Türkçe Dil Bilgisi: Özet Çalışma Notları

Türkçe ve Dil Bilgisi Çalışma Notları

• Bu notlar, Türkçe dil bilgisi konularını kapsamlı ve öz bir şekilde sunar.
• Sözcükte Anlam, Söz Öbekleri, Cümle Anlamı, Paragraf Bilgisi, Ses Bilgisi, Yazım Kuralları, Noktalama, Sözcük Yapısı, Sözcük Türleri ve Anlatım Bozuklukları gibi konuları içerir.

Sözcükte ve Söz Öbeklerinde Anlam

• Sözcük, bir dilde belirli bir anlamı veya görevi olan en küçük ses birimidir.
• Sözcükler cümle içinde farklı görevler üstlenerek anlam boyutlarını zenginleştirir.
• Çok anlamlılık, sözcüklerin cümledeki kullanımlarına göre farklı anlamlar kazanabilmesidir.
• Gerçek (temel) anlam, bir sözcüğün tek başına kullanıldığında zihinde canlanan ilk anlamıdır
• Yan anlam, sözcüğün gerçek anlamıyla bağlantılı olup benzerlik ilişkisi taşıyan anlamıdır.
• Terim anlam, sözcüğün bir bilim, sanat veya meslek dalıyla ilgili kazandığı özel anlamdır.
• Mecaz anlam, sözcüğün gerçek anlamından tamamen uzaklaşarak kazandığı yeni anlamdır.
• Somut anlam, beş duyu organıyla algılanabilen kavram veya varlıkları ifade eder.
• Soyut anlam, beş duyu organıyla algılanamayan, akıl, inanç veya sezgiyle kavranan kavramları ifade eder.
• Sözcükler Arası Anlam İlişkisi, sözcüklerin eş anlamlı, eş sesli, zıt anlamlı, yakın anlamlı veya genel-özel anlamlı olabilmesi durumudur.
• Eş anlamlı (anlamdaş) sözcükler, yazılış ve okunuşları farklı ancak anlamları aynı olan kelimelerdir. Örneğin, ihtiyar-yaşlı.
• Eş sesli (sesteş) sözcükler, yazılış ve okunuşları aynı ancak anlamları farklı olan sözcüklerdir. Örneğin, asma (bitki) - asma (fiil).
• Zıt (karşıt) anlamlı sözcükler, anlam bakımından birbirleriyle çelişen sözcüklerdir. Örneğin, doğru - yanlış.
• Yakın anlamlı sözcükler, cümlede kullanımlarına göre bazen aynı anlamı karşılayan ancak birebir eş anlamlı olmayan kelimelerdir. Örneğin, ilerlerken - yürürken.
• Nicel sözcükler ölçülebilen değerleri, nitel sözcükler ise ölçülemeyen özellikleri belirtir.
• Genel anlamlı sözcükler geniş kapsamlı, özel anlamlı sözcükler ise daha dar kapsamlı anlam ifade eder.
• Ad aktarması (mecazımürsel), benzetme amacı olmadan bir sözcüğün başka bir sözcük yerine kullanılmasıdır.
• Deyim aktarması, benzetme yoluyla nesneler veya kavramlar arasında ilişki kurmaktır ve farklı varlıklara ait özellikler aktarılabilir.
• Benzetme, nesneler veya kavramlar arasında anlam ilişkisi kurarak zayıf olanı güçlü olana benzetmektir.
• Duyu aktarımı, bir duyu organıyla algılanabilen kavramın başka bir duyu organına aktarılarak anlatılmasıdır.
• Dolaylama, bir kavramın tek bir sözcük yerine birden fazla sözcükle ifade edilmesidir (örneğin, yedi tepeli şehir = İstanbul).
• Güzel adlandırma, olumsuz çağrışımlar uyandıran kavramların daha hoş bir şekilde ifade edilmesidir (örneğin, ölüm meleği = Azrail).
• Yansıma sözcükler, doğadaki seslerin taklit edilmesiyle oluşur, kökenlerine dikkat etmek gerekir.
• Söz öbekleri, deyimler, atasözleri gibi kalıplaşmış ifadelerdir, bunların cümleye kattığı anlam önemlidir.

Kalıplaşmış Söz Öbekleri

• Deyimler, anlatımı güçlendirmek için kullanılan, mecaz anlam taşıyan ve kalıplaşmış söz gruplarıdır.
• Atasözleri, uzun deneyimlere dayanan, genellikle mecaz anlamlı ve anonimleşmiş öğütlerdir.
• İkilemeler, anlamı pekiştirmek veya farklı anlam ilgileri kurmak için oluşturulmuş söz öbekleridir ve kelimeleri ayrı yazılır.
• Özdeyişler (vecizeler), kısa ve özlü anlatımlarla bir düşünceyi ifade eder, söyleyeni bellidir.

