Seera Yakkaa Keewwata 23(1,2)

Seera raawwachuun seera hin raawwatin jedhee dhorke immoo kan raawwatanii argamuun akkaatuma sadarkaa raawwichaatti yakka jedhama. Seera yakka kan biyya keenyaa kan bara 1997 bahu keewwata 23/1 fi 2 irratti ibsaa.

Gocha seeran dhorkamanii fi adabsisummaan isaa seeraan tumame raawwachuun yakkadha.

Yakki tokko raawwatame kan jedhamu yakkicha kan Uuman seerummaa, gochummaa fi yaadni bu‘aa waantotaa yeroo guutamanii yoo argaman qofadha.

Yakki umamaa fi miidhaa inni geesisuun danda’uun amaloota gara gara kan qabu yoo ta’e, miidha geessisuu danda’uun amaloota ramaan gadii ni qabata.

Walitti dhufeenyaa Nama dhunfaa, garee fi kan biro ni jeeqa (ni lafisa).

Qabeenyaa, qaama Nama fi lubbu Nama balleessa/miidhaa irraan gaha.

Amantaa Uummaanni Mootummaa irratti qabu ni lafisa.

Saba fi sab-lammiin biyyaa keenyaa akkatuma qubasumma fi teessuma lafa irra waaliin jiraatuun Amantaa, Duudha, aadaa fi safuu akka seeraatti fudhatee hordofu kan mata mata isaa ni qaba.

Gochaan namoota hedduu irraa adda ta’e, seera hawaasaa yoo hin cabsine yoo ta’e, garuu hawaasa keessatti jireenya irraa adda baasuu danda’a.

Gochaan tokko haala tokkootti amala adda bahe ta’u danda’a, garuu haala biraatti hin ta’u.

Gochaan tokko haala tokkootti amala adda bahe ta’u danda’a, akkasumas seera hawaasaa cabsee adabbii hordofsiisa.

Kanneen hawaasa keessatti adabbii hordofsiisu, amala adda bahe, garuu seera biyyaatiin hin adabsiisu.

Tarkaanfii rawwii yakkaa hir’isuu fi ykn hir’isuu kan jedhu dha.

Namoota yakka raawwachuu danda’an dhiibbaa irraan gessisuun yoo ta’u.

Haalaa nannoo kessa jiratuu irra ka’ee waantootaa ka’umsaa yakka ta’aan addan basun seeca’ee ilaluu jechuudha.

Yakki kamu yeroo rawwatamuu miidha mata isaa danda’ee hordofsiisa.

Yakka ittisuu, hir’isuu fi hambisuu akka danda’uu gamaa hundaan yeroo mara qophii gahaa tasisuu jechuudha.

Yakka kamiyuu gadi xiqeesitee ilalu ykn tufaachuu hin qabdu hiikoo jeedhu qaba.

Yakka fi rawwii yakka hundee irraa buqisuu ykn haalaa rawwii fi miidhaa inni gessisuu dand’uu hir’isuun kan dana’amuu yoo falasamaa Koominitii poolisiingtiin deegaramee qofa ta’u isaa agarsiis.

Ittisni yakkaa kan jechuun miidhaa yakkii duraa irraa hammachuuf, lubbuu namaa fi qabeenya eeguu, seera fi sirna kabachisuu, nageenyaa fi tasgaabbii uummataa fiduuf jecha tarkaanfiwwan fudhataman hunda kan qabatu ta’a.

Ittisni yakkaa miidhaa yakkii irraa duraa irratti yaaduudhaan, itti kennuun, tarkaanfiwwan fudhataman hunda kan qabatu ta’a.

Yakki raawwatamuuf nama qoophaa’e, wanta yakki irratti raawwatamu, fi bakka yakkichi itti raawwatamu (yakkicha raawwachuuf haala mijja’aan) yeroo tokkootti guutamanii yoo argamaniidha.

Yakki raawwatamuuf yoo nama qoophaa’e hin jirreef ykn yoo wanta yakki irratti raawwatamu hin jirre, yakki raawwatamuu hin danda’u.

Ajjeecha yoo ta’e namni du’af saxilamus jirrachu qaba.

Wantonni kan akka machii, dhiibee sammuu, bokka, bakka bashannanaa, bakka gabaa, iddoowwan dhiiqataa, baala sammuu nama hadoochu fi kkf.ni caqafamuu danda’a.

Yakkoota namoota irratti raawwataman ilmaan nama irratti miidhaalee raawwataman hunda kan dabalatuudha.

