Sốt và Y học Cổ truyền

Tổng quan

• Sốt là tình trạng nhiệt độ cơ thể tăng cao do bộ điều nhiệt của cơ thể đặt lại ở nhiệt độ cao hơn, thường là phản ứng với nhiễm trùng.
• Tăng thân nhiệt là khi nhiệt độ cơ thể tăng cao nhưng không phải do bộ điều nhiệt đặt lại.
• Nhiệt độ cơ thể bình thường thay đổi theo vị trí đo và thời gian trong ngày.
• Các vị trí đo phổ biến bao gồm khoang miệng, trực tràng, màng nhĩ và da trán.
• Nhiệt độ trực tràng và màng nhĩ cao hơn nhiệt độ miệng khoảng 0,6°C, trong khi nhiệt độ da thấp hơn khoảng 0,6°C.
• Nhiệt độ thay đổi trong ngày, thấp nhất vào sáng sớm và cao nhất vào cuối chiều, với độ lệch tối đa khoảng 0,6°C.
• Nhiệt độ miệng được coi là cao khi ≥ 37,2°C vào sáng sớm hoặc ≥ 37,8°C sau sáng sớm, hoặc cao hơn giá trị hàng ngày bình thường của một người.

Y học cổ truyền về sốt

• Sốt ngoại cảm: Do cơ thể trẻ yếu ớt, dễ bị các yếu tố gây bệnh xâm nhập.
• Phế vị thực nhiệt: Do tác nhân gây bệnh bên ngoài hoặc nội thương từ thức ăn, gây ứ trệ tỳ vị.
• Âm hư nội nhiệt: Do trẻ suy nhược bẩm sinh, rối loạn dinh dưỡng, hoặc bệnh mãn tính gây âm hư.
• Sốt do khí hư: Do cơ thể trẻ suy nhược, bệnh lâu ngày dẫn đến khí hư.

Thể lâm sàng và biểu hiện

• Ngoại cảm phát nhiệt:
  • Phong hàn: Sốt, đau đầu, sợ lạnh, không ra mồ hôi, nghẹt mũi, rêu lưỡi trắng mỏng.
  • Phong nhiệt: Sốt, ra mồ hôi nhẹ, khô miệng, đau họng, chảy nước mũi vàng, rêu lưỡi vàng mỏng.
• Phế vị thực nhiệt: Mặt đỏ, sốt cao, thở gấp, chán ăn, táo bón, bồn bực, khát nước, lưỡi đỏ rêu lưỡi khô.
• Âm hư nội nhiệt: Sốt về chiều, lòng bàn tay và chân nóng, gầy yếu, đổ mồ hôi trộm, chán ăn, mạch nhanh, lưỡi đỏ và rêu tróc.
• Khí hư phát nhiệt: Sốt do mệt mỏi, sốt nhẹ, giọng trầm, nói chậm, ra mồ hôi khi động đậy, chán ăn, sụt cân, tiêu chảy sau ăn, lưỡi nhợt nhạt, rêu lưỡi trắng mỏng.

Chỉ định và Chống chỉ định

• Chỉ định: Các trường hợp bị sốt hoặc thân nhiệt cao hơn bình thường.
• Chống chỉ định:
  • Người bệnh đang trong tình trạng cấp cứu.
  • Da bị tổn thương, có khối u ác tính ở vùng xoa bóp bấm huyệt.
  • Các bệnh ưa chảy máu, vùng đang chảy máu, xuất huyết dưới da.

Chuẩn bị

• Thầy thuốc: Khám, tư vấn, hướng dẫn, rửa tay hoặc sát khuẩn tay.
• Dụng cụ: Phòng xoa bóp bấm huyệt, giường, gối, ga trải giường, bột talc, cồn sát trùng.
• Bệnh nhân: Được hướng dẫn quy trình, vị trí bấm huyệt; tư thế ngồi hoặc nằm.

