Sinh học lớp 8: Chất dinh dưỡng và hệ tiêu hóa

• Chất dinh dưỡng là các chất trong thức ăn được cơ thể sử dụng để xây dựng cơ thể và cung cấp năng lượng.
• Các loại thực phẩm khác nhau có thành phần dinh dưỡng khác nhau.
• Các nhóm chất dinh dưỡng cần thiết cho cơ thể: carbohydrate, protein, chất béo, vitamin và chất khoáng.
• Cơ thể cần được cung cấp đầy đủ và hợp lý các chất dinh dưỡng để hoạt động khỏe mạnh.
• Dinh dưỡng là quá trình cơ thể thu nhận, biến đổi và sử dụng chất dinh dưỡng để duy trì sự sống.
• Hệ tiêu hóa biến đổi thức ăn thành các chất dinh dưỡng cung cấp cho cơ thể.

Cấu tạo và chức năng của hệ tiêu hóa

• Hệ tiêu hóa gồm các cơ quan: miệng, hầu, thực quản, dạ dày, ruột non, ruột già, hậu môn.
• Hệ tiêu hóa bao gồm các tuyến tiêu hóa: tuyến nước bọt, tụy, gan, mật.
• Hệ tiêu hóa có chức năng biến đổi thức ăn thành chất dinh dưỡng để cơ thể hấp thụ, sau đó loại bỏ chất thải.

Quá trình tiêu hóa ở khoang miệng

• Thức ăn được tiêu hóa cơ học nhờ hoạt động nhai, nghiền của răng và sự đảo trộn của lưỡi.
• Thức ăn được tiêu hóa hóa học nhờ enzyme amylase từ tuyến nước bọt, biến đổi tinh bột chín thành đường maltose.

Quá trình tiêu hóa ở dạ dày

• Dạ dày tiếp nhận thức ăn từ thực quản, tiếp tục quá trình tiêu hóa cơ học và hóa học.
• Hoạt động co bóp của dạ dày giúp thức ăn nhuyễn và thấm đều dịch vị.
• Dịch vị chứa hydrochloric acid, enzyme lipase và enzyme pepsin.
• Enzyme pepsin giúp biến đổi một phần protein trong thức ăn.

Quá trình tiêu hóa ở ruột non

• Thức ăn từ dạ dày chuyển xuống tá tràng, nơi có dịch tụy (từ tuyến tụy), dịch mật (từ gan) đổ vào.
• Niêm mạc ruột non chứa tuyến ruột tiết dịch ruột.
• Ba loại dịch này chứa enzyme tiêu hóa, giúp biến đổi chất dinh dưỡng trong thức ăn thành chất đơn giản để cơ thể hấp thụ.
• Quá trình tiêu hóa diễn ra dọc ống tiêu hóa, chủ yếu ở ruột non do ruột non có mạng mao mạch máu và bạch huyết dày đặc.
• Chất dinh dưỡng được vận chuyển qua thành lông ruột, mạch máu và mạch bạch huyết.

Quá trình tiêu hóa ở ruột già và trực tràng

• Phần lớn chất dinh dưỡng đã được hấp thụ ở ruột non.
• Thức ăn xuống ruột già sẽ được hấp thụ thêm một số chất dinh dưỡng, chủ yếu là nước, rồi cô đặc chất bã.
• Vi khuẩn ở ruột già phân hủy protein, carbohydrate còn lại, lên men tạo thành phân được thải ra ngoài nhờ nhu động ruột già và cơ chế phản xạ.

Hệ bài tiết

Chức năng của hệ bài tiết

• Hệ bài tiết lọc và thải ra môi trường ngoài các chất cặn bã từ hoạt động tế bào và các chất độc hại.

Các cơ quan tham gia bài tiết

• Các cơ quan tham gia bài tiết chủ yếu: phổi (thải CO2), da (thải mồ hôi), thận (lọc máu thải nước tiểu).
• Thận đóng vai trò quan trọng vì thải tới 90% sản phẩm bài tiết.