Cümleye Sözcük/Söz Öbeği Yerleştirme

• Cümle tamamlama sorularında, cümlenin anlam ve dil bilgisi kurallarına uygun olarak tamamlanması hedeflenir.

Cümle Anlamı

• Öznel anlatım, kişisel görüş ve yorumları içeren, kanıtlanamayan ifadelerdir.
• Nesnel anlatım, doğruluğu kanıtlanabilen, kişisel yorum içermeyen ifadelerdir.
• Doğrudan anlatım, başkasının sözlerinin hiç değiştirilmeden aktarılmasıdır.
• Dolaylı anlatım, başkasının sözlerinin değiştirilerek aktarılmasıdır.
• Üslup (biçem), bir yazarın kendine özgü anlatım tarzıdır, sözcük seçimi ve dil kullanımıyla belirlenir.
• İçerik (konu), bir eserin ne hakkında olduğuyla ilgili bilgidir.
• Neden-sonuç cümleleri, bir eylemin nedenini ve sonucunu birlikte ifade eder
• Amaç-sonuç cümleleri, ulaşılmak istenen hedefi belirtir, ancak sonucun gerçekleşip gerçekleşmediği kesin değildir.
• Koşul cümleleri, bir olayın gerçekleşmesini bir şarta bağlar.
• Karşılaştırma cümleleri, iki farklı şey arasındaki benzerlik veya farklılıkları kıyaslar.
• Eş anlamlı cümleler, farklı ifadelerle aynı anlamı taşır.
• Yakın anlamlı cümleler, anlam olarak birbirine yakın ifadeler içerir.
• Çelişen cümleler aynı konuda zıt düşünceleri ifade eder.
• Cümlelerde duygular ve kavramlar özlem, pişmanlık, yakınma ve ön yargı gibi çeşitli halleri ifade edebilir. Kanıksama bir duruma alışmayı ,Sitem karşı tarafı üzmeden yakınmayı ,Eleştiri olumlu ve olumsuz yanlarını göstermeyi ,Sezgi ise olacakları hissetmeyi ifade eder.

Anlatım Biçimleri

• Tanımlama, bir kavram ya da durumun ne olduğunu belirtmektir.
• Beğenme, bir şeyi takdir etmektir.
• Onaylama, bir durumu kabul etmektir.
• Cümle oluşturma, kelimeleri anlamlı bir bütün oluşturacak şekilde düzenlemektir.
• İki cümlenin birleştirilmesi, anlam bütünlüğünü koruyarak iki ayrı ifadeyi tek bir cümlede toplamaktır

Paragraf

• Giriş cümlesi, konuyu genel hatlarıyla tanıtır ve sonraki cümleler için zemin hazırlar.
• Gelişme cümleleri, konuyu detaylandırır ve örneklerle destekler.
• Sonuç cümlesi, paragrafın ana fikrini özetler ve bir sonuca bağlar.
• Düşüncenin akışını bozan cümle, paragrafın bütünlüğünü zedeleyen ilgisiz cümledir.
• Paragraf oluşturma, cümleleri anlamlı bir bütün oluşturacak şekilde sıralamaktır.
• Paragrafta konu, üzerinde durulan olay ya da kavramdır.
• Paragrafta başlık, içeriği en iyi şekilde yansıtan ifadedir.
• Paragrafta ana düşünce, metnin temel mesajıdır.
• Yardımcı düşünceler ise ana düşünceyi destekleyen ayrıntılardır.
• Soruya karşılık yazılan paragraf, belli bir soruya cevap niteliği taşır.
• Açıklayıcı anlatım, bilgi verme amacı güder.
• Öyküleyici anlatım, olayları hikâyeleştirerek anlatır.
• Tartışmacı anlatım, farklı düşünceleri değerlendirir ve bir görüşü savunur.
• Betimleyici anlatım, varlıkları detaylı bir şekilde tasvir eder.

Düşünceyi Geliştirme Yolları

• Tanımlama, kavramların belirgin özelliklerini ifade eder.
• Karşılaştırma, nesneler veya kavramlar arasındaki benzerlikleri ve farklılıkları ortaya koyar
• Örnekleme, soyut düşünceleri somut örneklerle destekler.
• Kişileştirme, insan dışı varlıklara insani özellikler atfetmektir.
• Benzetme, benzerlik ilgisi kurarak bir şeyi başka bir şeye benzetmektir.
• Tanık gösterme (alıntı yapma), düşünceyi desteklemek için başkalarının görüşlerine başvurmaktır.
• Sayısal verilerden yararlanma, düşünceyi istatistiksel bilgilerle güçlendirmektir.