Các bước tiến hành và kỹ thuật xoa bóp bấm huyệt

• Sốt do ngoại cảm:
  • Khai huyệt Thiên môn, miết Khảm cung, vận Thái dương, thanh Thiên Hà thủy, thanh Phế kinh.
  • Phong hàn: Miết Tam quan, day Nhị phiên môn, bóp Phong trì, miết Thiên trụ.
  • Phong nhiệt: Thanh Thiên Hà thủy, miết cột sống, day Đại chùy, Khúc trì, Ngoại quan, Hợp cốc.
  • Ho, có đàm, thở gấp: Day Đản trung, Phế du, Phong long, vận Nội bát quái.
  • Đầy chướng bụng, không muốn ăn, ợ chua: Day Bản môn, phân Phúc âm dương, xoa Trung quản, miết Thiên trụ cốt.
  • Quấy, ngủ không yên giấc: Thanh Can kinh, day gõ Tiểu thiên tâm, bấm day Ngũ chỉ tiết.
• Phế vị thực nhiệt: Thanh Phế kinh, thanh Vị kinh, thanh Đại tràng, day Thiên khu, thanh Thiên hà thủy, thoái Lục phủ, day Bản môn, vận Nội bát quái.
  • Phân khô, táo bón: Miết Hạ thất tiết cốt, xoa bụng theo chiều kim đồng hồ, day Bác dương trì, vờn xoa 2 bên xương sườn.
• Âm hư nội nhiệt: Bổ Tỳ kinh, bổ Phế kinh, day Thượng mã, thanh Thiên hà thủy, miết Dũng tuyền, miết Tam túc lý, vận Nội lao cung.
  • Ra mồ hôi trộm hoặc tự đổ mồ hôi: Day Thận đỉnh, bổ Thận kinh, bổ Tỳ kinh, véo cột sống.
  • Mất ngủ, cáu gắt: Thanh Can kinh, khai Thiên môn, day Bách hội, bấm day Ngũ chỉ tiết.
• Khí hư phát nhiệt: Bổ Tỳ kinh, bổ Phế kinh, vận Nội bát quái, xoa bụng, phân Thủ âm dương, day Tỳ du, Phế du, Thanh Thiên hà thủy, véo cột sống.
  • Đầy bụng, chán ăn: Vận Bản môn, miết phân Phúc âm dương, xoa Trung quản.
  • Đi phân loãng, chứa thức ăn không tiêu: Xoa bụng ngược chiều kim đồng hồ, miết Thượng thất tiết cốt, bổ Đại tràng, miết Bản môn theo đường vân ngang.
  • Buồn nôn, mắc ói: Miết Thiên trụ cốt, miết Trung quản, miết Hoành văn đến Bản môn, day Thủ đoan chính.

Liệu trình điều trị

• Xoa bóp bấm huyệt 30 phút/lần, 1-2 lần/ngày.
• Liệu trình 7-15 ngày, có thể 2-3 liệu trình liên tục.

Theo dõi và xử lý tai biến

• Theo dõi: Toàn trạng, các triệu chứng kèm theo.
• Xử lý tai biến:
  • Choáng:
    • Triệu chứng: Hoa mắt, chóng mặt, vã mồ hôi, mạch nhanh, sắc mặt nhợt.
    • Xử trí: Dừng xoa bóp, lau mồ hôi, ủ ấm, uống nước ấm hoặc nước đường ấm hoặc trà gừng ấm, nằm nghỉ; theo dõi mạch, nhiệt độ, huyết áp; dùng thuốc hóa dược (nếu cần).
  • Đau:
    • Triệu chứng: Đau tăng tại vùng xoa bóp.
    • Xử trí: Xoa nhẹ vùng đau, giảm cường độ tác động; cho nghỉ ngơi; theo dõi mạch, nhiệt độ, huyết áp; dùng thuốc hóa dược (nếu cần).