Struktura Formacji Słowotwórczych

Struktura Formacji Słowotwórczych: Tematy i Formanty Słowotwórcze

• Struktura formacji jest rekonstruowana na podstawie analizy słowotwórczej.
• Pierwszym krokiem jest zestawienie obserwowanej formacji z bazą słowotwórczą, czyli wyrażeniem, które ją bezpośrednio motywuje.
• Za bazę uważa się jednostki słownikowe współczesnej polszczyzny, od których wywodzi się zarówno struktura, jak i znaczenie analizowanej formacji.
• Przykład: "Szaleniec" nie odnosi się do kogoś, kto ma szal, ale do osoby szalonej. Baza to przymiotnik "szalony", a nie rzeczownik "szal".
• Przymiotnik "szalony" pozostaje w związku strukturalnym i semantycznym z "szaleniec", podczas gdy rzeczownik "szal" jest związany tylko formalnie

Morfemy Gramatyczne

• Kolejnym krokiem jest odcięcie morfu gramatycznego wyrażenia bazowego, w celu określenia tematu fleksyjnego podstawy słowotwórczej i sprawdzenie, czy morf gramatyczny bazy wchodzi w strukturę formacji.
• Szalony to:
  • szalon- (temat fleksyjny bazy, który może mieć także postać szaleń-)
  • -y (morf gramatyczny bazy).

Podział na Części

• Następnie porównuje się tematy oboczne bazowego wyrażenia z formacją słowotwórczą.
• W analizowanej jednostce wydziela się dwie części:
  • Tematyczną - element bazy identyfikowany w badanej formacji.
  • Formantową - elementy i cechy formacji odróżniające nową jednostkę od wyrażenia bazowego.
• Szaleniec ← [šaleń-i];
  • szaleni- [šaleń-] – temat słowotwórczy
  • "-ec (-ø)" to formant, dodanie sufiksu -ec oraz przejście od przymiotnika (morfem-y) do rzeczownika (morfem -ø).
• Temat słowotwórczy formacji zwykle nie jest dłuższy od fleksyjnego tematu bazowego wyrażenia.
• Na przykład:
• babsko – zawiera temat bab- i formant -sk- + -o

Temat Słowotwórczy i Formant Słowotwórczy

• Temat słowotwórczy formacji "babsko" to "bab-", identyczny z tematem fleksyjnym rzeczownika "BABA", a formant stanowią: dodanie morfu -sk- i zmiana ciągu morfów gramatycznych (sygnalizowanych przez -a na rzeczownikowe, sygnalizowane przez -o).
• Formacja "pisak" ma temat "pis-" (nie dłuższy niż temat czasownika w czasie teraźniejszym) i formant -ak-.
• Dodatkowo następuje zmiana ciągu morfów gramatycznych dla czasownikowej bazy (sygnalizowane przez segmenty -a-(-ć)) na rzeczownikowe (sygnalizowane przez morf -ø).
• W przypadku "brudas" temat fleksyjny przymiotnika skrócono o cząstkę -n- (opuszczono ją, nie wchodzi ona do struktury formacji "brudas").
• Formantem jest suma zjawisk: redukcja tematycznej cząstki -n-, dodanie morfu -as- i zmiana ciągu morfów gramatycznych (przymiotnikowej bazy -y na rzeczownikowe -ø).
• Dzielenie formacji na temat i formant z reguły nie jest trudne, zwłaszcza gdy temat fleksyjny bazy jest identyczny z tematem słowotwórczym.
• W następujących formacjach, temat identyfikowany w strukturze formacji, jest taki sam jak temat fleksyjny bazy:
  • dom → domek: dom- + -(e)k(ø)
  • pisać → pisarz: pis- + -arz(ø)
  • pisać → pisanie: pis- + -ani(e)

Formacje Motywowane Przez Więcej Niż Jedno Wyrażenie

• Trudniejsze są formacje motywowane przez więcej niż jedno wyrażenie, jednak i w nich odnajduje się ślad tylko jednej jednostki bazowej. Wówczas wydziela się tylko jeden temat słowotwórczy, np.
  • szkoła zawodowa → zawodów- + -k(a) (alternacja [o] : [u])
  • statek żaglowy → żaglowi- + -(e)c(ø) (alternacja [v] : [v'])
  • szkoła podstawowa → podstawów- + -k(a) (alternacja [o] : [u])
• Jeszcze trudniejsza (bo nie zawsze ujmowana konsekwentnie) jest interpretacja części tematycznej w formacjach motywowanych przez grupy wyrazowe, szczególnie, gdy w strukturze identyfikuje się ślady kilku wyrażeń bazowych.
• Autorzy synchronicznego słowotwórstwa zgodnie potwierdzają istnienie tematów słowotwórczych w częściach pochodzących ze struktury rzeczowników, przymiotników, liczebników, odmiennych zaimków i czasowników.
• Powszechnie uznaje się formacje zawierające kilka tematów słowotwórczych:
  • lód łamać → lodołamacz: lod- + -o- + -łam- + -acz(ø)
  • korek/korki ciągnąć → korkociąg: kork- + -o- + -ciąg- + -ø
  • moczyć mordę → moczymorda: mocz- + -y- + -mord- + -a
• Inaczej interpretowane są formacje motywowane przez grupy przyimkowo-nominalne, np.
  • na ziemi → naziemn + ny
  • pod ziemią → podziem + ny
  • nad ziemią → nadziem + ny
  • bez brzegu → bezbrzeż + ny
  • do żyły → dożyl + ny
  • między żebrami → międzyżebrz + e
  • do rzeki → dorzecz + e
  • przy morzu → przymorz + e

