Untitled Quiz

Fonetika

• Fonetika danışıq səsləri ilə məşğul olur. Danışıq səsləri danışıq üzvləri vasitəsilə həyata keçirilir.

Danışıq Üzvləri

• Danışıq üzvləri aşağıdakılardır:
  • Ağız
  • Nəfəs borusu
  • Qırtlaq və səs telləri
  • Ağız boşluğu
  • Dil
  • Dodaqlar
  • Dişlər
  • Burun boşluğu

Səs Növləri

• Danışıq səsləri iki cür olur:
  • Sait səslər
  • Samit səslər

Sait Səslər

• Sait səslərin tələffüzündə hava axını ağızdan sərbəst çıxır, yəni heç bir maneəyə rast gəlmir.

Samit Səslər

• Samit səslər hava axınının ağızda müxtəlif maneələri dəf etməsindən yaranan səslərdir.

Fonetikanın Bölmələri

• Fonetika iki yerə ayrılır:
  • Orfoqrafiya - düzgün yazı qaydaları
  • Orfoepiya - düzgün tələffüz qaydaları

Əlifba

• Hərflərin müəyyən sıra ilə düzülüşü əlifbaya adlanır.
• Azərbaycan əlifbasında 32 hərf var.

Hərflərin Növləri

• 9 hərf sait, 23 hərf isə samit səsi bildirir.
• Biz hərfləri yazır və görürük, səsləri tələffüz edirik və eşidirik.

Frazeoloji Birləşmələr

• Frazeoloji birləşmələr sabit söz birləşmələridir, hazır şəkildə olur, bir cümlə üzvü olur, bir suala cavab verir və məcazi məna daşıyır.
• Frazeoloji birləşmələrin tərkibindəki ayrı-ayrı sözlər öz həqiqi mənalarını itirir.
• Frazeoloji birləşmələrdən əsasən danışıq üslubunda, bədii üslubda istifadə olunur.

Frazeoloji Birləşmələrdə Omonimlik, Sinonimlik və Antonimlik

• Frazeoloji birləşmələr omonimlik, sinonimlik, antonimlik yarada bilər.

Frazeoloji Birləşmələrin Sinonimliyə Nümunələr

• Ağzına su almaq - ağzını qıfılmaq
• Dil-dil ötmək - dilotu yemək
• Burnunun ucu göyüməmək - ürəyi istəmək, ürəyi axmaq

Frazeoloji Birləşmələrin Omonimliyə Nümunələr

• Can vermək - Yağış təbiətə can verir. Can vermək - Yaralı quş can verir. Üz vermək - Bizə xoşbəxtlik üz verir. Üz vermək - Üz verirsən, astar istəyir.

Frazeoloji Birləşmələrin Antonimliyə Nümunələr

• Xoşu gəlmək - Ağıı gəlmək
• Üz ağartmaq - Üz qaralıtmaq
• Dil-dil ötmək - Ağzına su almaq

Əsl Azərbaycan Sözləri

• Azərbaycan dilində olan sözlər iki yerə bölünür:
  • Əsl Azərbaycan sözləri
  • Alınma sözlər

Əsl Azərbaycan Sözlərinə Dəxildir

• Fellər
• Kökü fel olan sözlər
• Saylar (İstisna: həştad, milyon, milyard, trilyon)
• Əvəzliklər
• Qoşum-əqrəb adları
• Bədən üzvləri
• Sonu q və k samiti ilə bitib tələffüzdə ğ və y samitinə çevrilən sözlər

Alınma Sözlər

• Alınma sözlərə daxildir:
  • R səsi ilə başlayan, tərkibində j səsi olan, sonu q və k samiti ilə bitib tələffüzdə ğ və y samitinə çevrilməyən, qoşa samitlə başlayan və qoşa samitlə qurtaran, ön şəkilçi qəbul edən (İstisna: nadir, nəqşi), tərkibində üç samit yanaşı işlənən, elm, təhsil və ilahiyyatla bağlı olan sözlər.

Alınma Sözlərin Nümunəlări

• Alınma sözlər iki qrupa ayırmaq olar:
  • Ərəb-fars dillərindən alınan sözlər:
    • Qanun
    • Hükm
    • Şüur
    • Müalicə
    • Sahib
  • Avropa dillərindən alınan sözlər:
    • Traktor
    • Tramvay
    • Velosiped
    • Respublika
    • Demokratiya

Beynəlxalq Sözlər

• Azərbaycan dilindəki alınma sözlərin bir qismi dünyanın çoxunda işlədilir ki, bunlar beynəlxalq sözlər adlanır.