Yakkoota qabeenya irratti raawwataman fayidaa fi badhaadhina hin-mallee aragachuuf jecha qabeenyaa nama biro humnaani fi dhoksaan fudhatan kan godhachuu fi miidhaa kan dabalatuudha.

Yakkoota biyya/Mootummaa irratti raawwataman kan Heeraa fi Sirnaa Mootummaa irratti rawwataman kan hammatudha.

Yakkaa miidhaamaa hin qabne, gocha duudhaa, safuu fi hamilee hawwasichaa kan miidhan ta’e gochaa yakka kan birootiif kara bana.

Biyyi hundumtuu tokko tokkon isaanii sadarkaa guddina dinagedee, hawaasummaa fi siyaasa irratti gaheen sababa ka’umsa yakkaa mata mata isaanii ni qabaatu.

Aadaa ykn barsiifanni, dudhaa ykn Safuu fi Amantaa saba tokko ykn garee tokko saba ykn garee tokkon yoo kabajamuufi batee saba fi garee sana jiduutti walitti bu’insii umamuu danda’a.

Walitti bu’insii sasaalphaan jiru immoo yeroon ilalamaanii yoo furmanii itti hin kennamnee ka’umsa yakka ta’u danda’a.

Yakkiin qabeenyaa uummataa fi mootummaa balleessudhaan ykn gaatii isaa gadii busuun jireenya hawaasummaa miidhuun dinagdeen biyyaa balaa irratti akka bu'u taasisa.

Guddinni biyya uummatni fi qaamooleen mootummaa amanamoo ta'an ykn seeraa fi qajeelfamaa mootummaan hojjachuun argata.

Yakkon daldalaan walqabatee rawwatamuu, kutaawwaan daldalaa adda addaa kan hammatuu ta'e, kutaan kun dhiibbaa walii irra qaban akkumaa jiruutti ta'e, galii mootummaa irratillee dhibba kallatti qaba.

Yakkiin raawwatee hidhamuun, harka namaa jalatti akka buluu ta'a, walitti dhufeenyaa nama dhunfaa, garee fi hawaasaa ni hir'isa, adabbii xumuree hawaasa keessatti deebi'u maqaa adda addaa waan moggaafamuuf jiraachuuf ni dhiphata, maatiin inni bulchu rakkof saaxiilamuu danda'a.

Lakkoofsi ummata hedduu ta’uu fi hojii dhabuun ummataa keessatti yakki akkan uumamuu danda’u, yaadni kun miidhaa dinagdee fi hojii dhabuu wajjin walitti hidhata.

Mirga namummaa fi dimokraasummaa hordofamaa dhabuun, yakki akka uummamuu karaa ol’aanaa ta’eeniif kan ta’uuf, xalayaa fi hiriira nagaa bahuun, barreeffamuu fi gurmaa’uun kan dhiibbaa irra ture ta’uu yaadadhu.

Dhaabbileen siyaasaa sirnaa mootummaa jiruun hin dorgomne kan hin danda’aamne ta’uu fi mirgaa heeraa dorgomuu hin qaban ta’uuf akkan ka’e, qaamooleen nageenyaa fi poolisii yaada dimookraasumma kan dorgomuu jalatti tarkaanfii fudhatan kan hin ta’ine ta’uuf, yakki akka uumamuu danda’a.

Sababaa fi sab-lammiin miirga isaanii heeraa fi sirnaan ala deebii hin argatan ta’uun komiin uumamuun fi komiin kun miidhaa fi dhiibbaa humnaan yoo ta’ee yakki akka uumamuu danda’a.

Qunnamtii saalaa irratti nama kakaasan fiif agarsiisaan fayyadamuun yakka, haa kumaan kan danda’amu fi dargaggootaaf kan miidhaa ta’e ta’uuf, kan yaadannuudha.

Dargaggooti naannoo kanattii yeroo dheeraaf deddeebii wajjiraa poolisii Aanaa 2ffaatti Iyyachaa turaaniru, hoogganaan poolisii Aanichaa dhimma kana erga bira gahee booda miseensota naannoo kanatti bobbaasuun manni fiilmii kun akka cufamu taasise.

Manni fiilmii poornoogiraafii cufamuuf tarkaanfii fudhatuun sirriidha moo sirrii miti?, yaada kanatti qaama kana miidhaa fi dhiibbaa isaa yoo xiinxalu.

Dargaggoon kun mana fiilmii poornoogiraafii banuun galii guyyaa guyyaa ittiin of jiraachisu ni argata.