Kontrowersje

• Podział na część tematyczną i formantową nie budzi zastrzeżeń, ale interpretacja cząstki tematycznej jednostek typu "naziemny" czy "poddasze" jest kontrowersyjna.
• Uznaje się, że są to formacje z jednym tematem słowotwórczym.
• Cząstek odprzyimkowych ("na", "między", "pod") nie traktuje się jako odrębnych tematów słowotwórczych, mimo że przyimki są oddzielną klasą jednostek językowych.
• Nie powinno to mieć znaczenia, gdyż wyrażenia nieodmienne mogą być bazami słowotwórczymi.
• Przykłady cząstek jako tematów słowotwórcze:
• wczoraj → wczoraj- + -szy
• dzisiaj → dzisiej- + -szy
• natychmiast → natychmiast- + -owy
• dotychczas → dotychczas- + -owy
• gdzie → gdzie- + -ś // -kolwiek
• kiedy → kiedy- + -ś // -kolwiek
• skąd → skąd- + -ś // -kolwiek
• dokąd → dokąd- + -ś // -kolwiek
• którędy → którędy- + -ś // -kolwiek
• jak → jako- + -ś // jak- + -kolwiek
• kum-kum → kumk- + -a-(ć)
• plusk → plusk- + -a-(ć)
• och → och- + -a-(ć)
• cholera → choler- + -owa-(ć)

Cząstki Odprzymiotnikowe

• Cząstki odprzysłówkowe ("wczoraj-", "dotychczas-") i od okrzyknikowe ("plusk-", "och-") są traktowane jako tematy słowotwórcze.

Formacje Motywowane Przez Zaprzeczone Formy Czasownikowe

• Formacje z zaprzeczonymi formami czasownikowymi:
  • nierób – "ktoś, kto nie robi", zatem: nierób ← nie robi
  • nieuk – "ktoś, kto nie uczy się", zatem: nieuk ← nie uczy się
  • nielot – "ptak, który nie lata", zatem: nielot ← nie lata
  • niedorostek – "ktoś, kto nie dorósł", zatem: niedorostek ← nie dorósł
  • niemowa – "ktoś, kto nie mówi", zatem: niemowa ← nie mówi

Formanty

• Formanty, czyli strukturalne wykładniki pochodności są elementami odróżniającymi formacje słowotwórcze od ich baz;

• Formantami mogą być afiksy dokładane do tematów.

  • Prefiksy (przedrostki)
    • występujące przed tematem słowotwórczym.

• Derywacja to nie zmiana morfemów gramatycznych, ale sam prefiks.

  • pisać → dopisać → do- (prefiks) + -pisać
  • pisać → opisać → o- (prefiks) + -pisać
  • pisać → zapisać → za- (prefiks) + -pisać
  • pisać → wypisać → wy- (prefiks) + -pisać
  • pisać → wpisać → w- (prefiks) + -pisać
  • pisać → odpisać → od- (prefiks) + -pisać
  • pisać → rozpisać → roz- (prefiks) + -pisać
  • pisać → spisać → s- (prefiks) + -pisać
  • pisać → napisać → na- (prefiks) + -pisać
  • miły → przemiły → prze- (prefiks) + -miły
  • miły → arcymiły → arcy- (prefiks) + -miły
  • miły → supermiły → super- (prefiks) + -miły
  • miły → megamiły → mega- (prefiks) + -miły
  • miły → hipermiły → hiper- (prefiks) + -miły

• Sufiksy

• występujące bezpośrednio po temacie słowotwórczym. Zawsze są one konstrukcjami morfemowymi, gdyż ich peryferyjnym elementem jest zintegrowany z nimi morfem gramatyczny.

• pisać → pisarz → pis- + -arz- (-ø// -a // -owi // -em // -u itd.)

• pisarz → pisarzyna → pisarz- + -yn(a) // -y // -'e // -ę itd.

• pisać → pisanie → pis- + -ani(e // -a // -'em // -u itd.)

• dom → domek → dom- + -(e)k- (ø) //-k- + -u// -'em //-i // -ów itd.

• dom → domowy → dom- + -ow(y) // -ego //-a //-ej // -ymi // -ych itd.

• siódma klasa → siódm- + -o- + klas- + -ist(a) // -y // -'e // -ą itd.

• Interfiksy.

• Występujące tylko w wyrazach złożonych między dwoma tematami. Funkcję tę w polszczyźnie pełni afiks -o- lub -i-//-y-.

