Opkomst steden en staten

Opkomst van steden en staten

• Landbouwopbrengstgroei (11e eeuw): Drie-slagsstelsel bood twee oogsten per jaar, wat de opbrengst per hectare met 66 procent vergrootte. Daarnaast leidde de betere ploeg met ijzeren punt tot dieper ploegen en betere grondbewerking. Ontwikkeling van winter- en zomergraan zorgde voor hogere oogsten. Kloosters speelden een rol in delen van de landbouwtechnieken.

• Landbouw-overschot en stedenontwikkeling: De hogere opbrengsten leverden meer landbouwoverschotten op. Deze surplus leidde tot specialisatie van beroepen en handel tussen boeren en ambachtslieden. Steden groeiden, vooral langs rivieren en belangrijke wegen.

• Nieuwe elite: Handelaren en rijke ambachtslieden (bourgeoisie) vormden een nieuwe machtige groep.

• Begin landbouw-stedelijke samenleving: Vlaanderen en Noord-Italië waren vroege voorbeelden van deze overgang door vruchtbare grond en veel surplus. Brugges, Gent, Genua en Venetië waren daartoe behorende belangrijke steden.

• Gilden: Vakorganisaties van ambachtslieden die de kwaliteit van producten gaven en nieuwe concurrentie uitsloten. Ze ondersteunden hun leden tijdens economische crises.

• Internationale handelsnetwerken: Specialisatie per gebied (noordoost-Europa met graan, noordelijke Nederlanden met zuivel en vis en zuidelijke Nederlanden met textiel) leidde tot handel tussen regio's. Hanzesteden speelden een belangrijke rol in het organiseren van handel, met onderlinge afspraken.

• Stadsrechten: Leenheren verleenden stadsrechten aan steden in ruil voor extra belastingen, gezien de economische groei die werd gestimuleerd. Steden werden geleid door schepenen, gekozen uit de rijke burgers (patriciërs). Zelfstandigheid stimuleerde economisch groei en bracht nieuwe machtige sociale groepen voort.

• Sociale onrust: Een sterke ongelijkheid tussen rijke burgers en arbeiders / knechten creëerde spanning en sociale onrust.

Staten ontstaan

• Centralisatie van macht: Vorsten streefden ernaar om hun hele grondgebied vanuit een hoofdstad te besturen.

• Oorzaken centralisatie: Geldeconomie (belastingen in geld betaalbaar), een sterker leger (financiering via belasting), steun van rijke burgers (lendingen in ruil voor privileges), en de voordelige handel van een centraal systeem van belastingen, wetten en tarieven.

• Kenmerken centralisatiepolitiek: Nationaal bestuur met wetten vanuit de hoofdstad, ambtenarenapparaat minder afhankelijk van leenmannen. Vorsten vochten tegen leenmannen en kregen conflicten met de Kerk.

• Conflicten centralisatie: Vorsten ontstonden conflicten met de Kerk over de benoeming van bisschoppen (investituurstrijd). De adel wilde hun macht behouden, en de bourgeoisie steunde wel de koning, maar wilde geen aantasting van hun privileges.

Paus en Kruistochten

• Oorzaken Oosters Schisma (1054): Politieke onenigheid tussen Byzantijnen en West-Europese vorsten en theologische verschillen over de goddelijkheid van Jezus en de rol van de paus.

• Motieven kruistochten: Culturele drijfveer om het geloof te verdedigen en in de hemel te komen. Politieke motieven waren het onderwerpen van orthodoxe kerken en gelegenheid voor roofridders. Economisch gezien waren buit en vrijheid voor horigen aantrekkelijk.

• Gevolgen kruistochten: Verergering van de kloof tussen Oost en West. Vernieuwd contact met de klassieke wereld en kunst, en stimulaat van ontdekkingsreizen (vraag van luxeproducten).

Renaissance en Humanisme

• Renaissance: Cultuurstroming die de klassieke oudheid herontdekte en de mens en wetenschap centraal stelde.

• Renaissance oorsprong (Noord-Italië): Rijkdom van handelaren in groeiende steden, het klassieke erfgoed (ruïnes) en de toegang tot kennis via de Arabieren.

• Humanisme: Filosofie die de mens, wetenschap, kunst, en de kritische studie van de klassieke oudheid centraal stelde.

Ontdekkingsreizen

• Portugese ontdekkingsreizen: Economische motieven om handelsroutes met Afrika naar India te vinden en kolonies op te zetten. Culturele of politieke motieven waren de verspreiding van het christendom en het zoeken naar bondgenoten tegen de Turken. Geografische reden was de strategische ligging aan de Atlantische Oceaan.

• Gevolgen Portugese ontdekkingsreizen: Creatie van handelsroutes naar India via Afrika en forten langs de Afrikaanse kust. Spanningen met Spanje over koloniale ambities.

• Spaanse ontdekkingsreizen: Concurrentie met Portugal, het zoeken naar goud, zilver en specerijen om oorlogen te financieren en het verspreiden van het christendom en uitbreiden van macht.

• Gevolgen Spaanse ontdekkingsreizen: Nieuwe continenten en volkeren ontdekken, een nieuwe wereldbeeld. Verdeling van nieuwe grond tussen Spaanje en Portugal (Verdrag van Tordesillas, 1494). Kolonisatie en uitbuiting van de inheemse bevolking van Amerika.

Kerkhervorming

• Erasmus' kritiek: Kritiek op fouten en tegenstrijdigheden in Bijbelvertalingen. Verzet tegen aflaten en de corruptie en hypocrisie binnen de kerk.

• Luther's kritiek: Afwijzing van aflaten en het luxe leven van geestelijken. De Bijbel als enige leidraad voor geloof. De verwerping van de paus.

• Gevolgen Luther's kritiek: Publicatie van de 95 stellingen leidde tot een debat, de Rijksdag van Worms en de oprichting van Lutherse kerken.

• Calvijn's opvattingen: Predestinatie (voorbeschikking van wie naar de hemel gaat), een streng geloofsleven en de wens om katholieke vorsten te verdrijven.

• Reactie katholieke kerk: Contrareformatie als reactie op protestanten (inquisitie en propaganda). Aanpassingen binnen de kerk om corruptie te beperken.

De Opstand

• Oorzaken Nederlandse Opstand: Verzet tegen vervolging van protestanten, hoge belastingen en onvrede over centralisatiebeleid van Filips II.

• Verloop Nederlandse Opstand: Beeldenstorm (1566), repressie door de Hertog van Alva (1567), oprichting van de Unie van Utrecht (1579), de Acte van Verlatinghe (1581).

• Gevolgen Nederlandse Opstand: Onafhankelijkheid van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1588) en een nieuwe bestuurlijke structuur zonder centrale koning, meer macht bij het Staten-Generaal. Protestantisme nam een dominante plaats in.

Tijdvak 4 & 5

• Tijdvak 4: Steden en Staten (1000-1500): Opkomst van handel en ambachten in steden, opkomst van de stedelijke burgerij, begin van staatsvorming en centralisatie, conflicten tussen geestelijke en wereldlijke macht, en de expansie van christelijke wereld.

• Tijdvak 5: Ontdekkers en Hervormers (1500-1600): Veranderend mens- en wereldbeeld door de Renaissance, hernieuwde belangstelling voor oude culturen (humanisme), Europese expansie, de protestantse reformatie, en de Nederlandse Opstand met een nieuwe nationalistische geest.