Психология нигезләре

Психология негіздері

• Психология - бұл психикалық құбылыстардың пайда болу, қалыптасу және даму заңдылықтарын зерттейтін ғылым.

Психологиялық идеялардың тарихи дамуы

• Ежелгі түріктердің мәдениетінде адамның ішкі жан дүниесі туралы түсініктер VI-XIV ғасырларда қалыптаса бастады.
• Қазақ фольклорында психика туралы идеялар XV-XIX ғасырларда пайда болды.
• Қазақстанда психология ғылымының жалпы ғылыми алғышарттары XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында қалыптасты.
• Кеңестік психологияның даму және педагогикалық психологияның жандану кезеңі XX ғасырдың 20-60 жылдарына сәйкес келеді.
• Қазақстанда психологияның соғыстан кейінгі қалыптасу және дамуы, КСРО психологтарының Қазақстандағы қоғамының пайда болуы XX ғасырдың 1945-1990 жылдарымен байланысты.
• Қазақстанда психологияның посткеңестік кезеңде дамуы, этнопсихология ғылымының пайда болуы 1991 жылдан бастау алады.
• XX ғасырдың бірінші жартысында Ш.Құдайбердіұлы мен М.Жұмабаев Қазақстандағы психологиялық ой-пікірлердің дамуына үлкен үлес қосты.
• XX ғасырдың екінші жартысында Т.Тәжібаев пен М.Мұқанов Қазақстандағы психологиялық ой-пікірлердің дамуына үлкен үлес қосты.

Психологияға еңбек сіңірген қайраткерлер және шығармалар

• Мағжан Жұмабаев жантану ілімімен қатар, оқу-тәрбие ісіне қатысты педагогикалық психологияға ерекше ден қойған алаш зиялысы.
• Абай Құнанбаевтың «Қара сөздері» терең философиялық, этикалық, эстетикалық және психологиялық мәселелерді қозғады.
• Жүсіпбек Аймауытов - 1926 жылы Ташкент қаласында басылып шыққан тұңғыш «Психология» оқулығының авторы.
• Құбығұл Жарықбаев этнопсихология және этнопедагогика ғылымдарының негізін қалады.
• Мәжит Мұқанов - «Ми және сана», «Ойлау және зерде» еңбектерінің авторы.
• Сатыбалды Жақыпов «Психодиагностика», «Оқыту процесінің психологиялық құрылымы» еңбектерін жазды.
• А.Ф.Лазурский алғашқылардың бірі болып психологияға табиғи эксперимент әдісін енгізді.
• Ч.Спирмен факторлық талдау әдісін қолданған ағылшын психологы.
• Әбу-Насыр әл- Фараби «Әлемнің екінші ұстазы» атанған ғұлама.
• В.Вундт алғашқы психологиялық зертхананың негізін қалады.
• Г.Селье «Стресс» туралы ілімнің негізін салушы.
• З.Фрейд эмоциялардың шығу тегі туралы психоанализ теориясының негізін салды.

Психикалық құбылыстар және қасиеттер

• Зерттеу әдістері: тест, анкета, интервью, әңгімелесу.
• Психикалық қасиеттер - адамдарды бір-бірінен ажырататын маңызды ерекшеліктер.
• Мінез, құлық, темперамент, қабілет психикалық қасиеттерге жатады.
• Сергектік, абыржу, белсенділік және күмәндану - психикалық күйлер.
• Сана – психика дамуының жоғарғы сатысы.
• Психика - объективті шындықтың мидағы субъективті бейнесі.
• Психикалық шындықты бейнелеудің жоғарғы формасы – психика.
• Салыстырмалы психология – адамдар мен жануарлар психикасының ұқсастықтары мен айырмашылықтарын зерттейтін сала.

Мотивация

• Мотивация - қажеттіліктер арқылы адамның әрекетке бағытталу процесі.
• Абрахам Маслоу қажеттіліктерді зерттеу арқылы мотивация теориясын құрастырды.
• Iшкi мотивацияға жататын: жеке қызығушылық.
• Сыртқы мотивацияға мысал: сыйақыға ұмтылу.
• Когнитивті мотивация - ақпарат алу және білімді меңгеруге ұмтылу.
• Мотивацияның екі негізгі түрі бар: ішкі және сыртқы.
• Хекхаузен мотивацияны екі түрге бөлді.
• Ішкі мотивация ұзақ мерзімді және тұрақты болып келеді.
• Маслоудың қажеттіліктер пирамидасының ең жоғарғы деңгейі - өзін-өзі дамыту.
• Маслоу бойынша ең жоғары қажеттілік - өзін-өзі дамыту.
• Маслоу пирамидасындағы "құрмет пен танылу" деңгейі - 4-орын.
• "Драйв" теориясы бойынша мотивацияның негізі - ішкі биологиялық қажеттіліктер мен инстинкттер.
• "Өзін-өзі тану теориясы" бойынша адамның негізгі қажеттілігі – автономия (өзін-өзі басқару).
• Өзін-өзі жетілдіруге итермелейтін мотивация - өзін-өзі дамыту.
• Маслоу пирамидасының жоғарғы деңгейіне өзін-өзі таныту қажеттілігі жатады.
• Нәтижеге жетуге ұмтылу жетістікке жету мотивациясына жатады.
• Сыйақыға негізделген мотивация - сыртқы мотивация.