• korek ciągnąć → korkociąg → kork- + -o- + -ciąg-(-ø)

• dobra dusza → dobroduszny → dobr- + -o- + dusz- + -n(-y)

• osiem ścian → ośmiościan → ośmi- + -o- + -ścian-(-ø)

• Postfiksy

• występujące po całej dowolnej formie wyrazowej bazy, a więc zarówno po jej temacie fleksyjnym, jak i po znamiennym dla niej morfemie gramatycznymFormatem może być morf o znaczeniu metatekstowym dodany do tematu

• kiedy → kiedyś → kiedy- + -ś

• którą → którąś → którą- + -ś

• gdzie → gdziekolwiek → gdzie- + -kolwiek

• jak → jakoś → jako- + -ś

• co → cóż → có- + -ż

• czyj → czyj bądź → czyj- + -bądź

Zmiana Paradygmatu

• Zjawiskiem o formacyjnej funkcji może być zmiana paradygmatu (nowy zbiór morfów gramatycznych) względem bezpośrednio motywującego ją wyrażenia.
• odczytać → odczyt: zmiana z czasownika na rzeczownik
• śpiewać → śpiew: zmiana z czasownika na rzeczownik
• odmienić → odmiana: zmiana z czasownika na rzeczownik
• głupi → głupieć: zmiana z przymiotnika na czasownik

Dezintegracja Tematu

• Zjawiskiem odróżniającym formację od wyrażenia bazowego może być redukcja jakiejś cząstki tematu fleksyjnego bazy, tzw. dezintegracja tematu bazy.
• Ucinany element może mieć rozmaitą naturę morfologiczną. Przykłady:
  • szpilk(a) → szpilk- ; redukcja cząstki -k-
  • ogórk(a) → ogórk- ; redukcja cząstki -k-
  • błękit(ny) → błękitn- ; redukcja cząstki -n-
  • różow(y) → różow- ; redukcja cząstki -aw-
• Dezintegracja wycięciu w temacie bazowym dowolnych elementów jest typowa dla tworzenia hipokorystyków:
  • Joasi(a) → Asi- – ◊Jo- → Asi- + -a
  • Agnieszka(a) → Agnieszk- – ◊-nieszk- → Ag- + -a
  • Elżbieta(a) → Elżbiet- – ◊-żbiet- → El- + -a
• Dezintegracja obejmuje też wyrażenia z "i".
  • biologi(a) → biolog'- – ◊-i- [-į-] → biolog- + -ø
  • chemi(a) → chem'- – ◊-i- [-į-] → chem- + -ik- + -ø.

Zjawiska Fonetyczne i Morfonologiczne

• Funkcję formantową mogą pełnić zjawiska fonetyczne oraz morfonologiczne. Zjawiskiem tym jest zmiana akcentu wyrażeń złożonych -zrostów.
• dobra noc → dobranoc;
• wielka noc → Wielkanoc;
• balet mistrz → baletmistrz;
• Morfonologicznym sygnałem wtórności formacji jest występowanie w temacie alternacji głoskowych. Przykłady to oboczności głoskowe:` mięs(o) → mięch- + -o (następuje alternacja segmentu kończącego temat [s] : [x]) brzuch(-ø) → brzuś- + -ø (następuje alternacja segmentu kończącego temat [x] : [ś]) Zofi(a) → Zoch- + -a (następuje alternacja segmentu kończącego temat [f'] : [x])
• Analiza wyrazów bazowych wpływa na ocenę rodzaju alternacji, a co za tym idzie, za strukturalny wykładnik pochodności:
• stolarz ← stół. (Alternacje głoskowe o : ó z jednej strony, z drugiej zaś l : ł uznaje się za zjawiska odróżniające formację "stolarz." stolik – 'mały stół, zatem: stolik ← stół.

Klasyfikacja Polskich Formacji Słowotwórczych

• Polskie formacje słowotwórcze (wyrażenia synchronicznie motywowane) dzieli się na derywaty i kompozycje słowotwórcze.
• Derywatami są formacje jednotematowe (proste), kompozycjami - wielotematowe
• Zatem przykłady typu: ogólniak, pośredniak, zawodówka będą derywatami.
  • liceum ogólnokształcące → ogólni- + -ak(ø) – jeden temat słowotwórczy;
  • biuro pośrednictwa pracy → pośredni- + -ak(ø) – jeden temat słowotwórczy;
  • szkoła zawodowa → zawodów- + -k(a) – jeden temat słowotwórczy;
  • autobus przegubowy → przegubowi- + -(e)c(ø) – jeden temat słowotwórczy.

Uniwerbizacja

• Mechanizm polega na przekształceniu grupy jednostek językowych w formację jednotematyczną.
• Uniwerbizacje motywowane są przez grupy wyrazowe.

Podział Derywatów

Derywaty dzielą się na: afiksalne (prefiks, interfiks, infiks, sufiks, cyrkumfiks, postfiks), alternacyjne (jakościowe, ilościowe, jakościowo-ilościowe), paradygmatyczne i prozodyczne.