Ses Bilgisi

• Ünlüler, ses yolunda bir engele çarpmadan çıkan seslerdir. a, e, ı, i, o, ö, u, ü.
• Ünsüzler, ses yolunda bir engele çarparak çıkan seslerdir.
• Büyük ünlü uyumu, sözcükteki ünlülerin aynı kalınlıkta (a, ı, o, u) veya incelikte (e, i, ö, ü) olmasıdır.
• Küçük ünlü uyumu, düz ünlülerden sonra düz, yuvarlak ünlülerden sonra ise yuvarlak veya dar ünlülerin gelmesidir.
• Ünlü düşmesi, bazı sözcüklerin ünlüyle başlayan bir ek aldığında ikinci hecedeki dar ünlüsünü kaybetmesidir.
• Ünlü daralması ; sonu düz geniş ünlü ile biten sözcükler "-yor" ekini aldığında sözcüğün sonundaki "a" veya "e" sesi daralarak "ı, i, u, ü” seslerinden birine dönüşür.
• Ünlü türemesi, bazı sözcüklerin "-cik" ekini aldığında iki ünsüz arasında bir ünlünün ortaya çıkmasıdır.
• Ünsüz yumuşaması, sonu "p, ç, t, k" ile biten sözcüklerin ünlüyle başlayan ek almasıyla bu ünsüzlerin yumuşamasıdır.
• Ünsüz benzeşmesi, sert ünsüzle biten bir sözcüğe yumuşak ünsüzle başlayan bir ek geldiğinde, ekin sertleşmesidir.
• Ünsüz düşmesi, "k" ile biten bazı sözcüklerin "-cik" ekini aldığında "k" ünsüzünü kaybetmesidir.
• Ünsüz türemesi, yabancı dilden gelen bazı sözcüklerin ünlüyle başlayan ek almasıyla bir ünsüzün ortaya çıkmasıdır.
• Yardımcı ünsüzler (kaynaştırma harfleri), iki ünlü yan yana geldiğinde araya giren "n, s, ş, y" harfleridir.
• Ulama, ünsüzle biten bir kelimenin ardından ünlüyle başlayan bir kelimenin gelmesiyle oluşan ses olayıdır.
• Türkçenin ses özellikleri arasında kelime başlarında iki ünsüzün bulunmaması ve kelime içinde art arda iki ünlü olmaması sayılabilir.

Yazım Kuralları

• Cümleler büyük harfle başlar, kişi adları ve unvanlar da büyük harfle başlar. Hayvan ve şehir adları da büyük olmalıdır
• Belirli tarihleri ifade eden gün ve ay adları büyük harfle başlar.
• Sayılar metin içinde yazıyla yazılabilir, ancak saat, ölçü ya da istatistiklerde rakamlar kullanılır.
• Bağlaç olan "de" ve soru eki olan "mi" ayrı yazılır. Bağlaç olan "ki" bazı kalıplaşmış örnekler dışında ayrı yazılır.
• Kısaltmalar genellikle kelimelerin ilk harfleriyle yapılır, bazı kısaltmalarda sona nokta konmaz.
• Birleşik sözcükler, ses düşmesi veya anlam kayması varsa bitişik yazılır

Noktalama İşaretleri

• Nokta, tamamlanmış cümlelerin sonuna konarak ifadenin bittiğini gösterir.
• Virgül, eş görevli kelimeleri ayırmak veya sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için kullanılır.
• Soru işareti, soru cümlelerinin sonuna konur.
• Ünlem işareti, duygusal ifadelerin veya seslenmelerin sonunda kullanılır.
• Noktalı virgül, virgülle ayrılmış tür veya takımları ayırmak için kullanılır.
• İki nokta, açıklama yapılacak veya örnek verilecek ifadelerin sonuna konur.
• Üç nokta, tamamlanmamış cümlelerde veya benzer örneklerin devam ettiğini belirtmek için kullanılır.
• Kısa çizgi, satıra sığmayan kelimeleri bölmek veya sayılar arasına anlam vermek için kullanılır.
• Konuşma çizgisi, diyalogların başında kullanılır.
• Tırnak işareti, başkasının sözlerini aynen aktarmak için kullanılır.
• Yay ayraç, ek bilgiler veya açıklamalar için kullanılır.
• Kesme işareti, özel adlara getirilen çekim eklerini ayırmak için kullanılır.
• Eğik çizgi, dizeleri ayırmak veya adreslerde kullanılır.