Cấu tạo hệ bài tiết nước tiểu

• Hệ bài tiết nước tiểu gồm hai quả thận, ống dẫn nước tiểu, bóng đái, ống đái.
• Thận là bộ phận quan trọng nhất.
• Mỗi quả thận có khoảng 1 triệu đơn vị chức năng, đơn vị chức năng gồm ống thận và cầu thận.
• Cầu thận là búi mao mạch dày đặc, có màng lọc với lỗ nhỏ kích thước 30-40 Å.
• Bên ngoài cầu thận là nang cầu thận.

Bệnh sỏi thận

• Bệnh sỏi thận hình thành khi calcium oxalate, muối phosphate, muối urate tích tụ trong thận với nồng độ cao và gặp điều kiện pH thích hợp.
• Triệu chứng: đau lưng, đau hai bên hông, tiểu són, tiểu dắt, hoặc tiểu có máu.
• Phòng bệnh bằng cách uống đủ nước và ăn uống hợp lý.

Bệnh viêm cầu thận

• Bệnh viêm cầu thận gây ra do liên cầu khuẩn.
• Triệu chứng: phù nề, tăng huyết áp, thiếu máu, tiểu có máu.
• Phòng bệnh bằng cách tránh nhiễm khuẩn đường mũi, họng và ngoài da, điều trị các ổ viêm amidan, sâu răng.

Bệnh suy thận

• Bệnh suy thận có nhiều nguyên nhân: đái tháo đường, tăng huyết áp, mất máu, các bệnh về thận.
• Triệu chứng: buồn nôn, mệt mỏi, mất ngủ, phù nề, huyết áp cao.
• Để không mắc bệnh suy thận, cần phòng tránh các bệnh lý khác về thận và duy trì huyết áp ổn định, tránh mất máu.

Ghép thận

• Ghép thận là ghép quả thận hoạt động bình thường vào cơ thể người bệnh để thay thế cho thận suy giảm chức năng hoặc không còn chức năng.

Chạy thận nhân tạo

• Chạy thận nhân tạo sử dụng máy chạy thận để lọc máu, thải chất độc, chất thải ra khỏi cơ thể khi chức năng thận suy giảm.

Hệ thần kinh

Cấu tạo và chức năng của hệ thần kinh

• Hệ thần kinh điều khiển, điều hòa và phối hợp hoạt động của các cơ quan trong cơ thể.
• Hệ thần kinh ở người có dạng hình ống, gồm hai bộ phận.
  • Bộ phận trung ương: não và tủy sống, đóng vai trò chủ đạo.
  • Bộ phận ngoại biên: các dây thần kinh và hạch thần kinh.

Bệnh Parkinson

• Bệnh phát sinh do thoái hóa tế bào thần kinh, thường do cao tuổi, nhiễm khuẩn hoặc nhiễm độc thần kinh.
• Bệnh gây suy giảm chức năng vận động, dẫn đến run tay, mất thăng bằng, khó di chuyển.
• Phòng bệnh bằng cách bổ sung vitamin D (từ thực phẩm hoặc tắm nắng), tập thể dục, thể thao hợp lý, tránh xa môi trường độc hại.

Bệnh động kinh

• Bệnh do rối loạn thần kinh trung ương, có thể do di truyền, chấn thương hoặc các bệnh về não.
• Triệu chứng: co giật hoặc có hành vi bất thường, đôi khi mất ý thức.
• Phòng bệnh bằng cách giữ tinh thần vui vẻ, ngủ đủ giấc, tập thể dục, thể thao hợp lý, ăn uống đủ chất.

Bệnh Alzheimer

• Bệnh do rối loạn thần kinh, thường gặp ở người cao tuổi.
• Triệu chứng: mất trí nhớ, giảm khả năng ngôn ngữ, lẩm cẩm, giảm khả năng hoạt động.
• Phòng bệnh bằng cách luyện trí não (đọc sách, báo), ăn uống hợp lý, giữ tinh thần thoải mái và tăng cường vận động.