Gocha dargaggoo mana fiilmii poornoogiraafii banuunis, yakka yoo ta’ee, ka’umsaa yakkaa kana akkamitti tasisuu danda’a ?, sirrii fi dogoggoraa hubachuufii.

Hoogganaan poolisii dhimma kana erga bira gahee booda miseensota naannoo kanatti bobbaasuun manni fiilmii kun akka cufamu taasise.Cufamuu mana fiilmii kanaan galiin dargaggoo kanaa waan jalaa dhaabbateef himannaa miseensota poolisii kanarratti bane.

Gamaa ittisuu yaadaa yeroo lakkoofsii ummata hedduu ta’ee fi hojii dhabuu ummataa keessatti lakkoofsi yakkaa guddate, kan yaadannuudha.

Gosoota yakka tarreessuun midhaan isaan geesisaan waajjin ibsa..

Lammiin hunda hojii hojjechee ofi jiraachisuu haala dandeesiisu uumuuf humna dinagdee biyyattii kan gaafatu waan ta’eef akka salphaatti fooyyeessuun rakkisaa yoo ta’u feedhii isaa kana guutachuuf gara yakkatti seenu danda’a

Walitti dhufeenyii maatii fi lammiwaan lafaa ta’uun yakkaf akkamitti ka’umsaa ta’a.ibsa bal’aa itti keenna.

Amantii Babal’ifachuuf sochii godhuu keesaat akka biyya kenyat akkamittiin yakkaf ka’umsaa ta’a jetee yaadaa ?akkata heera mootummaa RDFI in Wali bira qabuun ibsaa.

Qamooleen Mootummaa seeraa kabachuu keessatti gahee guddaa qabanii, haqaa fi bilisaa ta’uun hojjachuu qaban. Isaan keessaa Waajjira Poolisii, Waajjira Abbaa Alangaa, Mana Murtii fi Mana Amala Sirreessaa ni argamu.

Wajjirri Poolisii yakka raawwachuu irratti shakkamoota shakkiin itti tursifaman, miirgii waabii isa dangaa aangoo seerii eyyamuufin kan itti egamu.

Wajjirri Abbaa Alangaa qamaa Poolisii wajjin qinda’uun yakka raawwachuu irra qorannoo guddisu, himannaa murtiitti dhihesa.

Mana Murtii qamaa Mootummaa seeraa hiikaan jedhamee aangoon herran kenameef dha. Qaamni mirgii isaa sarbamee humnan miirga isaa kabachifachuuf deema. Murtii barbaachisaa ta’e kennu.

Mana Amalaa Sirreessaa hidhamtoota seeraa murteen yeroo bellamaafi murtin balleessumma isaa xumura kara Mana Murtiitin itti keennamee iddoo itti galanii amala kanaan duraa qabanii fi balleessaa hojjatan irraa of-sirreessani, Lammii garii ta’uun uummataatti gaafa deebi’an amala gaarii qabatani akka deebi’an fi keessatti yeroo ammaa baakka ogummaan adda add itti baratamudha.

Yakki Mootummaa rakko keessa galchuu kan danda’u gocha badaa fi cimaa dha. Sirnoota Mootummoota adda addaa keessatti aangoo seeraan ala fayyadamuun matta’aa fudhachuun ykn loogiin hojjachuu, saamicha fi daldala seeraan alaa fi k.k.f, kan itti rawwaatameef itti rawwaatama jiru dha.

Yakki Mootummaa rakko keessa galchuu kan danda’u gocha badaa fi cimaa dha. Sirnoota Mootummoota adda addaa keessatti aangoo seeraan ala fayyadamuun matta’aa fudhachuun ykn loogiin hojjachuu, saamicha fi daldala seeraan alaa fi k.k.f, kan itti rawwaatameef itti rawwaatama jiru dha.

Qondaaltonni Mootummaa, Aanga’oota Mootummaa sadaarkaa hoggansaa gara gara irra jiran ta’anii hojiilee tajajiilaa uummataa, ijarsa bu’uraalee misoomaa fi kkf kan ijarsisaa yoo ta’u, yeroo rawwii hojji isaanii kana keessatti amaanaa ykn adaraa isaaniitti keennamee kana cinaatti gatun yakka malammaaltummaa fi walin dhahun yeroo isaan rawwatan ni mul’ata.

