Ponema at Tunog sa Filipino

Ponema

• Ito ang pinakamaliit na yunit ng tunog sa isang wika na may kahulugan o nagpapabago sa kahulugan ng salita.
• Sa madaling sabi, ang ponema ay bumubuo ng salita sa pamamagitan ng mga tunog.
• Halimbawa nito ang "maestro - maestra" at "abogado - abogada".

Dalawang Pangkat ng Tunog sa Filipino

• Patinig (Ponemang Patinig): /a/, /e/, /i/, /o/, /u/
• Katinig (Ponemang Katinig): /b/, /k/, /d/, /g/, /h/, /l/, /m/, /n/, /ng/, /p/, /r/, /s/, /t/, /w/, /y/, at /?/.
• Ponemang Segmental: Ito ay tumutukoy sa tunog ng katinig at patinig.

Mga Ponemang Malayang Nagpapalitan

• Ito ay pares ng salita na pareho ang bigkas maliban sa isang ponema, ngunit hindi nagbabago ang kahulugan.
• Ilan sa mga halimbawa ay "lalakE/lalaki" at "sampO/sampU".

Mga Pares na Minimal

• Ito ay pares ng salita na pareho ang bigkas maliban sa isang ponema, na nagiging sanhi ng pagbabago ng kahulugan.
• Halimbawa nito ang "Pala (spade)" at "Bala (bullet)".

Mga Diptonggo

• Ito ay kombinasyon ng tunog ng patinig at malapatinig sa isang pantig.
• Ang mga diptonggo sa Filipino ay: iw, iy, ey, ay, aw, oy, at uy.
• Mga halimbawa: "giliw," "aliw," "tunay," "ilaw," "luray," at "hikaw."

Mga Kambal Katinig o Klaster

• Ito ay sunod-sunod na ponemang katinig sa isang pantig.
• Maaaring matagpuan sa unahan, gitna, o hulihan ng pantig ng salita.
• Halimbawa sa unahan: "kwento", sa gitna: "eskwela", sa hulihan: "sandwits".

Morpema

• Ito ang pinakamaliit na yunit ng kahulugan sa isang wika.
• Maaaring salitang-ugat, panlapi, o kasamang salita na nagbibigay kahulugan.

Mga Anyo ng Morpema

• Morpemang Panlapi: di malayang morpema na nangangailangan ng ibang morpema tulad ng salitang-ugat upang magkaroon ng kahulugan; halimbawa: "ma-ganda".
• Morpemang Salitang-Ugat: malayang morpema na nagtataglay na ng kahulugan; halimbawa: "buhay".
• Morpemang binubuo ng isang ponema.
• Ang /a/ sa salitang "senadora" ay nagpapahiwatig ng kasariang pambabae.

Mga Pagbabagong Morpoponemiko

• Ito ang pagbabago ng anyo ng morpema dahil sa impluwensya ng mga katabing morpema.
• Asimilasyon: pag-ayon ng tunog ng isang salita sa katabing tunog.
• May dalawang uri ng asimilasyon: di ganap (parsyal) at ganap.
• Di Ganap o Parsyal: "pang," "mang," "sing," at iba pa ay nananatili kapag sinusundan ng salita na nagsisimula sa patinig o k, g, h, m, n, ng, w, y.
• Ganap: Nawawala ang unang tunog ng panlapi kapag ito ay naasimila sa naunang ponema.
• Pagbabago ng Ponema: Ang "d" ay nagiging "r" kapag nasa pagitan ng dalawang patinig. Halimbawa: "madami" nagiging "marami".
• Metatesis: Pagpapalit ng posisyon ng mga ponema. Halimbawa: tanim + an = tamnan.
• Pagkaltas ng Ponema: Pagkawala ng tunog na patinig sa gitna ng salita. Halimbawa: tupad + in = tupdin.
• Pagpapalit ng Ponema: Ang mga salita ay napalitan ng ibang ponema sa loob ng salita. Halimbawa: dating - datingan = datnan.
• Paglilipat ng Diin: Maraming salitang nagbabago ng diin kapag nilalapian. Halimbawa: linis + an = linisán.
• Maypungos: Pagkawala ng isa o dalawang ponema sa unahan ng inuunlapiang salita. Halimbawa: magpasulat - pasulat.
• May-angkop: Pagbabago sa mga salita na nagiging maikli kaysa orihinal. Halimbawa: hintay ka = teka.

