Konsensya at Budhi (Pilosopiya)

Narito ang mga study notes mula sa ibinigay na teksto.

Konsensya at Budhi

• Ang konsensya at budhi ay tumutukoy sa "munting tinig" sa kalooban.
• Ang konsensya sa Kanluran ay katumbas ng English "conscience" (Latin: conscientia).
• Sa pag-aaral, gagamitin ang konsensya sa konteksto ng pilosopiya ng Kanluran.
• Ang budhi ay gagamitin sa kontekstong Pilipino.

May Kalyo ang Budhi

• Ayon kay Jeremiah Reyes, hiram natin ang budhi sa mga Indianong "Buddhi".
• Ang literal na kahulugan ng Buddhi ay "pag-unawa" o "isip".
• Maraming wika sa Pilipinas ang gumagamit ng budhi upang ilarawan ang katangian ng isang tao. Kabilang dito ang "may kalyo ang budhi."
• Ang kalyo ay matigas na bahagi ng balat na nabubuo dahil sa laging pagkaskas.
• Ang bahagi ng balat na may kalyo ay walang pakiramdam; ginagamit itong paglalarawan sa budhi.
• "May kalyo ang budhi" kapag manhid na at di natutukoy ang mabuti at masama.

Samut Saring Pag-Uuri ng Budhi

• Ang taong madalas gumawa ng masama ay may "maruming budhi."
• Ang taong gumagawa ng matinding kasamaan ay sinasabing "walang konsensya" o "halang ang bituka."
• Ang mabuting taong laging sinusunod ang konsensya ay may "malinis na budhi" o "busilak na kalooban."

Prospero Covar: Nasa Lalim Ang Budhi

• Si Prospero Covar ay isang propesor sa Departamento ng Antropolohiya, Unibersidad ng Pilipinas.
• Ayon kay Covar, ang budhi ay matatagpuan sa "lalim" ng pagkatao.
• Ang lalim ay ang espirituwalidad, moralidad, kaluluwa, at budhi.
• Kasama sa "lalim" ang labas-katawan, loob-isip, damdamin, at pagpapasya.
• Ang budhi ay humuhusga sa ating gawa at umauusig hanggang magsisi, humingi ng tawad, o magbayad ng kasalanan.
• Sa Kanluran, ang budhi ay nasa isipan at rasyunal; sa Pilipinas, laganap ito sa buong katauhan at kaisipang sarili.

Leonardo Mercado: Komyunal Na Pag-Unawa Ng Pilipino Sa Budhi

• Si Leonardo Mercado ay isang dating propesor ng pilosopiya sa Divine Word University.
• Ang Pilipinong budhi ay mas komyunal kaysa indibidwalistang Kanluraning konsensya.
• Binanggit na sa Kanluran, ang consensya ay "panloob na pulis" ng indibidwal, sa Pilipinas naman, ito ay nauunawaan sa ugnayan ng tao.
• Umiiwas sa masama hindi dahil sa budhi kundi reaksyon ng kapwa at "hiya."
• May paniniwala na ang masamang gawa ay "gaba" sa Bisaya, na kahawig ng "karma."
• Ayon kay Leonardo Mercado, mas komyunal ang Pilipino sa pag-unawa ng budhi kaysa sa indibidwalistang konsensya.
• Sa Kanluran, konsensya ay "panloob na pulis," sa Pilipinas, ito ay nauunawaan sa ugnayan ng tao.

Dionisio Miranda: Lokasyon At Gampanin Ng Budhi

• Si Dionisio Miranda ay President Emeritus ng University of San Carlos, Cebu at kasapi ng Society of the Divine Word.
• Ayon kay Dionisio Miranda, ang budhi ay nasa loob ng pagkatao.
• Ang gampanin ng budhi ay ang pagsisisi, pagsumbat, paghatol, pag-udyok, at pagsuri.

Dionisio Miranda: Tatlong Teorya Ukol Sa Pinagmulan Ng Budhi

• May tatlong teorya sa pinagmulan ng budhi: autonomy (loob), heteronomy (labas), at theonomy (taas).
• Autonomy - Likas sa tao ang budhi at nagmumula sa kanyang kalooban at kamalayan.
• Heteronomy - Nabubuo ang budhi sa pakikipag-ugnayan sa kapwa, na humuhubog sa ating paniniwala.
• Theonomy - Ang budhi ay kaloob ng Diyos na nagsisilbing Kanyang tinig sa ating kalooban.
• Ang budhi ay mula sa Diyos(theonomy), natatangi sa bawat tao (autonomy), at lumalago sa pakikisalamuha (heteronomy).

