinstalohen përmes artikullit të Control Panel/Programs. ▸ Përveç kësaj, ju mund të riparoni instalimin e disa programeve që mund të kenë probleme. ▸ Mund të zgjidhni probleme me programet që janë bërë për versionet më të vjetër të Windows. ▸ Në fund, mund të zgjidhni të instaloni manualisht softuer nga rrjeti. 29 Çinstalimi i programit (Uninstalling or Changing a Program) ▸ Nëse një aplikacion është çinstaluar në mënyrë të gabuar, ju mund të lini dosje në hard disk dhe cilësimet e panevojshme në regjistër, i cili harxhon hapësirë në disk dhe në burimet e sistemit. ▸ Dosjet e panevojshme gjithashtu mund të zvogëlojnë shpejtësinë e regjistrit. Rekomandohet që të bëhet çinstalimi nga Control Panel/Programs. ▸ Për çinstalim referojuni figurës. 30 BitLocker Drive Encryption ▸ BitLocker është një shërbim i Windows që do të kriptojë një vëllim të tërë të të dhënave në disk në mënyrë që të mos lexohet nga palët e paautorizuara. ▸ Të dhënat mund të humbasin nëse kompjuteri juaj ose disqet e diskut janë vjedhur. ▸ Përveç kësaj, kur kompjuteri është hequr nga shërbimi, BitLocker mund të ndihmojë në sigurimin se hard drive nuk mund të lexohet nga ndonjë kompjuter tjetër. 31 Preferencat e dosjes (File Explorer and Folder Options) ▸ Opsionet e File Explorer në Windows 11 lejojnë ndryshimin e një sërë cilësimesh në lidhje me mënyrën e shfaqjes së dosjeve. 32 Preferencat e rrjetes (Network Settings) ▸ Statusi i rrjetës në Windows 11 i kombinon shumë funksione të ndryshme në një aplikacion të nivelit të lartë. ▸ Zbatimi i statusit të rrjetit lidhet me ndryshme të aplikacioneve. ▸ Gjithashtu lidhet me artikujt në Control Panel, si rrjeta dhe ndarja (Network and Sharing) ▸ Opsionet, të tilla si Airplane Mode, Hotspot Mobile dhe Përdorimi i të dhënave janë më të rëndësishme për pajisjet mobile sesa për desktop. 33 Rrjeta dhe Shpërndarja (Network and Sharing Center_) ▸ E lejojnë administratorin ta konfigurojnë tëgjitha preferencat e rrjetës. ▸ E shiqon statusin e lidhjes. ▸ I ndryshon preferencat e protokolëve dhe shërbimeve. ▸ I konfiguron fajllat dhe paisjet që ndahen në rrjetë. 34 Konfigurimi i NIC ▸ Pasi që është instaluar NIC kartela në kompjuter, duhet t’i caktohen preferencat e IP adresës. Mund t’i caktohen në dy mënyra: ▹ Manualisht – Hostat i caktojnë IP adresat në mënyrë manuele. ▹ Dynamically – Hosti bënë kërkesë për IP nga serveri DHCP. 35 Optimizimi i diskut ▸ Për mirëmbajtje dhe optimizim të diskut, përdoren shumë vegla në Windows. ▸ Disk defragmenter i rendit datat në një vend, duke e bërë sistemin operativ më të shpejtë. ▸ Nuk preformohet disk defragmentation në SSDs. ▸ SSDs optimizohen nga kontrolleri dhe firmware i tyre. 36 Disk Error-Checking ▸ Vegla Disk Error-Checking e kontrollon integritetin e fajllave dhe dosjeve duke e skanuar diskun për ndonjë gabim fizik. ▸ Vegla i fshin gabimet dhe e kontrollon diskun për sektore të dëmshme. ▸ Në File Explorer, kliko me pullë të djathëtë në disk dhe zgjidhe Properties. Zgjidhe Tools dhe Check. ▸ Kliko në Check Results pas skanimit. Kjo do ta hap dritaren Event Viewer që ju mundëson ta shikoni log fajllin për të gjithë skenimin. 37 Menaxhimi i diskut (Disk Management Utility) ▸ Mundësia e Disk Management hapet ▸ 1. Open Settings. 2. Click on System. 3. Click the Storagepage on the right side. ▸ Mund ta shiqojme statusin e diskut 38  Statusi i diskut ▸ Mundësia e Disk Management paraqitet për secilin disk. Disku i paraqet keto kushte: ▪ Foreign - Disk dinamik që është ▪ Missing - Disk dinamik që është ▪ Online (Errors) - I/O gabimet të bartë nga kompjuter tjetër. korruptuar, ndalur, ose detektuara në diskun dinamik. diskonektuar. ▪ Healthy - Volum që funksionin në ▪ Offline - Disk dinamik që është rregull. ▪ Not Initialized - Disk që nuk e koruptuar apo nuk është i përmban asnjë nënshkrim. qasshëm. ▪ Initializing - Disk bazik që fillon të konvertohet në disk dinamik. ▪ Online - Disk dinamik që është i ▪ Unreadable - Disk bazik apo qasshëm dhe nuk e paraqet asnjë dinamik që ka pasur dështim fizik. problem. 39 “ Faleminderit për vëmendje! Ndonjë pyetje? Mund të shkruani në: [email protected] 40