Халықаралық жеке құқық: Кіріспе

Халықаралық жеке құқық: Кіріспе

• Халықаралық жеке құқықтың қоғамдық қатынастарының екі белгісі: халықаралық және азаматтық-құқықтық.
• Халықаралық жеке құқықтың негізгі институттары: азаматтардың құқықтық жағдайлары, мемлекеттердің ерекшеліктері, меншік құқығы, мәмілелер, шарттар, зиян келтіру міндеттемелері, интеллектуалдық меншік, мұрагерлік, отбасылық-некелік және еңбек қатынастары.

Халықаралық жеке құқықтың орны

• Халықаралық жеке құқықты құқық саласы ретінде қарастыру және оның құқық жүйесіндегі орнын анықтау қажет.
• Халықаралық құқықтың түсінігімен және құқықтық табиғатымен байланысты көптеген ғалымдардың ойлары бар.
• Кейбір ғалымдар халықаралық жеке құқықты халықаралық құқыққа жатқызады.
• Басқалары халықаралық жеке құқықты мемлекеттің ішкі заңнамасына кіргізеді.
• Үшіншілер халықаралық жеке құқықты құқықтың кешенді саласы деп санайды, ол халықаралық жария құқыққа және жеке құқыққа қатысты.

Халықаралық жеке құқықтың байланысы

• Халықаралық жария құқықпен тығыз байланыста, бірақ жеке құқықпен және мемлекеттің ішкі заңнамасымен де байланысты.
• Халықаралық құқықпен байланыста болғанымен, ішкі құқық жүйесіне кіреді, өйткені ол жеке құқықтық қатынастарды реттейді.
• Бұл қатынастар мемлекеттің бастамасында жеке тұлғалар арасында болады.
• Жеке құқықтық реттеуге көп ұшырайды, өйткені халықаралық құқықтық реттеу жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың арасындағы қатынастарды реттеуге бағытталмаған.
• Ішкі құқық жүйесінде азаматтық құқықтың бір бөлігі емес және өзіндік реттеу әдісі мен пәні бар.
• Атауы халықаралық болғанымен, ұлттық-құқықтық табиғатқа ие.
• Халықаралық жария құқық барлық мемлекеттерге тән болса, халықаралық жеке құқық жекелеген мемлекеттердің құқықтық жүйесінде өмір сүреді.
• Мысалы, қазақстандық және ресейлік халықаралық жеке құқық бар.
• Халықаралық жеке құқық шетел элементімен күрделендірілген, жеке құқықтық қатынастарды реттейтін, мемлекеттің унификацияланған жеке құқықтық және коллизиялық құқықтық нормаларының жүйесі.

Коллизиялық ережелер

• Халықаралық жеке құқықты реттейтін шетел элементі бар қарым-қатынастарда коллизиялық мәселе туындайды.
• Бұл мәселеде қай заң қолданылуы керек деген сұрақ шешіледі.
• Коллизиялық мәселе - қай елдің заңы қолданылуы керек екенін анықтау.
• Бұл мәселе халықаралық жеке құқыққа тән.
• "Коллизия" (collisio) - қақтығыс, қайшылық дегенді білдіреді.
• Құқық коллизиясының екі себебі: шетел элементі және әртүрлі мемлекет құқықтары.
• Коллизиялық ереженің мақсаты - бәсекелестіктегі құқық жүйелері арасындағы коллизияны шешу және шетел элементі бар қатынастарды белгілі бір құқық тәртібіне бағындыру.
• Коллизиялық ереже тиісті міндетті қарастыратын ережеге сілтеме жасайды.

Коллизиялық ережелердің құрылымы

• Әрбір коллизиялық ереже екі бөлімнен тұрады: гипотеза және диспозиция (немесе санкция).
• Коллизиялық ереженің бірінші бөлігі оның көлемін анықтайды (мысалы, меншік құқығы, отбасы құқығы).
• Екінші бөлігі - коллизиялық байлам (қағидат), ол қолданылатын заңға не жүйеге нұсқайды.

Коллизиялық байламдардың түрлері

• Lex loci contractus: шарт қай елде бекітілгенін анықтау керек болғанда пайда болады (шартқа қол қойған жердің заңы қолданылады).
• Lex societatis: заңды тұлғаның ұлтына байланысты байлам (тіркелген елдің заңы қолданылады).
• Lex voluntatis: шарт жақтары өз еркімен бір мемлекеттің заңнамасын таңдай алады.
• Lex venditoris: сатушы тұратын мемлекеттің заңын қолдануды қарастырады (сыртқы экономикалық мәмілелер).
• Lex rei sitae: меншік құқық саласында қолданылады (мүлік қай мемлекетте орналасса, сол мемлекеттің заңы қолданылады).
• Lex loci delictii commissii: құқық бұзушылық жасалған жердің заңнамасына байланысты.
• Lex fori: сот заңы, яғни дау қай мемлекетте қарастырылса, сол мемлекеттің заңы қолданылады.
• Lex personalis: жеке тұлға байланысы ережесі (азамат байланысты заң және тұрақты тұру жеріне байланысты заң).