Lịch Sử, Văn Hóa & Văn Minh: Các khái niệm

Khái Niệm và Thuật Ngữ

• Lịch sử có hai nghĩa: hiện thực quá khứ và nhận thức về quá khứ.
• Lịch sử khách quan tồn tại và phát triển trong tự nhiên và xã hội, được nhận thức qua tư duy khoa học.
• Văn hóa là tổng giá trị vật chất và tinh thần do con người tạo ra trong lịch sử.
• Văn hóa là dấu hiệu phân biệt giữa con người và tự nhiên, xuất hiện gần như đồng thời với loài người, bao gồm cả vật chất và tinh thần.
• Ví dụ về sự phát triển văn hóa: người vượn (homo erectus) là giai đoạn đầu tiên xuất hiện văn hóa trong quá trình phát triển của loài người.
• Văn minh là trạng thái phát triển cao và tiến bộ của văn hóa vật chất và tinh thần.
• Văn minh nảy sinh từ văn hóa khi có bước tiến mới, đối lập với trạng thái dã man, xuất hiện cùng xã hội có giai cấp và nhà nước.
• Văn hóa và văn minh đều chỉ các giá trị do con người sáng tạo trong lịch sử và mang tính nhân bản.
• Văn hóa mang tính dân tộc, giai cấp, vùng miền, còn văn minh mang tính quốc tế.
• Văn hóa có trước văn minh, văn minh thiên về vật chất, kỹ thuật và tổ chức xã hội.

Nhà Nước

• Nhà nước xuất hiện từ sự phát triển sản xuất, tư hữu, phân hóa giàu nghèo, mâu thuẫn giai cấp và đấu tranh.
• Nhà nước có bản chất giai cấp, chức năng trấn áp, bóc lột, tổ chức và xây dựng xã hội.
• Quyền lực nhà nước bao gồm lập pháp, hành pháp và tư pháp, hình thức có thể là quân chủ hoặc cộng hòa.
• Theo Mác, có 5 chế độ xã hội: công xã nguyên thủy, chiếm hữu nô lệ, phong kiến, tư bản chủ nghĩa, xã hội chủ nghĩa.
• Việt Nam đã trải qua giai đoạn công xã nguyên thủy và đang quá độ lên xã hội chủ nghĩa.
• Xã hội Việt Nam ở vùng ngoại vi có thể áp dụng các chế độ không rõ ràng ngoài học thuyết Mác.

Nội Dung và Phương Pháp Nghiên Cứu Văn Minh

• Nghiên cứu lịch sử theo nghĩa rộng để phân loại và tìm hiểu ý nghĩa của môn học.
• Cần tìm kiếm kinh nghiệm và kiến thức từ lịch sử để giải quyết các vấn đề hiện tại.
• Cần hiểu sâu sắc quá khứ để đánh giá và giải thích đúng, góp phần thúc đẩy xã hội tiến lên, dự đoán khoa học sự phát triển.
• Cần minh họa tính đúng đắn và khách quan của các chính sách.
• Lịch sử là quá trình phát sinh, phát triển và biến đổi, cần nghiên cứu quá trình này của chủ thể trong một giai đoạn.
• Giáo trình và tài liệu môn học cần cung cấp phương tiện giáo dục lòng yêu nước và rèn luyện kỹ năng.
• Âu Lạc kết hợp yếu tố Tây Âu và Lạc Việt.

Các Nhà Nước Cổ Đại Tiêu Biểu

• Các nhà nước tiêu biểu bao gồm Ai Cập, Babilon, Ấn Độ, Trung Quốc (Hạ - Thương, Tây Chu, Đông Chu), Hy Lạp (Sparta, Aten), và La Mã.
• Nhà nước là sản phẩm của xã hội phân hóa giai cấp, dẫn đến phân công lao động trí óc và quản lý xã hội, tạo điều kiện cho sự tiến bộ của xã hội.

