Мөңке би: Өмірбаяны мен Шығармасы

Қазіргі Ақтөбе облысы, Шалқар ауданының маңында 1675 жылы дүниеге келген, 1756 жылы қайтыс болған қазақтың әйгілі биі, шешені

Мөңке бидің әкесі, Тілеу Айтұлы - Жаужүрек батыр, әз Тәуке таққа отырғанда хан көтеруге қатысқан

Мөңке бидің руы: Айт, Бөлек, Қалу, Сирақ, Мұса хан, Уақас би, Нұраддин - бұл Мөңкенің ата-тегі

Едіге батырдың ұрпағы

Мөңке бидің ерекшелігі

Мөңке би заманындағы хандар

Мөңке бидің туған кезіндегі жасы

Мөңке бидің өлең жолдарында көрінетін болжауы

Мөңке бидің ерекшелігімен айшықталатын мұралары

Мөңке бидің ең үлкен қасиеттерінің бірі

Мөңке би – белгілі би, жырау, күйші және емші. Оның күйлері: «Өттің, жалған¬ай!», «Шалқыма», «Қиқу дәурен», «Жиын, алқа, кеңес».

«Қазақстан»¬ұлттық¬ энциклопедиясы бойынша Мөңке би Тілеуұлы белгілі би, жырау, күйші және емші болған.

Бала Мөңкенің әділ шешімі мен тапқырлығын көрсету. Бала болса да, ақыл айтуға болатынын, жас болса да бас болуға болатынын айтқысы келеді.

Байдың атын үріктіргені үшін баланы қуалайды. Байдың аты асау байтал. Байтал үркіп, мөңкиді: баланың желбіреген көйлегінен. Байталды одан ары тулатып жіберді: байдың басынан ұшып түскен бөркі. Бай қайтыс болады: байтал құлатып.

Басты рөл – 7 жасар Мөңке.

Мөңке бидің жас кезіндегі тапқырлығы мен ақылдылығын көрсететін тағы бір тарих.

Мөңке бидің алдын ала болжау қабілетін көрсету.

Мөңке бидің ақылдылығы мен тапқырлығы.

«Мөңке бидің болашақты болжауы» өлеңіндегі «Тұман жауып тұрғанда адасып қалуды болжау», «Үйдің ішін және мал¬дарын сипаттап болжау» - Мөңкенің тапқырлығы мен ақылдылығын көрсетеді.

«Мөңке бидің болашақты болжауы» өлеңіндегі «Құрамалы, қорғанды үйің болады», «Айнымалы, төкпелі биің болады» - Мөңке бидің заманның өзгерісі мен қоғамның ауысуы туралы айтқан сөзі.

«Кермиық кеңесінен қалды. Шалқасқа шабысынан қалды. Қотыр теке қой бастады, Тауқұдірет ел бастады» — Мөңке би хан тұсындағы қалып өзгеретінін болжайды. «Қотыр теке қой бастады, Тауқұдірет ел бастады» - әділетсіз биліктің орнауы.

«Ханы қайғылы болды, Биі бүкірейіп болды» - хан мен бидің әділ еместігін білдіреді.

Мөңке бидің ұлты мен тарихына қосқан үлесі зор.

Мөңке бидің толғаулары қазақ халықтарының болашағы туралы ескертулер мен болжамдарға толы. Оның толғауларында жаңа тәртіпке қарсылық, бодандықтың қиындықтары, халықтың азып-тозатыны сияқты тақырыптар көтерілген.

Мөңке бидің толғауындағы ақырзаман белгілері бойынша отаршылдық саясат енуі, көшпелі өмір салтының өзгеруі, халықтың дінін ауыстыруы сияқты жағдайлар қазақ халқының өмір салтын түбегейлі өзгертетін қауіп ретінде көрсетілген.

Мөңке бидің толғауларында отаршылдық саясатты ақырзаман елесіндей сипаттау арқылы қазақ халықтарын одан сақтандырып, одан түңілдіруді мақсат еткен. Осылайша, халықтың бас көтеруіне, қарсылық көрсете білуіне ықпал еткісі келген.

«Жақсыны алдар жезбенен, іріткі салар сөзбенен, өзен мен көлге атақты толтыра салар қаланы» деген өлең жолы Мөңке бидің отаршылдықтың әсерінен мемлекеттің құлауы, көшпелі өмір салтының дағдарысы және халық тіршілігінің қиындыққа ұшырауын бейнелейді.

«Азарсың, жұртым, азарсың, азғаныңның белгісі атыз- атыз жыртылған жер шығады деп еді» деген үзіндіде Мөңке би жаңа енгізілген егін егу кәсібіне деген наразылығын білдіреді. Оның пікірінше, егін егу жерді зақымдайды, халықты кедейлендіреді.

«Арық шығар деп еді, сол арықтың ішінде, ыңғайы жоқ жаманның, пышағы мен шақмағы, қалып шығар деп еді» деген үзіндіде Мөңке би арық қазуды қоғамдағы ыңғайсыздықтардың белгісі ретінде көрсетеді. Бұл - отаршылдық саясаттың адамдар арасындағы тыныштықты бұзып, жамандықтарды тудыратынына сілтеме жасайды.

«Мөңке бидің Сырым батырға қойған астыртын сұрақтары мен Сырымның қайтарған жауаптары» - бұл Мөңке және Сырым арасындағы сұхбаттардың жиынтығы болып саналады. Бұл сұрақтар мен жауаптар халықтың жағдайын, отаршылдықтың зардаптарын және қазақ халқының болашағын талқылайды.

Мөңке бидің күйлері, оның ақырзаман туралы болжамдары, қазақ халқының өміріндегі қиындықтарды бейнелейтін ерекше музыкалық туындылар болып саналады.

Мөңке би - Асан қайғы мен Бұқар ойлары сияқты бейнелі де терең ойларды жырлап, халықтың болашағына қатысты толғамдар айтқан даналардың бірі. Оның болжамдары ақырзаманның белгілері, отаршылдықтың қаупі сияқты алдын ала көрген дүниелерге арналған.

Мөңке бидің болжамдары, Франциялық сәуегей Мишель де Нострадамус сияқты тарихта өзінің болжамдарымен атақты болған тұлғалардың еңбектерімен салыстырылады.

Мөңке бидің болжамдары айтқан болжамдарымен халық арасында жақсы есте сақталған. Оның сөздері бүгін де тарихшылар мен зерттеушілердің назарын аударып, талқыланып келеді.

Мөңке би өзінің қайтыс болуына дейін «Мен өлгесін ақ бура мініп жайқайым Сартай деген кісі келер, жаназамды сол оқыр», - деп болжаған. Бұл болжам оның өз өлімі мен өзінен кейін болатын оқиғаларды болжай алатынын көрсетеді.

А.Байтұрсынов Мөңке бидің жеті жасында билік айтып, кісі құны дауды бітірген тарихын баян еткен. Бұл оқиға Мөңке бидің бала кезінен ақылдылығы мен шешендігімен көзге түскенін көрсетеді.

С.Негимов Мөңке бидің толғамдарының келер заманды кемел көрегендікпен сипаттауына, сұлу сурет пен эмоциялық қуатқа толы екендігін айтады. Бұл Мөңке бидің шығармашылықты белгілеумен қатар, оның тіл мастерлігін ескереді.

М.Құл-Мұхаммед Мөңке биді ойын сөзбен өрнектейтін шешен ретінде, рух күші бар сөз иесі ретінде сипаттайды. Оның сөздері әділеттілік, шешендік пен нақыл сөздердің құдіретін көрсетеді.