Pamiętniki w Socjologii i Pedagogice

• Artykuł omawia historię idei pamiętników w polskiej socjologii i pedagogice.
• Przedstawia najważniejsze założenia i znaczenie konkursów pamiętnikarskich oraz sposoby wykorzystania materiałów biograficznych jako źródeł.
• Słowa kluczowe to pamiętnik, biografia i pedeutologia.

Pamiętniki jako przedmiot badań

• Pamiętniki jako dokumenty: subiektywne zapisy doświadczeń autorów, od ponad 100 lat stanowią przedmiot badań socjologów, antropologów, pedagogów i pedeutologów.
• D. Demetrio (2000) twierdzi: „Chęć opowiadania o sobie towarzyszy nam od setek lat".
• Materiały pamiętnikarskie pozwalają poznać i zrozumieć sens życia jednostki w kontekście społeczno-polityczno-gospodarczym.
• W naukach społecznych, pamiętniki są traktowane dwojako: jako podstawowe źródło wiedzy lub jako źródło uzupełniające.

Historia badań pamiętnikarskich w Polsce

• Badania nad materiałami pamiętnikarskimi prowadzone są głównie w naukach społecznych.
• W socjologii polskiej, autobiografie funkcjonują jako źródło danych w metodzie biograficznej lub dokumentów osobistych (Skibińska 2006).
• Za prekursora metody biograficznej w naukach humanistycznych uważa się W. Diltheya.
• Dilthey podkreślał znaczenie historii i kultury w rozumieniu człowieka, poza eksperymentami psychologicznymi.
• Rozumienie jednostki w naukach humanistycznych polega na analizie jej doświadczeń w kontekście kultury i społeczeństwa (Dilthey 2004).
• Rozumiejące podejście w badaniach społecznych pozwala uchwycić znaczenia nadawane obiektom i działaniom oraz kontekst doświadczeń (Dróżka 2004).
• Metoda biograficzna ma ugruntowaną pozycję w socjologii humanistycznej, zwanej też socjologią jakościową.
• Zainteresowanie autobiografią jako źródłem danych wiąże się z okresem przełomu antypozytywistycznego w nauce (E. Skibińska 2006).
• Pierwszym socjologiem w Polsce wykorzystującym autobiografie był Florian Znaniecki.
• Analizował autobiografie polskich emigrantów w Ameryce we współpracy z W.I. Thomasem w pracy "Chłop polski w Europie i Ameryce".
• Publikacja ta zawiera Notę Metodologiczną i Wstęp, prezentujące założenia metodologii i uzasadnienie analizy autobiografii (Skibińska 2006).
• Thomas i Znaniecki zapoczątkowali dynamiczny rozwój socjologicznych badań biograficznych w Polsce.
• Pierwszy konkurs zorganizowany przez Znanieckiego w 1921 roku nosił tytuł „Życiorys własny robotnika".

„Polska metoda badań socjologicznych"

• Metoda badań socjologicznych na podstawie autobiografii bywa nazywana polską.
• Znaniecki twierdził, że osobiste relacje są najdokładniejszym źródłem charakterystyki danych (postaw i wartości).
• Autobiografie są znakomitym sposobem poznawania świadomości społecznej oraz jej zależności i uwarunkowań (Znaniecki 1993).
• Autobiografia to dokument osobistego, świadomego życia autora, wyraz subiektywnych doświadczeń (Znaniecki 1984).
• Znaniecki wprowadził do badań socjologicznych zasadę współczynnika humanistycznego.
• Zasada ta polega na rozumieniu zjawisk społecznych "oczami uczestników", uwzględniając ich znaczenie i motywacje.
• Teoria współczynnika humanistycznego mówi, że zrozumienie zjawisk wymaga uwzględnienia znaczeń nadawanych im przez ludzi.
• Znaniecki w badaniach wykorzystujących dokumenty osobiste, stosuje zasadę współczynnika humanistycznego (Znaniecki 2008).
• Autobiografie to dla Znanieckiego doskonałe źródło faktów społecznych, przedstawionych z subiektywnej perspektywy.

Zainteresowanie Znanieckiego

• Zainicjował w Polsce nurt badań biograficznych i socjologii, mimo krytyki w okresie międzywojennym i po II wojnie światowej.

Tradycja wykorzystania pamiętników

• Treści pamiętników to źródło autentycznej wiedzy, wynikające z codziennego doświadczenia osób działających.
• Działania i zachowania są bardziej wartościowe, gdy badane są z perspektywy osób, których dotyczą.
• Znaniecki, poza wprowadzeniem metody biograficznej, został uznany za pioniera konkursów na materiały pamiętnikarskie.
• W 1921 roku ogłosił konkurs „Życiorys własny robotnika”, skierowany do pracujących fizycznie.
• W okresie międzywojennym był inspiratorem badań autobiograficznych, w tym konkursów na Górnym Śląsku (1933) i na pamiętniki bezrobotnych (1938).
• Instytut Socjologiczny przeprowadzał też konkursy autobiograficzne wśród innych grup społecznych (Skibińska 2006).
• Metoda biograficzna Znanieckiego oraz inicjatywa konkursów na pamiętniki były kontynuowane przez Józefa Chałasińskiego.