Qondaaltonni Mootummaa raawwii yakkaa keessatti yaadaaniis ta’e qaamaan hirmaachuun iddoo tokko tokkotti naannoo fi haala mija’aa filachuudhan namota yakka rawwatan wajjin sharikummaa ummun yakka saamichaa qabeenya fi lubbuu namaa irratti miidhaan isaan geessiisaa akka salphaatti kan ilaalamu miti.

Yakki Mootummaa rakko keessa galchuu kan danda’u gocha badaa fi cimaa dha. Sirnoota Mootummoota adda addaa keessatti aangoo seeraan ala fayyadamuun matta’aa fudhachuun ykn loogiin hojjachuu, saamicha fi daldala seeraan alaa fi k.k.f, kan itti rawwaatameef itti rawwaatama jiru dha. Sababbiin isaas, qondaaltonni Mootummaa raawwii yakkaa keessatti yaadaaniis ta’e qaamaan hirmaachuun iddoo tokko tokkotti naannoo fi haala mija’aa filachuudhan namota yakka rawwatan wajjin sharikummaa ummun yakka saamichaa qabeenya fi lubbuu namaa irratti miidhaan isaan geessiisaa akka salphaatti kan ilaalamu miti. Gochoon akkas kun immoo rakko bulchinsaa gaarii ta’uun Mootummaa fi Uummatiin ija wal-shakkitiin akka isaan wal ilalaanii fi hariiroon gariiin jiduu isaan akka hin jiranne tasisa.

Yeeroo kanaas Uummaanni rakko bulchinsaa gaarii kana humnaan furachuuf Mootummaa irraatti akka finciiluu tasisa. Adeemsaa fiincilaa kana keessattis qaamiin biraa kan akka mootumaa fi Uumman wal hin galle barbaadu jiddu seenuun qaamaa Uummata dhimmee fakkatee shakkii ummani mootummaa irra qabu akka bal’atuu tasisa.

Uummanni rakko bulchinsaa kana furuufi qondaaltonni Mootummaa akka seeraa hojjatanitti jabaachuu, qamoolee Mootummaa fi namoota hawaa keessaatti fudhatama qaban ajjeessun Mootummaa fi ummata dallansisuuf hojjachuu ajeesurakkon kun akka babbal’atuu tasisa.

Mootumaan biyyaa bulchuu seeraa kabachisuuf jechaa qaamoolee nagenyaa adda addaa yoo bobbasuu, adeemsaa seeraa kabachisuu keessatti immoo tarkaanfiin adda addaa yoo qaamoolee kanaan fudhataman qaamaa nama hi’isuu, lubbu nama basuu fi mirga bilisummaa bu’uraa ilmaa nama sarbuun jirachuu danda’a.

Sabni tokko kan biro ni caala jedhan amantaa fi dubbachuu fi barreessuun sababa yakkaati.

Aadaa fi barsifataa, kan akka dhiiga deeffachuu fi dubartii irraatti wal loluu, yakka ta’u danda’u.

Maatii keessatti kunuunsa, to’annaa fi barumsa gaarii argatee da’imni guddattee biyyaaf fayyaduu fi itti gaafatamummaa isaa ga’umsaan kan bahuu danda’u.

Walitti dhufeenya gaa’eela cimaan jiraachuun, wal-jaallachunfi wal kabajuu jiraaachuun, waliif yaaduun fi waliif abboomaamuun jiraachuun, haadhaa fi abbaa kabajuu, gargaaruu fi gaafachuun aadaa fi barsifataa garii dhalotaa dhufaanif darbuu qabani dha.

Walitti dhufeenyi maatii laafaa dhufun, abbaan manaa fi haati manaa sababa adda addaatiin wal- hiikuu irraa kan ka’e rakkooleen armaan gadiitti mull’ataa jiru. Ijoolleen dhalatan kunuunsaa fi to’annaa malee guddachu, babal’ina sagaagalummaa, gaa’iilaan ala ulfaa’uu fi ulfa baasuu, ijoolleen guddistu dhabuu, daandii irra jiraachuu fi haala balaafamo kan fakkaataniif wan saxiila ba’aaniif yeroo kana keessaatti haala fi toftaa rawwii yakka gosa adda addaa baracha guddatu.

Godaansii ummataa baadiyaa irraa gara magaalaatti taasifamu haala inni yakkaaf ka’umsa ta’u.

Garaagarummaa jireenya baadiyaa fi magaala giddu jiru ilalichaa keessa galchuun, hir’achuu oomishaa badiiyya keessa jirun, gad-buu’iinsa madda galii irran kan ka’e, tajaajiilaawwan hawaasummaa badiiyyaa kessaatti babal’achu dhabuu fi kkf.

