Motyle: Charakterystyka i Budowa

• Motyle (Lepidoptera), czyli łuskoskrzydłe, to rząd owadów uskrzydlonych blisko spokrewniony z chruścikami.
• Nazwa Lepidoptera pochodzi od greckich słów "lepis" (łuska) i "pteron" (skrzydło).
• Motyle stanowią drugą najliczniejszą grupę owadów po chrząszczach.
• Na świecie żyje około 150 tysięcy gatunków motyli, w Polsce ponad 3 tysiące.
• Motyle występują na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy.
• Wyewoluowały około 100 milionów lat temu, a najstarsze skamieniałości pochodzą z triasu.

Umowne podziały motyli

• Ze względu na wygląd i porę lotu: motyle dzienne (Rhopalocera, buławkoczułkie) i ćmy (Heterocera, różnoczułkie).
• Ze względu na wielkość: Macrolepidoptera (motyle większe) i Microlepidoptera (motyle mniejsze).
• Podziały te są sztuczne i nakładają się na siebie.

Budowa motyli

• Ciało motyla składa się z głowy, tułowia i odwłoka.

Głowa

• Kulista, oddzielona od tułowia, powstała ze zrośnięcia się sześciu segmentów.
• Znajdują się na niej oczy złożone, czułki i ssący aparat gębowy.
• Oczy złożone: zbudowane z ommatidiów, postrzegają świat jako mozaikę drobnych obrazów.
• Aparat gębowy: typu ssącego, przystosowany do pobierania nektaru (u pierwotnych rodzin resztki narządów gryzących, odżywiają się pyłkiem).
• Ssawka: długa rurka zwijana pod głową, u niektórych gatunków (np. zawisakowate) dłuższa od ciała.
• Czułki: pokryte receptorami zapachu, na II segmencie narząd Johnstona (słuchu i równowagi).

Tułów

• Składa się z trzech segmentów.
• Znajdują się na nim trzy pary odnóży, smukłe i pokryte łuskami lub włoskami.
• Niektóre gatunki mają na odnóżach receptory bodźców chemicznych.
• Dwie pary skrzydeł z błony rozpiętej na żyłkach.
• Kształt skrzydeł zależy od trybu życia: długie i wąskie u motyli odbywających dalekie loty, szerokie i zaokrąglone u tych, które muszą wykonywać szybkie zwroty.
• Mała masa ciała w stosunku do wielkości skrzydeł pozwala na zmniejszenie częstotliwości uderzeń skrzydłami (np. paź królowej – 300 uderzeń na minutę).
• Ćmy wykonują więcej uderzeń skrzydłami (np. fruczak gołąbek – 5000 uderzeń na minutę).
• Najszybsze motyle osiągają prędkość do 55 km/h.
• Skrzydła pokryte drobnymi łuskami o różnorodnych kształtach (szerokołopatkowe, włoskowate, elipsowate).
• U niektórych gatunków występują łuski zapachowe (androkonialne), głównie u samców.

Odwłok

• Segmentowany.
• U samic na końcu odwłoka znajduje się pokładełko teleskopowe służące do składania jaj.

Cykl rozwojowy motyli (przeobrażenie zupełne)

Jaja

• Różne kształty, kolory i desenie w zależności od gatunku.
• Zapłodnienie następuje poprzez przekazanie przez samca spermatoforu (pakieciku spermy).
• Samice posiadają pokładełko teleskopowe.
• Miejsca i sposoby składania jaj są różnorodne.

Gąsienica (larwa)

• Miękkie ciało, wyraźnie wyodrębniona głowa z aparatem gębowym gryzącym.
• Trzy pary odnóży na tułowiu i 5 par posuwek na odwłoku.
• Często pierwszym pokarmem jest otoczka jaja (chorion).
• Pożywieniem większości gatunków są miękkie części roślin, niektóre żyją w drewnie lub odżywiają się woskiem plastrów miodu.
• Gąsienica pobiera duże ilości pokarmu i rośnie (linienie).

Poczwarka

• Nieruchoma forma, w której wnętrzu formuje się dorosły motyl.
• Gąsienica przestaje jeść, opróżnia przewód pokarmowy i zrzuca oskórek.
• Motyle dzienne przed przepoczwarzeniem opuszczają roślinę żywicielską i przytwierdzają się do podłoża za pomocą przędzy.
• Ćmy często tworzą oprzędy.
• W stadium poczwarki motyl nie odżywia się.
• Rozpadają się narządy larwalne i rozwijają się narządy motyla (skrzydła, aparat gębowy, narządy rozrodcze).

Imago (postać dorosła)

• Po wyjściu z poczwarki skrzydła są zmięte, rozpościerają się dzięki pompowaniu hemolimfy.
• Zewnętrzny szkielet z chityny twardnieje.
• Powstaje dorosły owad.
• Długość życia wynosi do kilku miesięcy (np. latolistek cytrynek).

Systematyka motyli

• Dawniejsze podziały: motyle dzienne i nocne, Homoneura i Heteroneura, Ditrysia i Monotrysia.
• Współczesny podział: 4 podrzędy (Zeugloptera, Aglossata, Heterobathmiina, Glossata).

Wybrane rodziny motyli

• barczatkowate (Lasiocampidae)
• bielinkowate (Pieridae)
• garbatkowate (Notodontidae)
• miernikowcowate (Geometridae)
• modraszkowate (Lycaenidae)
• paziowate (Papilionidae)
• rusałkowate (Nymphalidae)
• sówkowate (Noctuidae)
• zawisakowate (Sphingidae)

Motyle w Polsce

• Stwierdzono 3156 gatunków motyli z 73 rodzin, w tym 164 gatunki motyli dziennych.