Qurmalas sóilem turaly

Құрмалас сөйлем туралы

• Құрмалас сөйлем - екі немесе одан да көп жай сөйлемнің бірігуінен жасалған күрделі синтаксистік құрылым.
• Құрмалас сөйлемдер жай сөйлемдердің мағыналық байланысына, құрылымдық ерекшелігіне және байланысу тәсілдеріне қарай бірнеше түрге бөлінеді.

Құрмалас сөйлемнің түрлері

• Салалас құрмалас сөйлем
• Сабақтас құрмалас сөйлем
• Аралас құрмалас сөйлем

Салалас құрмалас сөйлем

• Салалас құрмалас сөйлем - құрамындағы жай сөйлемдері бір-бірімен тең дәрежеде байланысатын құрмалас сөйлем.
• Салалас құрмалас сөйлемдердің жай сөйлемдерінің арасындағы байланыс теңдік сипатта болады, яғни бір сөйлем екінші сөйлемге бағынбайды.
• Салаластың жасалу жолдары: жалғаулықтар арқылы, интонация арқылы және жалғаулықсыз.
• Салалас құрмалас сөйлемдер мағыналық ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрге бөлінеді:
  • Ыңғайлас салалас
  • Қарсылас салалас
  • Талғаулы салалас
  • Себеп-салдар салалас
  • Түсіндірмелі салалас
  • Кезектес салалас

Ыңғайлас салалас

• Ыңғайлас салалас құрмалас сөйлем - құрамындағы жай сөйлемдері бір-бірімен ыңғайластық қатынаста болатын салалас құрмалас сөйлем.
• Ыңғайлас салалас көбінесе және, әрі, және де, сондай-ақ жалғаулықтары арқылы байланысады.
• Мысалы: Күн жылыды және қар ери бастады.

Қарсылас салалас

• Қарсылас салалас құрмалас сөйлем - құрамындағы жай сөйлемдері бір-біріне қарама-қарсы мағынада болатын салалас құрмалас сөйлем.
• Қарсылас салалас бірақ, алайда, дегенмен, әйтсе де жалғаулықтары арқылы байланысады.
• Мысалы: Ол көп жұмыс істеді, бірақ нәтижесі аз болды.

Талғаулы салалас

• Талғаулы салалас құрмалас сөйлем - құрамындағы жай сөйлемдердің біреуі екіншісін талғап, айырып тұратын салалас құрмалас сөйлем.
• Талғаулы салалас я, не, немесе, яки жалғаулықтары арқылы байланысады.
• Мысалы: Сен киноға барасың ба, я мен барамын ба?

Себеп-салдар салалас

• Себеп-салдар салалас құрмалас сөйлем - құрамындағы бір жай сөйлем екіншісінің себебін немесе салдарын білдіретін салалас құрмалас сөйлем.
• Себеп-салдар салалас себебі, өйткені, сондықтан жалғаулықтары арқылы байланысады.
• Мысалы: Жаңбыр жауды, сондықтан егін жақсы шықты.

Түсіндірмелі салалас

• Түсіндірмелі салалас құрмалас сөйлем - құрамындағы бір жай сөйлем екіншісінің мағынасын ашып, түсіндіретін салалас құрмалас сөйлем.
• Түсіндірмелі салалас яғни, демек жалғаулықтары арқылы байланысады.
• Мысалы: Ол үздік оқыды, яғни ол жақсы нәтижеге қол жеткізді.

Кезектес салалас

• Кезектес салалас құрмалас сөйлем - құрамындағы жай сөйлемдері кезектесіп баяндалатын салалас құрмалас сөйлем.
• Кезектес салалас біресе, кейде, бірде жалғаулықтары арқылы байланысады.
• Мысалы: Біресе күн шығады, біресе жаңбыр жауады.

Сабақтас құрмалас сөйлем

• Сабақтас құрмалас сөйлем - құрамындағы жай сөйлемдерінің бірі басыңқы, екіншісі бағыныңқы болып байланысатын құрмалас сөйлем.
• Басыңқы сөйлем бағыныңқы сөйлемнің негізгі ойын білдіреді, ал бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемді толықтырып, түсіндіріп тұрады.
• Сабақтастың жасалу жолдары: жалғаулықтар арқылы, шылаулар арқылы және интонация арқылы.
• Сабақтас құрмалас сөйлемдер мағыналық ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрге бөлінеді:
  • Шартты бағыныңқы сабақтас
  • Қарсылықты бағыныңқы сабақтас
  • Себеп бағыныңқы сабақтас
  • Мақсат бағыныңқы сабақтас
  • Мезгіл бағыныңқы сабақтас
  • Қимыл-сын бағыныңқы сабақтас
  • Мекен бағыныңқы сабақтас
  • Салдар бағыныңқы сабақтас
  • Түсіндірме бағыныңқы сабақтас