Namni kamiiyyu poolisiin ykn qamnii seera kabaachisuu jiratuus jiraachuu batuus na’argee ykn hin arginee osoo hin jedhin mataa isaatiin waan gaarii fi gadhee, kan seeri eeyyamuu fi dhoorku addaan baasee raawwachuuf kabajuu qaba.

Biyya keenyaa keessatti naannoo adda addaatti seera kabachistoonni jiraachuu fi jiraachu dhiisuu isaanii mirkanessudhaan akkasumas hojii adda addaa irratti ramadamani kan jiran hojjaatoonni mootummaa dirqama lammummaa isaaniitti kennamee dagachuudhan seera fi bultoowwaan adda addaa yeroo isaan darban ni mu’ata.

Fkn.Seeraa fi bultoo tiraafikii cabsuun darbaa fe’an soochoo’uu, lubbu nama fi qabeenyaa irran miidha geessisaan milquu fi milquuf yaalu, qabeenya, mootummaan hojii mootummaaf itti keennu faayidaa dhuunfaaf olfachuu.Galii fi bu’aa daldala irraa argamu qaama mootummaa dhimmi isa ilaalu sirritti beeksiisu dhiisuu, kaneen biro yeroo dhoksaanis gargaru fi k.k.f

Namni kamiyyuu amantii hordofuu fi babaliifachuu akka danda’u Heerii mootumma Itoophiyaa kan bara 1995 keewwata 27 irra ka’aamee jira.Haa ta’u malee amantii humnaan gargaaramani babalisu ykn amantii kootiin ala amanti biraan jiraachu hin qabu (ethno centerism) yaadni jedhu yakka baay’eef ka’umsa ta’a.

Biyyi keenya biyya sabaa, sablamootaa fi uummattotni adda addaa kan keessatti wal kabajanii jiraatan yoo taatu, qaamoonni nagaa fi tasgabbi hawaasa hin barbaanne feedhii dhunfaa isaan walitt bu’insaa saba fi sablammii sababaa godhachun galmaan gahachuuf kan deemanis jiru.Fkn;- Qamooleen feedhiin isaanii kara nagan gaalaman gahachuuf feedhii fi dandeetti hinqabne, Qamoota Mootummaan yeroo walitti bu’insii jiru akka jarsoolii ararratti itti gargaramuu fayyidaa argachuu qaban yoo dhaban, Daaspooraa sababa walitti bu’insaan gargarsaa fakkeessan mallaqa ittin funanaachuun fayyidaa dhunfaa isaanitiif olfachuu baran, Yeroo amma immoo itti fayyadamtoota miidiyaa Hawasaa kan hordooftoota baay’ee qaban (activist), fi kkf walitti bu’insa saba fi sablammotaatiif gahe ol’ana qabu.

Akka fakkenyaatti Uummatoota nannolee dangaa olla wajjin jiratan jiduutti wal dhabdee ykn waliti bu’insaa umu.Isaansii;- Affarii fi Amaara, Soomaalee fi Affar, Oromoo fi Amaaraa, Soomaalee fi Oromoo, Oromoo fi Uummatoota Kibba Itoophiyaa giddutti sababa adda addatiin namoonii baay’ee lubbuun isaan darbe jira.Kunis ka’umsa yakka keessaa tokkodha.

Yakki akka uumamu fi babal’atuu ka’umsi inni biraa dhiibbaa aadaa biyya alaati.Keessatu biyyota guddina irra jiran kan akka biyya keenyaa Itiyoophiyaa kessatti dhibban inni qabu ol’anadha.

Aadaan biyya alaa kunis karaa biyya keenya kessa itti seenu danda’an keessa murasiin. Maxxansaa adda addaatiin (barruulee, gaazeexa, suura fi k.k.f)  Interneetii  Filimii ykn Vidiyootiin,  Mala wal-qunamtii adda addaatiin( Exchanging voice, E-mail.Etc)   Sababa adda addaatiin biyya alaa turani kan deebi’an lammiin biyya keenyaa.

Aadaa biyya alaa miidhaa isaan babaliisan keessaa, baala(biqiltuu)sammuu namaa hadoochu fayyadamuu fi araadaan qabamuu, baala sammu nama hadochuu biyya keessa naanneessu, qunnamtii foonii safuun ykn seeran ala ta’e raawwachuu, hirmaachu fi k.k.f, qorichawwan sammuu nama hadoochaniin fayyadamuu.