Reasoning: Deductive & Inductive

Introduction to Reasoning

• तर्कशास्त्र ही मनाची प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये दिलेल्या माहितीपासून निष्कर्ष आणि निष्कर्ष काढले जातात.
• यात जगाचा अर्थ लावण्यासाठी तार्किक तत्त्वे, नियमांम आणि रणनीती वापरली जातात.
• समस्या सोडवण्यासाठी, निर्णय घेण्यासाठी आणि जटिल परिस्थिती समजण्यासाठी तर्कशास्त्र महत्त्वाचे आहे.
• तर्कशास्त्रला सामान्यत: निगमन आणि आगमन या दोन प्रकारांत विभागले जाते.

निगमन तर्कशास्त्र

• निगमन तर्कशास्त्र हे सामान्य पूर्वधारणा (premises) पासून सुरू होते आणि विशिष्ट निष्कर्ष (conclusion) पर्यंत पोहोचते.
• निष्कर्ष हा पूर्वधारणांपासून तार्किक रित्या निघायला हवा.
• जर पूर्वधारणा सत्य असतील तर निष्कर्षही सत्य असावा.
• हे तर्कशास्त्राचे वरून खालील (top-down) दृष्टीकोन आहे.
• यात सिलेजिस्तिक तर्क आणि गणितातील प्रमाणे यांचा समावेश आहे.
• एक सामान्य सिलेजिस्तिक उदाहरण:
• सर्व पुरुष मरणशील असतात.
• सोक्रेटिस हा एक पुरुष आहे.
• म्हणून, सोक्रेटिस मरणशील आहे.

आगमन तर्कशास्त्र

• आगमन तर्कशास्त्र हे विशिष्ट निरीक्षणांपासून सुरू होते आणि सामान्य निष्कर्षाकडे नेत जाते.
• निष्कर्ष सत्य असण्याची शक्यता असते पण हे निश्चित नाही.
• हे तर्कशास्त्राचे खालीलून वरच्या (bottom-up) दृष्टीकोन आहे.
• यात वैज्ञानिक प्रयोग आणि पूर्व अनुभवांमधून सामान्यीकरण यांचा समावेश आहे.
• ही अनेकदा परिकल्पना आणि तत्त्वे तयार करण्यासाठी वापरली जाते जे पुढच्या तपासणीसाठी आहेत.
• आगमनात्मक निष्कर्षांची शक्यता आहे, ते निश्चित नाहीत.
• उदाहरण:
• मी ज्या सर्व हंस पाहिले आहेत ते सर्व पांढरे आहेत. म्हणून, सर्व हंस पांढरे आहेत. (हे चुकीचे ठरले आहे)

तर्कशास्त्रातील चुकांचे प्रकार

• भ्रांती: ही तर्कशास्त्रातील चुका आहेत ज्या निष्प्रभावी निष्कर्षात नेतात.
• पुष्टी पूर्वाग्रह: ही अशी प्रवृत्ती आहे की कोणतीही पूर्वधारणा मान्य असते तिच्याशी जुळती आणणारी माहिती शोधून आणि ती समजण्याचा प्रयत्न करणे, तर विरुद्ध माहितीला दुर्लक्ष किंवा कमी महत्त्व दिले जाते.
• उपलब्धता सूक्ष्मदृष्टी: घटना किती सोप्या रीतीने लक्षात येते यावरून घटनाच्या संभाव्यतेचा अंदाज घेणे.
• आधाराची पूर्वाग्रह: निर्णय घेताना सुरुवातीला मिळालेल्या माहितीला ("आधार") जास्त महत्त्व देणे.
• प्रतिनिधीत्व सूक्ष्मदृष्टी: घटनाची शक्यता कोणत्या न्यायाचे प्रतिनिधीत्व करतो यावरून अंदाज घेणे.
• वाहतुकीची प्रभाव: लोकप्रिय विश्वास किंवा वर्तन स्वीकारणे

औपचारिक आणि अनौपचारिक तर्कशास्त्र

• औपचारिक तर्कशास्त्र: वैध निष्कर्ष मिळविण्यासाठी विशिष्ट नियमा आणि संरचना लागू करते (उदा., निगमन तर्क).
• अनौपचारिक तर्कशास्त्र: समस्या सोडवण्यासाठी आणि निर्णय घेण्यासाठी दैनंदिन ज्ञान आणि अनुभव वापरते. बहुधा अधिक जटिल आणि व्यक्तिनिष्ठ.

तर्कशास्त्रावर परिणाम करणारे संज्ञानात्मक घटक

• संज्ञानात्मक भार: माहिती प्रक्रिया करण्यासाठी आवश्यक असलेली मानसिक मेहनत. उच्च संज्ञानात्मक भारमुळे तर्कशास्त्राला अडथळा येतो.
• स्मरणशक्ती मर्यादा: जटिल तर्कशास्त्राच्या समस्यांमध्ये लहान काळातील स्मरणशक्तीचा आकार महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतो.
• प्रेरणा आणि विश्वास: व्यक्तिगत पूर्वाग्रह आणि ध्येये व्यक्ती कशी माहिती समजते आणि निष्कर्ष काढते यावर प्रभाव पाडतात.
• भावनिक अवस्था: भावनिक उत्तेजनामुळे तर्कशास्त्र प्रभावित होऊ शकते, अनेकदा कमी तार्किक आणि अधिक आवेगी निष्कर्ष निर्माण करतात.

तर्कशास्त्राचे व्यावहारिक अनुप्रयोग

• समस्या सोडवणे: अडथळ्यांवर मात करण्यासाठी आणि प्रभावी उपाय तयार करण्यासाठी समालोचक विचार आणि तर्कशास्त्र आवश्यक आहे.
• निर्णय घेणे: उपलब्ध माहितीच्या आधारे पर्यायांचे मूल्यांकन करणे आणि परिणामांचा अंदाज घेणे हे चांगल्या निर्णयांचे महत्त्वाचे घटक आहेत.
• वैज्ञानिक संशोधन: परिकल्पना तयार करणे, प्रयोग डिझाइन करणे आणि परिणामांचा अर्थ लावणे यात तर्कशास्त्र महत्त्वाची भूमिका बजावते.
• कायदेशीर प्रक्रिया: तथ्यांच्या आधारे पुरावे विश्लेषण करणे आणि वैध निष्कर्ष सादर करणे हे न्यायालयातील प्रकरणांमध्ये आवश्यक आहे.

तर्कशास्त्र आणि समालोचक विचार

• प्रभावी तर्कशास्त्राचा महत्त्वाचा भाग समालोचक विचार आहे, ज्यात वस्तुनिष्ठ दृष्टीकोन आणि विविध दृष्टिकोनांचा विचार करण्याची आणि युक्तिवाद तार्किकपणे मूल्यांकन करण्याची तयारी आवश्यक आहे.
• यात धारणा प्रश्न करणे, पूर्वाग्रह ओळखणे आणि व्यवस्थित पद्धतीने विविध दृष्टिकोन शोधणे समाविष्ट आहे.

या क्विझमध्ये समजण्यास मदत करणार्या तर्कशास्त्राच्या दोन्ही प्रकारांचा आढावा घेतला जातो, म्हणजेच निराकरणात्मक आणि आचरणात्मक तर्कशास्त्र. प्रत्येक तर्कशास्त्रीय पद्धतीचे विवेचन आणि उदाहरणे दिली जातात. हे तर्कशास्त्र, समस्यांचे समाधान आणि निर्णय घेण्यासाठी महत्त्वाचे आहे.