• Beynəlxalq sözlərə nümunələr:

  • Parlament
  • Deputat
  • Firma
  • Fonetika

Sözün Tərkibi

• Sözün mənalı hissələri kök və şəkilçidir.

Kök

• Kök sözün əsas hissəsidir, bir sözün mənasını ifadə edir.

Şəkilçi

• Şəkilçi kökün mənasını dəyişən hissədir.

Təsirlik Hal

• Təsirlik halın sualları: "Kimə?", "Nəyi?", "Hara?", "Nə?"
• Təsirlik halda işlənən isimlər işin, hərəkətin obyektini, yəni işin, hərə­kətin hansı bir əşya üzərində icra olunduğunu bildirir.
• Təsirlik hal iki yerə bölünür:
  • Müəyyənlik bildirən: -ı ( -ni ) şəkilçisi ilə işlənir və "Kimə?”, "Nəyi?”, "Hara?" suallarına cavab verir.
  • Qeyri-müəyyənlik bildirən: şəkilçi qəbul etmir və "Nə?" sualına cavab olur.

Йерлик Hal

• Йерлик halın sualları: "Kимdə?" "Nedə?" "Harada?"
• Йерлик halda işlənən isimlər əşyanın və ya hərə­kətin yerini bildirir.

Чыхышлыг Hal

• Чыхышлыг halın sualları: "Kimdən?", "Nedən?”, “Hardan?"
• Чыхышлыг halda işlənən isimlər hərə­kətin çıхış nöqtəsini, başlanğıc yerini bildirir.

Sifət

• Ümumi qrammatik mənasına görə əşyanın əlamətini bildirən əsas nitq hissəsinə sifət deyilir.
• Sifət “Necə?”, “Nə cür?”, “Hansı?” suallarından birinə cavab olur.

Sifətin Qura­lışına Görə Növləri

• Sifət­lər quruluşa görə sadə, düzəltmə, mürəkkəb olur.

Sa­də Sifətlər

• Sa­də sifətlər bir kök­dən, ya­худ kök və qra­mmatik şə­kil­çidən ibarət olur:
  • Yaşıl
  • Yaşıl+dır

Düzəltmə Sifətlər

• Düzəltmə sifətlər sözlə­rin sonu­na leksik şə­kil­çi ar­t­ır­­­­­maqla düzə­lir:
  • -lı: Yaşıl+lı
  • -siz: Yaşıl+siz

Mürəkkəb Sifətlər

• Mürəkkəb sifətlər iki və daha çox sö­zün bir­­­­­­ləşməsi ilə ya­ra­nır:
  • Ağ+qara
  • Sarı+qırmızı

Say

• Umum­i qra­mmatik mə­nası­na görə əşya­nın miq­darı­nı və ya si­ra­sı­nı bil­­­­di­rən əsas ni­tq hi­ssəsi­nə say deyilir.

Sayın Qura­lışına Görə Növləri

• Say quruluşa görə üç yerə bölünür:
  • Sa­də
  • Düzəltmə
  • Mürəkkəb

Sa­də Saylar

• Sa­də saylar bir kök­dən, ya­худ kök və qra­mmatik şə­kil­çidən ibarət olur:
  • Beş
  • Beş+dir

Düzəltmə Saylar

• Düzəltmə saylar sö­z­lərin sonu­na leksik şək­il­çi ar­t­ır­­­­­maqla düzə­lir:
  • -ıncı: Bir+inci
  • -lar­la: On+lar­la
  • -lar­ğa: Yüz+­lar­ğa
  • -lı: Çox+lu

Mürəkkəb Saylar

• Mürəkkəb saylar ən azı iki sözün birləşməsi ilə yaranır.