Sözcükte/Eylemde Yapı

• Kök, bir sözcüğün anlamlı en küçük parçasıdır
• Gövde, köke yapım eki eklenmiş halidir.
• Basit sözcükler, yapım eki almamış sözcüklerdir.
• Türemiş sözcükler, yapım eki almış sözcüklerdir.
• Birleşik sözcükler, iki veya daha fazla sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşur
• Fiiller (eylemler), varlıkların hareketlerini, işlerini, oluşlarını anlatır.
• Kılış (iş) fiilleri, öznenin yaptığı ve nesneyi etkileyen fiillerdir.
• Durum fiilleri, öznenin içinde bulunduğu durumu anlatır
• Oluş fiilleri, zaman içinde kendiliğinden gerçekleşen değişiklikleri anlatır.
• Fiil çekimleri, fiillerin aldığı kip ve kişi ekleriyle belirlenir.
• Kip ekleri, fiilin zamanını ve anlamını belirler.
• Şahıs ekleri, fiili gerçekleştiren kişiyi gösterir.

Fiil Çatısı

• Etken fiiller, işi yapanın belli olduğu fiillerdir.
• Edilgen fiiller, işin kim tarafından yapıldığının bilinmediği veya önemli olmadığı fiillerdir.
• Dönüşlü fiiller, öznenin hem işi yaptığı hem de bu işten etkilendiği fiillerdir.
• İşteş fiiller, eylemin karşılıklı veya birlikte yapıldığını ifade eder.
• Geçişli fiiller, nesne alabilen fiillerdir.
• Geçişsiz fiiller ise nesne alamayan fiillerdir.
• Oldurgan fiiller, geçişsizken geçişli hale gelen fiillerdir.
• Ettirgen fiiller, geçişlilik derecesi artırılmış fiillerdir.

Cümle Türleri

• İsim cümleleri, yüklemi isim soylu sözcükler olan cümlelerdir
• Fiil cümleleri, yüklemi çekimli fiil olan cümlelerdir.
• Kurallı (düz) cümle, öğelerin standart sıralamada olduğu cümlelerdir.
• Devrik (kuralsız) cümle, öğelerin farklı sıralandığı cümlelerdir.
• Eksiltili cümle, yüklemi açıkça ifade edilmeyen, okuyucunun tamamlaması gereken cümlelerdir.
• Anlamına göre cümleler olumlu, olumsuz, soru, ünlem ve şart olarak çeşitlenir.
• Yapısına göre cümleler basit, birleşik ve sıralı cümleler olarak görünür.

Temel Ögeler ,Yan Cümlecik ve Birleşik Cümle

• Yan cümlecik, fiilimsinin yer aldığı kısımdır, temel cümle ana yargıyı taşır.
• Basit cümle, tek yargı bildiren ve fiilimsisi olmayan cümledir.
• Birleşik cümle, temel cümlenin yanı sıra yan cümlecikler de içerir.
• Girişik birleşik cümle, fiilimsilerle kurulan yan cümlecikler içerir.

Anlatım Bozuklukları

• Anlatım bozukluğu, dilin yanlış veya gereksiz kullanılması sonucu ortaya çıkan anlam belirsizlikleridir.
• Gereksiz sözcük kullanımı, aynı anlama gelen kelimelerin bir arada kullanılmasıdır.
• Anlamca çelişen sözcüklerin bir arada kullanımı, cümlenin tutarsız olmasına neden olur.
• Sözcüğün yanlış anlamda kullanılması, anlatım bozukluğuna yol açar.
• Sözcüğün yanlış yerde kullanımı, cümlenin anlamını bozar.
• Deyimlerin yanlış anlamda kullanılması, anlatımı uygunsuz hale getirir
• Anlam belirsizliği, cümleden birden fazla anlam çıkmasına neden olur.

Yapı ve Sıralama Konusunda Hatalar

• Mantık ve sıralama yanlışlığı, önem sırasına dikkat edilmemesiyle oluşur.
• Özne-yüklem uyuşmazlığı, özne ve yüklemin tekillik-çoğulluk, kişi veya olumluluk-olumsuzluk bakımından uyumsuz olmasıdır.
• Tümleç eksikliği, cümlenin anlam bütünlüğünü bozar.
• Tamlama yanlışları, tamlayan ve tamlanan uyumsuzluğundan kaynaklanır.
• Bağlaç yanlışları, uygunsuz bağlaç kullanımından kaynaklanır.
• Çatı uyuşmazlığı, temel ve yan cümlelerin çatı bakımından uyumsuz olmasıdır.
• Noktalama işaretlerinin eksikliği, anlam karışıklıklarına yol açar.