Phra Chai Suriya: Sunthorn Phu's Didactic Poem

• กาพย์เรื่องพระไชยสุริยาเป็นบทฝึกอ่านเขียนให้เล็กลง

รูปแบบและผู้แต่ง

• แต่งโดยใช้กาพย์ยานี 11, กาพย์ฉบัง 16, และกาพย์สุรางคนางค์
• สุนทรภู่แต่งกาพย์เรื่องพระไชยสุริยา ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว

จุดประสงค์

• ใช้เป็นหนังสือเรียนสำหรับเด็กที่ท่านเป็นครูสอน
• สุนทรภู่อาจใช้สอนขณะที่อยู่ในสมณเพศเมื่อบวชครั้งแรกและจำพรรษาอยู่ที่เมืองเพชรบุรีใน พ.ศ. 2368 หรือเมื่อบวชอยู่ที่วัดเทพธิดารามระหว่าง พ.ศ. 2382-2385
• บางคนว่าน่าจะแต่งขณะเป็นฆราวาสและไปเป็นครูอยู่ที่เพชรบุรีภายหลัง
• เป็นหนังสือสำหรับเด็กหัดอ่านและหัดเขียนคำที่สะกดตามมาตราต่างๆ

โครงสร้างและเนื้อหา

• เริ่มบทไหว้ครูด้วยกาพย์ยานีเพียงบทเดียว เป็นการไหว้พระรัตนตรัย พ่อแม่ ครู และเทวดา
• ต่อจากนั้นเล่าเรื่องโดยใช้คำที่ไม่มีตัวสะกดซึ่งเรียกว่าคำในแม่ ก กา
• เมื่อจบบทที่ใช้คำในแม่ ก กา แล้ว ต่อด้วยบทที่ใช้คำในแม่กน โดยมีคำในแม่ ก กา ปนอยู่ เป็นการทบทวนไปด้วย
• ต่อไปเป็นบทที่ใช้คำในแม่กง โดยมีคำในแม่ ก กา และแม่กนปนอยู่ เป็นการทบทวนอีกเช่นกัน
• บทที่ใช้คำในแม่กก ก็มีคำในแม่ ก กา แม่กน และแม่กงแทรกอยู่ เพื่อให้เด็กอ่านทบทวน

ตัวอย่างคำประพันธ์

• ภุมราการุญสุนทร เด็กอ่อนอันเยาว์เล่าเรียน ก ข ก กา ว่าเวียน อ่านเขียนผสมกมเกย
• สะธุสะจะขอไหว้ พระศรีไตรสรณา พ่อแม่แลครูบา เทวดาในราศี
• ข้าเจ้าเอา ก ข เข้ามาต่อ ก กามี แก้ไขในเท่านี้ ดีมิดีอย่าตรีชา
• ขึ้นใหม่ในกน ก กา ว่าปน ระคนกันไป เอ็นดูภูธร มานอนในไพร มณฑลต้นไทร แทนไพชยนต์สถาน
• ขึ้นกงจงจำสำคัญ ทั้งกนปนกัน รำพันมิ่งไม้ในดง ไกรกร่างยางยูงสูงระหง ตลิงปลิงปริงประยงค์ คันทรงส่งกลิ่นฝิ่นฝาง

สำนวน

• "ยิงปืนนัดเดียวได้นกสองตัว" เป็นการกล่าวเปรียบเทียบการกระทำอย่างเดียวที่ได้ผลสองอย่าง มีความหมายทั้งในทางบวกเป็นการแสดงความชื่นชมและในทางลบเป็นการติเตียน
• ถ้าจะกล่าวชมเชยว่ากาพย์เรื่องพระไชยสุริยาของสุนทรภู่เป็นงานประพันธ์ที่ผู้อ่าน "ยิงปืนนัดเดียวได้นกสองตัว" ก็เห็นจะไม่ผิด เพราะอ่านวรรณคดีเรื่องหนึ่ง แต่ได้ประโยชน์สองทาง
• ได้รู้จักหรือได้ใช้เป็นบทฝึกอ่านเขียนภาษาไทยตามแบบโบราณและได้ความเพลิดเพลินจากเนื้อหาของนิทาน