Қазақстанның демографиялық өзгерістері

Халықтың тығыздығы және демографиялық жағдай

• Қазақстандағы халық тығыздығы әлемдегі ең төмен елдердің бірі болып саналады, бір шаршы шақырымға 7,2 адамнан келеді.
• Халықтың ең жоғары тығыздығы Алматы қаласында байқалады, ол бір шаршы шақырымға 3131 адамды құрайды.
• Ең төмен тығыздық Ұлытау облысында тіркелген, бір шаршы шақырымға 1,25 адамнан келеді.
• Демографиялық жарылыс жағдайында халық тығыздығы шамамен 49,05 адам/км2-ге дейін өсуі мүмкін.
• 2021 жылғы мәлімет бойынша, қала халқы жалпы санның 59,2%-ын, ал ауыл халқы 40,8%-ын құрайды.
• 2022 жылғы наурыздағы жағдай бойынша Қазақстанның 22 қаласында 100 мыңнан астам адам тұрады, оның ішінде 3 қалада миллионнан астам халық бар.
• 2021 жылы халықтың болжамды өсімі 246 494 адамды құрады, бұл жалпы халықтың 1,3%-ы.
• 2020 жылғы туудың жалпы коэффициенті 3,13 құрады.
• БҰҰ болжамы бойынша, 2050 жылы Қазақстан халқы 40 миллионнан, ал 2100 жылы 75 миллионнан асуы мүмкін.
• Қазақтар арасында туу көрсеткішінің жоғары болуына байланысты қазақ халқы тез өсуде.
• Қазақстанда урбанизация баяу жүруде.
• Қазақстан халқының 37,8%-ы Түркістан, Жамбыл және Алматы облыстарында тұрады, онда халық тығыздығы 1 км2-ге 16,9; 6,9 және 7 адамнан келеді.
• Солтүстік Қазақстан аймағында ел тұрғындарының 24,8%-ы тұрады, тығыздығы 1 км2-ге 5,2; 7,4; 5,7 және 6,5 адамнан.
• Шығыс Қазақстанда ел халқының 10,2%-ы тұрады, тығыздығы 1 км2-ге 5,4 адамнан.
• Орталық Қазақстанда ел халқының 9,4%-ы тұрады, тығыздығы 1 км2-ге 3,3 адамнан.
• Халық аз қоныстанған батыс аймақтарда және Қызылорда облысында халықтың 17,7%-ы тұрады, тығыздығы 1 км2-ге 1,9; 3,7; 4,1; 2,3 және 2,6 адамнан.

Әкімшілік-аумақтық құрылым және халықтың орналасуы

• 1999 жылы Қазақстанда 84 қала, 200 кент, 2036 ауылдық округ және 7684 ауылдық елді мекен болған.
• Халықтың 56%-ы қалалық, ал 44%-ы ауылдық елді мекендерде тұрады.
• Байырғы тұрғындардың үлесі Қызылорда, Атырау, Маңғыстау және Ақтөбе облыстарында жоғары.
• Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Ақмола және Қарағанды облыстарында байырғы тұрғындардың үлесі төмен.
• Қазақстанда ер балалардың дүниеге келуі басым, бірақ әйелдер саны 30-34 жастан бастап артады.
• 60-69 жаста әйелдер саны 1,5 есе, ал 70 жастан асқандарда 3 есе көп.
• Жалпы республикада әйелдер саны ерлерден басым.

Халықтың жас құрамы және білім деңгейі

• Қазақ халқы жас ұлтқа жатады, онда 9 жасқа дейінгі балалар 22%, ал 19 жасқа дейінгі жастар 43,9%.
• 60 жастан асқандар халықтың 6,1%-ын құрайды.
• Халықтың орташа жасы - 25 жас.
• Қазақстан халқының білімділік индексі және сауаттылық көрсеткіші жоғары.
• 1990/91 оқу жылында 55 жоғары оқу орнында 287,4 мың студент оқыса, 1999/2000 жылы 163 жоғары оқу орнында 365,4 мың студент білім алды.
• Әрбір 1000 адамның 126-сы жоғары білімді.
• 90-жылдардың басынан бастап қазақ жастарының жоғары оқу орындарындағы үлесі күрт өсті, қазір 67%-ды құрайды.
• Экономика салаларында еңбек ететіндер арасында жоғары және арнаулы орта білімділердің үлесі артты.
• 1989 жылы 1000 адамға шаққанда жоғары білімділер саны 130 болса, 1999 жылы 212-ге жетті, ал арнаулы орта білімділер саны тиісінше 234 және 296 болды.
• Қазіргі кезде жалпы білім беретін мемлекеттік мектептерде 3101,4 мың оқушы оқиды, олардың 1661,3 мыңы ауылдық жерлерде.
• 1997 жылы республикада 124 жеке меншік мектеп болды, онда 13,5 мың оқушы оқыды.
• Қазіргі кезде 3455 мектеп мемлекеттік тілде жұмыс істейді, онда 1530,1 мың оқушы оқиды.
• Орыс тілінде оқытатын 2522 мектеп (1462,4 мың оқушы), өзбек тілінде – 78 мектеп (77,2 мың оқушы), ұйғыр тілінде – 14 мектеп (22,3 мың оқушы), тәжік тілінде – 3 мектеп (2,5 мың оқушы), украин тілінде – 1 мектеп (0,1 мың оқушы) және аралас тілде оқытатын 2112 мектеп бар.

Табиғи өсім және туу коэффициенті

• Қазақстан үшін табиғи өсім – тұрғындар санының өсуінің негізгі көзі.
• 1989 жылы қазақтардың табиғи өсімі Қазақстан тұрғындарының бүкіл табиғи өсімінің 63,5%-ын құраса, 1995 жылы 88%-ға жетті.
• Туудың жалпы коэффициенті Маңғыстау, Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарында жоғары.
• Солтүстік және шығыс аймақтарда туу коэффициенті төмен, бұл славян және неміс халқының үлесінің жоғары болуымен байланысты.
• 1999 жылы жүргізілген зерттеуге сәйкес, қазақтар үшін фертильдік көрсеткіш 2,5, ал орыстар үшін 1,38 болған.
• 1989 жылы бұл көрсеткіштер тиісінше 3,58 және 2,24 болды.

Халық санақтарының нәтижелері

• 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстан халқының саны 14 953,1 мың адамды құрады, бұл 1989 жылмен салыстырғанда 1 246,1 мың адамға аз.
• 2009 жылғы халық санағында Қазақстан халқының саны 16 004,8 мың адамға жетті, бұл 1999 жылмен салыстырғанда 1 022,9 мың адамға көп.
• 2009 жылғы санақтың нәтижесінде қала халқының үлесі 56,3%-дан 52%-ға дейін төмендеді.
• 2021 жылғы халық санағы бойынша Қазақстан халқының саны 19 186,0 мың адамды құрады, бұл 2009 жылмен салыстырғанда 3 176,4 мың адамға көп.
• 2021 жылғы санақ бойынша қазақтар халықтың 70,4%-ын, орыстар 15,5%-ын, өзбектер 3,2%-ын құрайды.

Қазақстан халқының тығыздығына әсер ететін демографиялық өзгерістердің негізгі үрдістері. Халықтың өсуі, урбанизация және миграция мәселелері қарастырылады. Халықтың тығыздығы ең жоғары және ең төмен аймақтар анықталады.