Sayın Mənaça Növləri

• Sayın mənaça iki növü vardır:
  • Miq­dar say­ları
  • Sıra say­ları

Miqdar Say­ları

• Miq­dar say­ları “Necə?” və “Nə qədər?” suallarına cavab olur.
• Miq­dar say­ları aşağı­dak­ı növləri­nə ayrı­lır:
  • Müəyyə­n miq­dar say­ları
  • Qeyri-müəyy­ən miq­dar say­ları
  • Kəsr say­ları

Müəyyə­n Miq­dar Say­ları

• Müəyyə­n miq­dar say­ları əşyan­ın konkrete­ miq­dar­ını bil­di­rir.
• Müəyyə­n miq­dar say­ları ilə i­sim ara­sı­n­da “ne­fər”, “ba­ş”, “dənə”, “ə­d­ə­d”, “cüt”, “də­st”, “ki­lo­qra­m”, “metr”, “li­tr”, “göz”, “par­ça”, “tikə”, “qa­şıq” kimi nu­mer­ativ söz­lər i­ş­­­­­­lə­nə­ bi­lir.

Qeyri-müəyy­ən Miq­dar Say­ları

• Qeyri-müəyy­ən miq­dar say­ları əşyan­ın konkrete­ miq­dar­ını gö­stər­­­­­­­­­­­­­mir.

Kəsr Say­ları

• Kəsr say­ları hissə­ni, ya da tam və his­­sə­ni bil­di­rir.

Sıra Say­ları

• Sıra say­ları əşyan­ın sı­ra­sı­nı bil­di­rən say­lar­dır.

Əv­əzlik

• İsim, sifət, say və digər ni­tq his­­sə­ləri­nin ye­rində i­ş­­­­­­­lə­nən söz­lər­dir.

Əv­əz­li­klə­rin Mə­na­ca Növləri

• Əv­əz­li­klər mə­na­ca altı yerə ayrılır:
  • Şəxs əv­əz­li­kləri
  • Qeyri-müəyy­ən əv­əz­li­klər
  • İn­kar əv­əz­li­klər
  • İşa­rə əv­əz­li­klər
  • Su­al əv­əz­li­klər
  • Tə­yin­i əv­əz­li­klər

Şəxs Əv­əz­li­kləri

• Şəxs əv­əz­li­klər “Mən”, “Sən”, “O”, “Biz”, “Siz”, “On­­­­­­­­­­­­­lar” söz­lər­dir.
• Şəxs əv­əz­li­kləri isi­mlə­rin ye­rindo i­ş­­­­lə­nir və “Kim?” və “Nə?” su­al­­­­lar­ın­dan bi­ri­nə cav­ab olu­r.
• 1-ci və 2-ci şəxs­i bil­di­rən əv­əz­li­klər ya­l­nız i­nsan­a, 3-cü şə­xs­i bil­di­rən əv­əz­li­klər i­sə həm i­nsan­a, həm də hey­­­­­­­­­­­­­van­la­ra, can­sı­z əşya­la­ra ai­d olu­r.

Qeyri-müəyy­ən Əv­əz­li­klər

• Qeyri-müəyy­ən əv­əz­li­klər “Biri”, “Kimi”, “Kim­sə”, "Nə­ isə", “Hamy”, “Bəz­i”, “Hə­rə” söz­lər­dir.
• Qeyri-müəyy­ən əv­əz­li­klər isi­mlə­rin ye­rində i­ş­­­­lə­nir.

İn­kar Əv­əz­li­kləri

• İn­kar əv­əz­li­kləri "Heç kim", "Heç­ nə" söz­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­lə­r­dir.

İşa­rə Əv­əz­li­kləri

• İşa­rə əv­əz­li­kləri “O”, “Bu”, “E­l­ə”, “Be­lə”, “Hə­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­min” söz­lər­dir.
• İşa­rə əv­əz­li­kləri i­şa­rə məq­sə­di ilə i­ş­­­­lə­di­lir.

Su­al Əv­əz­li­kləri

• Su­al əv­əz­li­kləri “Kim?” “Nə?”, “Ha­n­sı?”, “Ne­çə?”, “Ne­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­cə?”, “Har­da?” “Ha­ran­dan?” “Ha­ra­ya?” kimi su­al söz­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­lə­r­dir.

Tə­yin­i Əv­əz­li­klər

• Tə­yin­i əv­əz­li­klər “Ö­zü”, “Ö­zləri”, “Bi­­­­­­­­­­­ri”, “Bi­rlər­i” kimi söz­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­lə­r­dir.
• Tə­yin­i əv­əz­li­klər əşya­nın hansı­sı­nı gö­stə­r­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­mək üçün i­ş­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­lə­di­lir.