Тарихи зерттеулер: Түркі тайпалары

Түркітекті тайпалар одағы

• Б.з.I—X ғасыр аралығында Орталық Азия мен Моңғол үстіртінде теле тайпалар одағы құрылды.
• Қарлұқтар мен басмылдар да Орталық Азия билігіне ұмтылды.

Түрік каганатының қалыптасуы

• Ғұндар империясы ыдырағаннан кейін Орхон аймағында теле тайпалар одағы ұйымдасты.
• V ғасыр ортасында түркілер 40 мың үйлік бірлестіктерді бағындырып, жужандарды жеңіп, тарихта өз орнын алды.

Бастапқы кезең

• 552 жылы Солтүстік Моңғолияда Түрік каганаты құрылды.
• Алғашқы билеушісі Бумын қаған болды.

Билік кезеңдері

• Мұқан қаған тұсында Ішкі Азия, Оңтүстік Сібір, Оңтүстік-батыс Маньчжурия, қарақытайлар, Тува және Енисей қырғыздары бағындырылды.
• Иштеми қаған кезінде түріктер батысқа жылжып, Жоңғария мен Қазақстанның шығыс аймақтарын бағындырды.

Жер аумағы

• VI ғасырдың екінші жартысында түріктер Қазақстанды және Орталық Азияның бірнеше бөлігін бағындырды, Қара теңіз жағалауына жетті.

Қағанат құрылымы

• Билік басында ашына руы тұрды, «киелі қасқыр» деген мағынаға ие.
• Қағандар мемлекеттің басты билеушілері болды, туы бөрілі байрақ болып, қорғаушылары «бөрі» аталды.

Басты қағандар

• Алғашқы қағандар: Түмен (Бумын), Мұқан, Естеми, Қара-Еске.
• Батыс түрік қағанатының билеушілері: Тон Жабғу қаған, Жеғуй қаған.

Жужандарға қарсы күрес

• Бүмын қаған жужандарды (аварларды) 552—554 жылдары жеңіп, Орталық Азия билеушісіне айналды.
• Иштеми қаған Жетісу, Қазақстан мен Сырдария және Арал теңізіне дейін жетті.

Халықаралық байланыстар

• Сасанидтік Иранмен одақтаса жүріп, эфталиттерді бағындырды.
• Византиямен сауда-экономикалық қарым-қатынастар орнатылды (Земарх елшілігі).

Тарихи маңызы

• Түрік қағанаты Қазақстан жеріндегі алғашқы ортағасырлық мемлекет болып саналады.