Panlapi

• Maaaring matagpuan sa unahan, gitna, o hulihan ng salita.
• Uri ng panlapi: unahan, gitna, hulihan, kabilaan, laguhan.

Panlaping Makangalan

• Ginagamit upang bumuo ng mga pangngalan.
• Halimbawa: Ka - Kaibigan mula sa "ibig".

Mga Panlaping Makauri

• Ginagamit upang bumuo ng mga pang-uri.
• Halimbawa: "ma-" sa "mabait" mula sa "bait".

Panlaping Makadiwa

• Mga panlaping bumubuo ng pandiwa.

Pokus ng Pandiwa

• Ito ang relasyong pansematika ng pandiwa sa simuno o paksa.
• Naipakikita sa pamamagitan ng panlapi ng pandiwa.
• Fokus sa Aktor o Tagaganap: Ang simuno ang gumagawa ng kilos. Halimbawa: Nagbasa ng aklat si Benedict.
• Fokus sa Layon: Ang simuno ang tumatanggap ng kilos. Halimbawa: Kinuha ni Manny ang aklat.
• Fokus sa Ganapan: Ang simuno ang lugar kung saan naganap ang kilos. Halimbawa: Sa parke naglalaro si Juan.
• Fokus sa Pinaglalaanan o Benefaktiv: Ang simuno ay ang pinaglalaanan ng kilos. Halimbawa: Ipinaglaba ni Aling Bising ng damit si Nimfa.
• Fokus sa Kagamitan o Instrumental: Ang simuno ay ang kagamitan. Halimbawa: Ang sandok ay ipinanghalo ni Mila ng lugaw.
• Fokus sa Sanhi o Kosativ: Ang simuno ay ang dahilan o sanhi. Halimbawa: Ikinalungkot niya ang pag-alis ko.
• Fokus sa Direksyon: Ang simuno ay ang direksyon o tinutunguhan ng kilos. Halimbawa: Pinuntahan nila ang Baguio.

Sintaksis

• Pagsasama-sama ng mga salita para magkaroon ng kahulugan sa loob ng pangungusap.
• Bahagi ng Sintaksis: kayarian ng mga pangungusap, pag-aaral ng mga bahagi ng pananalita, atbp.
• Ang mga pangungusap ay binubuo ng mga anyong salita at mga salitang pangkayarian.
• Anyong Salita: Pangngalan, Pandiwa at Panguri.
• Salitang Pangkayarian: Pantukoy, Pantulong, Pang-angkop, Pangatnig.

Pangungusap

• Lipon ng mga salita na nagpapahayag ng buong diwa.
• Binubuo ng panlahat na sangkap: panaguri at paksa o simuno.
• May mga pangungusap na walang paksa.
• Mga pangungusap na eksistensyal: nagpapahayag ng pagkamayroon.
• Mga pangungusap na pahanga: nagpapahayag ng damdaming paghanga.
• Mga maiikling sambitla: tumutukoy sa mga iisahin o dadalawahing pantig na nagpapahayag ng matinding damdamin.
• Mga pangungusap na pamanahon: nagsasaad ng oras o uri ng panahon.

Mga Ayos ng Pangungusap

• Karaniwan: Panaguri ay nauuna kaysa Simuno.
• Di-Karaniwan: Simuno ay nauuna kaysa Panaguri.

Uri ng Pangungusap ayon sa Kayarian

• Payak: nagpapahayag ng iisang kaisipan na may payak o tambalang simuno at panaguri.
• Tambalan: binubuo ng dalawa o higit pang sugnay na makapag-iisa, pinag-uugnay ng pangatnig.
• Hugnayan: binubuo ng isang sugnay na makapag-iisa at isa o dalawang sugnay na di-makapag-iisa.
• Langkapan: kombinasyon ng sugnay na makapag-iisa at di-makapag-iisa.

Uri ng Pangungusap ayon sa Tungkulin

• Paturol (Declarative): nagsasalaysay ng katotohanan o pangyayari.
• Patanong (Interrogative): nagpapahayag ng pagtatanong.
• Pautos (Imperative): nagpapahayag ng pag-uutos o nakikiutos.
• Padamdam (Explanatory): nagpapakilala ng matinding damdamin.