Басқару психологиясы

• Эмоциялық күйді басқарудың мақсаты - қызметкерлердің өнімділігін арттыру және стресті азайту.
• Шешім қабылдау процесіндегі психологиялық талдау эмоциялар мен ішкі сезімдердің әсерін түсінуге көмектеседі.
• Шешім қабылдаудағы маңызды психологиялық факторлар - эмоциялық реакциялар және когнитивтік ерекшеліктер.
• Психологиялық талдау шешім сапасын жақсартады.

Ерік және стресс

• Ерік-жігердің негізгі элементі-мақсат қою.
• Ерікті актінің құрылымы: мақсат, шешім және әрекет.
• Ерік-жігердің маңызы - мақсатқа жету үшін ішкі кедергілерді жеңу.
• Ерікті акті - мақсатты орындау үшін саналы әрекет.
• Ерік-жігердің ерекшелігі - шешімділік пен табандылық.
• Өзін-өзі реттеу психологиясы стресс-менеджментке бағытталған.
• Марапаттау жүйесі мотивацияны арттыра алады.
• Шамадан тыс зорығу стреске әкеледі.
• Ойланып істелетін әрекеттер: ерік амалдары.
• Өмірге қажетті ішкі өсудің шарты жағымды эмоциялар болып табылады.
• Белсенсіз әрекетке кедергі келтіретін сезімдер: жағымсыз эмоциялар.
• Қысқа, қатты эмоцияның бір түрі - аффект.
• Экстремалды факторға организм реакциясы - стресс.
• Стресс жағдайды басқару мен реттеуді өзін-өзі реттеудің мақсаты қылады.
• Эмоциялық-ерікті қасиеттер қиын жағдайда шешім қабылдауға көмектеседі.
• Міндетті анықтау - шешім қабылдаудың алғашқы кезеңі.
• Альтернативаларды қарастырудың маңызы - ең тиімді шешімді таңдау.
• Ең соңғы кезең - шешімді жүзеге асыру және бақылау.
• Стратегиялық деңгей ұзақ мерзімді мақсаттарды орындауға көмектеседі.
• Ақпарат жинау және талдау - рационалды шешім қабылдаудың маңызды қадамы.
• Альтернативаларды салыстырудың мақсаты - ең тиімді және ұтымды шешімді таңдау.
• Эмоциялық күйді басқару үшін эмоционалды интеллект және психологиялық қолдау қажет.
• Өз мінез құлқын меңгере алу қабілеті ерікке жатады.
• Мақсатқа бағытталған қозғалысы - ерікті қозғалыстар.

Ұлттық психология

• Ұлттық құндылықтар мен дәстүрлер ұлттық бірегейлікті сақтауда маңызды ресурс болып табылады.
• Рефлексия - тұлғаның өзін-өзі тану процесіндегі маңызды психологиялық фактор.
• Қоғамда тәртіпті орнату - моральдық нормалардың негізгі қызметі.
• Төрт негізгі темперамент түрлері: холерик, сангвиник, флегматик, меланхолик.
• Темперамент адамның мінез-құлқын анықтайтын факторладың бірі.
• Жүйке жүйесінің қасиеттері темпераменттің биологиялық негізін анықтайды.
• Темперамент өзгермейді, ол тек қалыптасады.
• «Ұлттық мінез» - белгілі бір этнос өкілдерінің ортақ психологиялық ерекшеліктері.
• Мінез акцентуациясы - тұлғаның белгілі бір қасиеттерінің тым айқын көрінісі.
• Құндылықтар - адамдардың өміріндегі маңызды ұстанымдар мен идеалдар.
• Мен-концепциясы - адамның өзін-өзі бағалауы және тануы.
• Үш негізгі дүние таным түрі бар: ғылыми, діни, қарапайым.
• Тұлғаның рухани әлеуеті білім, тәрбие және мәдени құндылықтардан тұрады.
• Тіл, дін және мәдениет ұлттық бірегейліктің маңызды құрамдас бөлшектері.
• Эмоционалды қозғалғыштығы жоғары темперамент түрі - холерик.
• Жақсы эмоциялар - тіршілікке қажетті ішкі өсудің шарты
• Елдің берік болуы, қиын жағдайларда төтеп бере алуы - сабырлылық.
• Өзін-өзі бағалау өзіндік сананы және мінез-құлықты анықтайды
• Құндылықтар психология ғылымының зерттеу нысаны.
• Халықтың дәстүрлері - ұлттық мәдениеттің ең маңызды бөлігі.