Шартты бағыныңқы сабақтас

• Шартты бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем - бағыныңқы сөйлемде іс-әрекеттің орындалу шарты баяндалатын сабақтас құрмалас сөйлем.
• Шартты бағыныңқы сабақтас егер, егер де, ... -са, -се жұрнақтары арқылы байланысады.
• Мысалы: Егер жақсы оқысаң, университетке түсесің.

Қарсылықты бағыныңқы сабақтас

• Қарсылықты бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем - бағыныңқы сөйлемде басыңқы сөйлемдегі іс-әрекетке қарсылық білдіретін сабақтас құрмалас сөйлем.
• Қарсылықты бағыныңқы сабақтас -ғанымен, -се де, -са да жұрнақтары арқылы байланысады.
• Мысалы: Жаңбыр жауса да, біз серуенге шықтық.

Себеп бағыныңқы сабақтас

• Себеп бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем - бағыныңқы сөйлемде басыңқы сөйлемдегі іс-әрекеттің себебін білдіретін сабақтас құрмалас сөйлем.
• Себеп бағыныңқы сабақтас -ғандықтан, -кендіктен, себебі жұрнақтары арқылы байланысады.
• Мысалы: Ол ауырғандықтан, сабаққа келмеді.

Мақсат бағыныңқы сабақтас

• Мақсат бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем - бағыныңқы сөйлемде басыңқы сөйлемдегі іс-әрекеттің мақсатын білдіретін сабақтас құрмалас сөйлем.
• Мақсат бағыныңқы сабақтас үшін, деп, мақсатында жұрнақтары арқылы байланысады.
• Мысалы: Мен кітап оқу үшін кітапханаға бардым.

Мезгіл бағыныңқы сабақтас

• Мезгіл бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем - бағыныңқы сөйлемде басыңқы сөйлемдегі іс-әрекеттің уақытын білдіретін сабақтас құрмалас сөйлем.
• Мезгіл бағыныңқы сабақтас -ған кезде, -да, -де, -кезде жұрнақтары арқылы байланысады.
• Мысалы: Күн батқан кезде, біз үйге қайттық.

Қимыл-сын бағыныңқы сабақтас

• Қимыл-сын бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем - бағыныңқы сөйлемде басыңқы сөйлемдегі іс-әрекеттің қалай орындалғанын білдіретін сабақтас құрмалас сөйлем.
• Қимыл-сын бағыныңқы сабақтас -а, -е, -п жұрнақтары арқылы байланысады.
• Мысалы: Ол жүгіріп келе жатты.

Мекен бағыныңқы сабақтас

• Мекен бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем - бағыныңқы сөйлемде басыңқы сөйлемдегі іс-әрекеттің орнын білдіретін сабақтас құрмалас сөйлем.
• Мекен бағыныңқы сабақтас жерде, жақта, жаққа жұрнақтары арқылы байланысады.
• Мысалы: Мен туған жерімде демалдым.

Салдар бағыныңқы сабақтас

• Салдар бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем - бағыныңқы сөйлемде басыңқы сөйлемдегі іс-әрекеттің нәтижесін білдіретін сабақтас құрмалас сөйлем.
• Салдар бағыныңқы сабақтас -ған соң, -кеннен кейін жұрнақтары арқылы байланысады.
• Мысалы: Сабақты оқыған соң, демалуға болады.

Түсіндірме бағыныңқы сабақтас

• Түсіндірме бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем - бағыныңқы сөйлемде басыңқы сөйлемдегі ойды түсіндіретін сабақтас құрмалас сөйлем.
• Түсіндірме бағыныңқы сабақтас деп, деп ойлады жұрнақтары арқылы байланысады.
• Мысалы: Ол менің келетініме сенімдімін деп айтты.

Аралас құрмалас сөйлем

• Аралас құрмалас сөйлем - құрамында салалас және сабақтас байланыстары қатар кездесетін құрмалас сөйлем.
• Аралас құрмалас сөйлемдер құрылымы жағынан күрделі болып келеді және бірнеше жай сөйлемдерден тұруы мүмкін.
• Мысалы: Күн жылыды, сондықтан балалар далаға шықты және олар ойын ойнады.