Nền Văn Minh

• Văn minh là trạng thái tiến bộ về văn hóa vật chất và tinh thần của một cộng đồng dân tộc trong lịch sử.
• Văn minh còn được hiểu là trình độ phát triển cao của một kiểu xã hội như tư bản chủ nghĩa hay xã hội chủ nghĩa.
• Mỗi nền văn minh là một hệ thống cấu trúc hoàn chỉnh, các yếu tố tác động lẫn nhau.
• Diện mạo văn minh được xác định bởi phương thức sản xuất (PTSX) của thời đại đó.
• Theo Marx, sự thay đổi phương thức sản xuất dẫn đến thay đổi quan hệ xã hội.
• Văn hiến là những giá trị về sử sách và chế độ, một nội dung của văn minh thể hiện sự tiến bộ về tổ chức xã hội.
• Trước đây, văn hiến được dùng tương đương với văn minh, nhưng ngày nay ít được sử dụng.
• Nội dung của văn minh bao gồm trình độ sản xuất, quản lý xã hội, và văn hóa tinh thần.
• Có nhiều cách tiếp cận văn minh như xã hội học và văn hóa học.
• Không có nền văn minh duy nhất, mỗi nền văn minh đều có tính lịch sử và chịu tác động của nhiều yếu tố.

Phương Pháp Nghiên Cứu Lịch Sử và Văn Minh

• Phương pháp lịch sử: Xem xét các hiện tượng qua các giai đoạn cụ thể (ra đời, phát triển, tiêu vong).
• Phương pháp logic: Nghiên cứu các hiện tượng trong hình thức tổng quát để tìm ra bản chất và quy luật.
• Hai phương pháp này vừa giống vừa khác nhau, nhưng có quan hệ chặt chẽ.
• Phương pháp đồng đại: So sánh lịch sử theo không gian (đường ngang) để thấy sự giống và khác nhau giữa các sự kiện cùng thời điểm ở các không gian khác nhau.
• Phương pháp lịch đại: So sánh lịch sử theo thời gian (đường thang), dựa trên nguyên lý phát triển của chủ nghĩa Mác-Lênin, phải xem xét sự vật trong quá trình vận động và phát triển.
• Phương pháp lịch đại yêu cầu xem xét, so sánh các giai đoạn phát triển để dự báo khuynh hướng, giúp thấy sự vận động và phát triển của các sự kiện.
• Sự kết hợp phương pháp đồng đại và lịch đại giúp hoàn chỉnh bức tranh lịch sử văn minh thế giới.

Cấu Trúc Nghiên Cứu Lịch Sử Văn Minh

• Nghiên cứu về cơ sở hình thành và phát triển, thành tựu tiêu biểu, đặc điểm, vai trò và vị trí của các nền văn minh.
• Các thành tựu văn minh bao gồm chữ viết, văn học, nghệ thuật, sử học, khoa học tự nhiên, kỹ thuật, triết học, tôn giáo và tư tưởng chính trị - pháp luật.
• Phân loại văn minh thành nền văn minh và khu vực văn minh.
• Các khu vực văn minh lớn gồm phương Đông (Ai Cập, Lưỡng Hà, Ấn Độ, Trung Hoa, Ả Rập) và phương Tây (cổ đại, trung đại, cận đại, hiện đại).