Działalność Chałasińskiego

• Pierwszą pracą Chałasińskiego (napisana w 1931 roku) była praca habilitacyjna "Drogi awansu społecznego robotnika".
• Chałasiński prowadził badania nad świadomością społeczną, wartościami, postawami i dążeniami grup społecznych na podstawie pamiętników i autobiografii.
• W 1936 roku ogłosił konkurs „Na opis swego życia, pracy, przemyśleń i dążeń”, skierowany do młodzieży wiejskiej.
• Na podstawie zebranych prac napisał czterotomowe dzieło Młode pokolenie chłopów.
• Chałasiński uważał subiektywizm wypowiedzi za zaletę autobiografii (Skibińska 2006).
• Chałasiński podkreślał trudność w określeniu wystarczającej liczby autobiografii, uzależniając to od zagadnienia, jakości i rodzaju.
• Wyrażał negatywne stanowisko wobec analiz statystycznych (trudność wyrażenia liczbami świadomości zbiorowej), ale nie odrzucał ich całkowicie (Chałasiński).
• Podobieństwa między Znanieckim i Chałasińskim: w sposobie pozyskiwania i opracowywania materiału autobiograficznego.
• Różnica: w kwestii stosunku do możliwości i celowości korzystania ze statystycznych metod.
• Ludwik Krzywicki prowadził badania z wykorzystaniem autobiografii i ogłaszał konkursy o życiu emigrantów.
• Celem było przedstawienie rzeczywistości z perspektywy osób zajmujących najniższe miejsce w hierarchii społecznej.
• Krzywickiego interesowały obiektywne aspekty rzeczywistości i wykorzystywał analizy statystyczne.
• Różnice między Krzywickim i Znanieckim polegały na odmiennym ocenianiu jakości informacji i podejściu do teorii materializmu historycznego.

Kontynuacja metody

• Metoda autobiograficzna rozwinęła się również po wojnie.
• Nastąpił rozwój ruchu pamiętnikarskiego i wykorzystywano zbiory pamiętników do analiz socjologicznych.
• Skibińska (2006) podkreśla zróżnicowany poziom zainteresowania autobiografiami po wojnie.
• Często zgromadzony materiał nie stawał się przedmiotem analiz socjologicznych
• Wartość materiałów autobiograficznych doceniali Jan Szczepański, Józef Chałasiński i wielu innych.
• Metoda biograficzna to gromadzenie danych o przedmiocie badań wraz ze sposobami analizy treści, oraz postawa teoretyczno-metodologiczna wobec rzeczywistości społeczno-kulturowej ze współczynnikiem humanistycznym.

Kontynuacja badań w kontekście przemian metodologicznych:

• Nastąpiły zmiany we wzorcach metodologicznych, zwłaszcza poszerzyła się refleksja nad sposobami i efektami gromadzenia danych (Lalak 2010).
• W naukach społecznych dokonała się cicha rewolucja metodologiczna, zacierająca granice między dyscyplinami.
• Nauki społeczne, polityczne i humanistyczne zbliżają się do siebie, wspólnie koncentrują na interpretatywnym i jakościowym podejściu (kontynuacja).
• Od lat 80. XX wieku w Polsce obserwuje się zwrot ku metodologii jakościowej.
• Przyczyną było częściowe niespełnienie funkcji przewidującej przez socjologię zdominowaną metodami ilościowymi.
• W socjologii światowej nastąpił przełom antypozytywistyczny, związany ze zmianami w filozofii nauki (Wyka 1993).
• W. Dróżka podkreśla, że współczesne badania biograficzne różnią się od dawnych w źródłach danych i technikach interpretacji (współczesne badania biograficzne).
• B. Gołębiowski wykorzystał biografię w pedeutologii, opisując kształtowanie się zawodu nauczyciela.
• Dróżka dostrzegła w latach 1989 i 1990 potrzebę badań z wykorzystaniem autobiografii, prowadząc badania nad pokoleniowym wizerunkiem nauczycieli.
• Badania dostarczyły materiału badawczego o postawach nauczycieli w różnych sferach i pozwoliły na dokonanie szerszych przemian tej grupy zawodowej.
• Autobiografie ukazują dzieje życia i pracy autorów, stanowiąc wyraz ich świadomości oraz etosu grupy nauczycieli (Dróżka 2004).
• Historia i tradycje socjologii i pedeutologii z wykorzystaniem pamiętników były inspiracją dla Joanny Łukasik, autorki artykułu.
• W kwietniu 2009 roku ogłoszono ogólnopolski konkurs na pamiętnik, dziennik, reportaż nt. „Miesiąc życia nauczyciela”.
• Celem było poznanie codziennych doświadczeń zawodowych nauczycieli i umożliwiły rozpoznanie różnorodnych problemów.
• Sukcesem konkursu była możliwość refleksyjnego spojrzenia na wydarzenia, co podkreślali uczestnicy.
• Autobiografia jako metoda badań i źródło informacji ma ogromną wartość dla badaczy jakościowych (por. Lalak 2010).
• Metoda biograficzna stwarza autorom możliwość podmiotowego zaistnienia, a analizie i opisowi narracyjnemu podlegają ich doświadczenia i refleksje (Dróżka 2002).