Тұлға және қоғам

• Дүниетаным әлеуметтік және мәдени ортаға тікелей байланысты.
• Өзін-өзі тану адамның рухани даму қажеттілігін қанағаттандырады.
• Ұлттық сана - ұлттың өзіндік мәдени және тарихи санасы.
• Ынтымақтастық ұжымда ең керекті қасиет.
• Рухани мәдениеттің ең басты элементі: өнер, дін, мораль.
• Шабыт - мақсатқа жетудің кілті.
• Қоғамдағы құндылықтардың өзгеруі технологиялық прогресс және әлеуметтік дамумен байланысты.
• Тұлға мәдениеті мен білімі, оның өзін-өзі дамытуы үшін өте маңызды фактор.
• Адамның ішкі жан дүниесі — рухани әлеует.
• Жеке тұлғаның әлеуметтік рөлі қоғамдағы оның орны мен қызметіне байланысты.
• Адамгершілік нормалары қоғамдағы тәртіп пен үйлесімділікті сақтауға көмектеседі.
• Адамның өзін-өзі басқару дағдысы әлеуметтік мінез-құлқынан көрінеді.
• Рухани даму, білім алу мен өзін-өзі жетілдіруге байланысты.
• Мінез-құлықтың ерекшеліктері генетикалық және әлеуметтік факторлардың әсерімен қалыптасады.
• Тарих, тіл мен мәдениет - ұлттық сананың негізгі элементтері.
• Әлеуметтік нормаларды бекіту құндылықтардың міндеті.
• Құндылықтар адамның қажеттіліктері мен мұраттарымен байланысты.
• Тұлғаның рухани әлеуеті, оның өмірдегі ұстаным мен мақсатынан көрінеді.
• Жауапкершілік сезімі — өмірлік мақсаты бар адамның дамитын қасиеті.
• Өмірлік мақсаттар адамның даму бағытын анықтайды.
• Жеке тұлға - өмірлік бағдарлылық, өзін өзі сынау мен жаңа тәжірибеге жету арқылы өзгереді.
• Өмірлік мақсат пен бағдардың маңыздысы - тұлғаның ішкі құндылығы.

Кәсіби психология

• Кәсіби бағдар - адамның болашақ мамандығына қарай бағыт алуына байланысты сенім мен құндылықтары.
• Жеке қызығушылық пен қабілет, кәсіби бағдар таңдауда маңызды.
• Көп кездесетін қателік – өз қабілетін ескермеу.
• Тұлғаның өмірлік құндылықтары мен тәжірибесі кәсіби бағдарларының қалыптасуына әсер етеді.
• Жауапкершілік пен тұрақтылық - кәсіби сенімдер әсер ететін қасиет.
• Кәсіби сәйкестілік да здесь — адамның мамандығының дұрыстығына күмәнданды және басқа да бағытты іздейді.
• Мамандықтың құндылықтарға сәйкес келмеуі - кәсіби дағдарыстың себебі.
• Жұмысының қорытындысы - адамды қуантады.
• Тоқтаусыз білім алып, өзін-өзі дамыту – мамандықтың өсуі үшін қажетті дағды.
• Шамадан тыс жүктеме эмоциялық жануға алып келеді.
• Жүктеме мен стресс эмоциялық қажуға апарады.
• Бәсекеге қабілеттілік адамның өз ісінде жоғары біліктілікке ие болуы және жаңа өзгерістерге тез бейімделуі.
• Мақсатқа жету үшін тиімді шешімді қабылдау, заманау тұлғаның шынайы жүзі.
• Ұлттық бірегейлік кәсіби мақсатқа жетуде жеке тұлғаның кәсіби мәдинетін қалыптастырады.
• Стресстен иммунитет төмендейді, аурулардың пайда болу қауіпі артады.
• Эмоциялық тұрақтылық және өзін өзі басқару психикалық саулықты көрсетеді.
• Зейін мен ойды бір жерге тоқтата білу - жақсы қасиет.
• Нашақорлық тұлғаның өзгеруіне және жүйкесінің жұқаруына әкеледі.
• Салауатты өмір салты депрессия мен мазасыздықты төмендетеді.
• Жеймс Ланге теориясы эмоция мен дене реакциясын байланыстырады.
• Ашу эмоцияларға әділетсіздік әсер етеді.
• Емделудің бірнеше тәсілі бар, олар терең тыныс алу де немесе сана сезімді басқару.
• Реттеу ішкі тепе теңдікті сақтау үшін қажет.
• Өмірлік тәжірибе арқылы машықтандыру
• Әр қилы топтардың психикалық көріністерін сипаттау әлеуметтік психологияның мәселесі.
• Стрестен арылу үшін тыныштық керек