Văn Minh Ai Cập Cổ Đại

• Nằm ở Đông Bắc châu Phi, dọc sông Nile.
• Herodote gọi Ai Cập là "tặng phẩm của sông Nile".
• Đất đai màu mỡ, thực vật phong phú.
• Có quần thể động vật đa dạng.
• Khoảng thiên niên kỷ IV TCN, thổ dân Đông Bắc châu Phi định cư ở hạ lưu sông Nile, canh tác nông nghiệp.
• Sau đó, người Hamites từ Tây Á di cư đến, đồng hóa với thổ dân thành người Ai Cập.
• Nền kinh tế chính là nông nghiệp thủy nông.
• Diễn biến lịch sử văn minh Ai Cập được biết đến chủ yếu qua tác phẩm của Manephon.
• Nhà nước Ai Cập phát triển qua 5 thời kỳ:
  • Tảo Vương quốc (3200-3000 TCN): hình thành nhà nước sơ khai, mang tính chuyên chế. -Cổ Vương quốc (3000-2200 TCN): hình thành chế độ chiếm hữu nô lệ, thống nhất về kinh tế, chính trị và xã hội, vua có quyền lực tối cao. -Trung Vương quốc (2150-1570 TCN): quyền lực trung ương không mạnh, tranh giành quyền lực chính trị. -Tân Vương quốc (1570-941 TCN): giai đoạn phát triển rực rỡ nhất, xâm lược nhiều vùng, trở thành đế chế hùng mạnh. -Hậu Vương quốc (961-30 TCN): suy tàn do mâu thuẫn nội bộ và xâm lược từ bên ngoài.
• Thời Tảo Vương quốc, nhà nước sơ khai nhưng chuyên chế.
• Thời Cổ Vương quốc, nhà nước chuyên chế với quyền lực tối cao của Pharaon.
• Chúa châu (Normarque) thay mặt Pharaon cai trị, thường là quan lại trung ương hoặc người trong hoàng tộc.
• Xã hội chiếm hữu nô lệ mang tính gia trưởng, với chủ nô là Pharaon, quý tộc, tăng lữ, và dân tự do chủ yếu là nông dân.
• Nền kinh tế tự nhiên, nông nghiệp đóng vai trò chủ đạo.
• Có các ngành trồng trọt, chăn nuôi và tiểu thủ công nghiệp.

Thành Tựu Nổi Bật của Văn Minh Ai Cập Cổ Đại

• Chữ viết: Chữ tượng hình ra đời cuối thiên niên kỷ IV TCN, ban đầu mô phỏng sự vật, sau đó dùng phương pháp mượn ý cho các khái niệm trừu tượng.
• Chữ phương Đông là chữ tượng hình do tính lặp lại trong sản xuất, chữ phương Tây là chữ tượng thanh do nhu cầu trao đổi hàng hóa.
• Hệ thống chữ Ai Cập có 700 ký hiệu và 24 dấu hiệu chỉ âm.
• Chữ tượng hình được khắc trên đá hoặc giấy Papyrus.
• Tấm bia Rosetta được phát hiện năm 1798, khắc chữ tượng hình Ai Cập cổ và chữ Hy Lạp cổ, giúp giải mã chữ Ai Cập vào năm 1822.
• Văn học: Phong phú về thể loại như thần thoại, truyện kể và thơ ca, ban đầu chịu ảnh hưởng của tôn giáo, sau đó phản ánh cuộc sống xã hội và ước vọng của con người.
• Tín ngưỡng: Thờ đa thần, thờ tổ tiên và các vị thần của bộ lạc, sau này thờ thần chung của châu (xepa), thần Gor là vị thần chung đầu tiên, sau đó là các thần Ra, Pta, Amon, Baste, Montou, Oupoaout.
• Nghệ thuật: Tập trung vào kiến trúc và điêu khắc như kim tự tháp, tượng Sphinx, và tượng nữ hoàng Nefertiti.
• Khoa học tự nhiên:
  • Toán học: Ra đời do nhu cầu tính toán vật liệu xây dựng và chia lại ruộng đất, phát triển hệ số thập phân, giải được phương trình bậc một, tính được diện tích tam giác và đa giác, tìm ra số π ≈ 3,16.
  • Thiên văn học: Xác định các chòm sao, soạn thảo bản đồ thiên thể và 12 cung hoàng đạo, phát minh đồng hồ nước và đồng hồ mặt trời, nắm được quy luật thời gian, biết tính ngày, tháng, năm, và là thủy tổ của dương lịch.
  • Y học: Biết rõ về cấu tạo cơ thể, phân biệt các chuyên khoa, có sách thuốc Papyrus Medicad (1500-1450 TCN).
• Ai Cập và Tiểu Á là hai vùng đất tôn giáo lớn của thế giới (Thiên Chúa giáo và các tôn giáo gốc Do Thái, Ấn Độ giáo và Phật giáo).

Văn Minh Ấn Độ Cổ Trung Đại

• Trung tâm văn minh đầu tiên ở Ấn Độ là của người Dravidian.
• Người Arya di cư đến và hình thành các chủng người mới.