Các chất gây nghiện đối với hệ thần kinh

• Các chất gây nghiện (nicotine trong thuốc lá, ethanol trong rượu) kích thích thần kinh, làm thay đổi chức năng bình thường của cơ thể.
• Các chất này làm cơ thể phụ thuộc hoặc gây cảm giác thèm, nhớ, nghiện ở mức độ khác nhau.

Các giác quan

Thị giác - Cấu tạo và chức năng

• Thị giác gồm mắt, dây thần kinh thị giác và vùng thị giác ở não.
• Bên ngoài mắt có mí mắt, lông mi, cầu mắt nằm trong hốc mắt.
• Thị giác có chức năng quan sát, thu nhận hình ảnh, màu sắc, giúp não biết và xử lý thông tin.

Quá trình thu nhận ánh sáng

• Ánh sáng phản chiếu từ vật khúc xạ qua giác mạc và thể thủy tinh, tác động lên tế bào thụ cảm thị giác ở màng lưới.
• Các tế bào này hưng phấn và truyền tín hiệu theo dây thần kinh thị giác tới não để nhận biết hình ảnh của vật.

Bệnh đau mắt đỏ

• Bệnh gây ra do virus Adeno, vi khuẩn Staphylococcus.
• Triệu chứng: đỏ mắt, chảy nước mắt, nhiều ghèn mắt, cộm mắt.
• Phòng bệnh bằng cách rửa tay thường xuyên, đeo kính bảo vệ mắt, hạn chế dụi mắt, bổ sung thực phẩm có lợi cho mắt, không tiếp xúc trực tiếp hoặc dùng chung đồ cá nhân với người bệnh.

Cận thị

• Cận thị do bẩm sinh cầu mắt dài hoặc do nhìn gần trong ánh sáng yếu làm thể thủy tinh phồng lên.
• Tình trạng này kéo dài làm thể thủy tinh mất dần khả năng đàn hồi.
• Người bị cận thị chỉ nhìn rõ vật ở gần, ảnh của vật ở xa nằm phía trước màng lưới.
• Khắc phục bằng cách đeo kính cận (kính phân kì) phù hợp để đẩy ảnh về đúng màng lưới.

Viễn thị

• Viễn thị do cầu mắt quá ngắn hoặc thể thủy tinh bị lão hóa xẹp xuống khó phồng lên.
• Người bị viễn thị chỉ nhìn rõ vật ở xa, ảnh của vật ở gần nằm phía sau màng lưới.
• Khắc phục bằng cách đeo kính lão (kính hội tụ) phù hợp để kéo ảnh về đúng màng lưới.

Loạn thị

• Loạn thị do giác mạc bị biến dạng không đều khiến các tia sáng đi vào mắt hội tụ ở nhiều điểm.
• Khi bị loạn thị, hình ảnh của vật không thể hội tụ ở màng lưới, khiến mắt nhìn mờ, nhòe.
• Khắc phục bằng cách đeo kính thuốc giúp nhìn rõ vật.

Thính giác - Cấu tạo và chức năng

• Thính giác gồm tai, dây thần kinh thính giác, và vùng thính giác ở não.
• Thính giác thu nhận âm thanh, truyền lên não để xử lý giúp ta nhận biết âm thanh.
• Tai có ba phần:
  • Tai ngoài: vành tai và ống tai.
  • Tai giữa: màng nhĩ và chuỗi xương tai, vòi tai thông với khoang miệng.
  • Tai trong: ốc tai chứa cơ quan thụ cảm âm thanh, từ ốc tai có dây thần kinh thính giác đi về não.
• Tai thu nhận âm thanh theo cơ chế truyền sóng âm.
• Âm thanh được loa tai hứng, truyền qua ống tai làm rung màng nhĩ, rung động này tác động vào chuỗi xương tai làm rung các màng và dịch trong ốc tai.
• Các rung động này gây hưng phấn cơ quan thụ cảm, làm xuất hiện xung thần kinh đi theo dây thần kinh thính giác về não để ta cảm nhận âm thanh.