Dionisio Miranda: Kasaysayan O Pag-Unlad Ng Budhi

• Ayon kay Miranda, ang budhi ay nagbabago at lumalago sa buhay.
• Ipinanganak ito, lumalago, nagmamatyr, humihina, at maaaring mamatay, depende sa kilos at karanasan.
• Humihina kapag di pinakikinggan ngunit magising sa mahalagang pangyayari na masakitan ng matinding dagok.
• Nagiging matyur ito sa moralidad, dahil hindi lang intelektuwal at emosyonal kundi praktikal din.

Konsensya Sa Pilosopiyang Griyego

• Sa kanluran ang konsensya ng griyego ay ang "suneidesis" na nangangahulugang "kaalamang ibinabahagi sa sarili"
• Tila may dalawang tinig na nag-uusap sa loob ng isang tao upang magdesisyon.
• Kalaunan, pumasok ito sa Latin bilang "conscientia" sa pamamagitan ng mga sulatin ni Jerome (h.k. 342-420 M.K.), na may parehong kahulugan ng panloob na deliberasyon.

Konsensya Sa Kaisipan Ni Apostol Pablo

• Si Pablo ang nagpasok ng konsepto ng konsensya sa Kristiyanismo, gamit ang terminong suneidesis sa kanyang liham.
• Ayon kay Marian Machinek, tatlong pangunahing kahulugan nito sa Bagong Tipan:
  • Una, ito ay kamalayang moral ng tao, nasa kailaliman niya at walang ibang makakaalam kundi siya mismo.
  • Ikalawa, saksi ito sa ginawa ng tao ngunit hindi perpekto; Diyos pa rin ang tunay na hukom.
  • Ikatlo, ito ay batas ng Diyos na nakaukit sa puso ng tao, nagsisilbing paalala sa kanyang mga kautusan.

Konsensya Sa Kaisipan Ni Thomas Aquinas

• Pinakatanyag na teologo sa Panahong Midyibal.
• Kapag panghinaharap, hinihimok tayong gawin ang mabuti at iwasan ang masama.
• Kung nakalipas na aksyon ang sinusuri, maaaring:
  • Usigin tayo kung labag ito sa tama.
  • Ipagtanggol tayo kung naaayon ito sa tama.
• Kung panghinaharap na aksyon ang pinag-iisipan, maaaring:
  • Himukin tayong gawin ito kung mabuti.
  • Pigilan tayong ituloy ito kung masama.

Konsensya Sa Kaisipan Ni John Calvin

• Isa sa pangunahing pinuno ng Repormasyong Protestante.
• Ayon kay David Bosco, madalas gamitin ni Calvin ang imahe ng korte sa kanyang mga sulatin tungkol sa konsensya.
• Para sa kanya, mas mataas ang korte ng konsensya kaysa batas ng tao—hindi ito matatakasan.
• Dahil nagmula ito sa Diyos, ang konsensya ay tila hukuman kung saan nalalantad ang lahat ng lihim sa harap ng Diyos.
• Madalas niyang banggitin ang "ang konsensya ay sanlibong saksi," na nakakakita ng lahat—kaisipan, damdamin, o aksyon.
• Hindi lang saksi ang konsensya kundi hukom din, na nagtitimbang ng ebidensya at naghahatol upang makamit ang katarungan.

Konsensya Sa Kaisipan Ni Immanuel Kant

• Alemang Pilosoper, isa sa mga pangunahing pigura ng pilosopiya ng Kaliwanagan
• Kadalasan, ang gampanin nito ay pangkaraniwan—ipinapaalala nito kung tama o mali ang ginawa ng isang tao.
• Kahit anong pagtatanggol sa sarili, kung lumabag ang tao sa batas moral, ipapaalala ito ng konsensya.
• Hindi ito matatakasan, at ito rin ang nagpapahintulot sa pagsisisi at pagbabagong-loob.

Immanuel Kant: Limitasyon Ng Konsensya

• Ayon kay Kant, likas ang konsensya, ngunit hindi lahat ay sumusunod dito.
• Dahil sa limitasyon ng tao, maaaring magkamali ang kanyang konsensya sa pag-unawa sa batas moral.
• Ang maling persepsyon ng konsensya ay hindi nagiging kasalanan, kaya mas nararapat ang awa kaysa parusa.
• Upang maiwasan ito, dapat malinawan ng tao ang kanyang pananagutan at palaguin ang konsensya.

Konsensya Sa Kaisipan Ni Charlie Dunbar Broad

• Ingles na Pilosoper na matagal na nagturo sa Trinity College, Cambridge.
• Ayon kay C.D. Broad, ang konsensya ay binubuo ng tatlong elemento: kognitibo, emosyunal, at intensyunal.
• Hindi iiral ang konsensya kung may kulang sa tatlong ito.
• Ang konsepto ng mabuti at masama ay umiiral sa lahat ng kultura at wika, patunay na may konsensya ang bawat tao.

Konsensya Sa Buddhismo

• Hindi lahat ng relihiyon ay tinitingnan ang konsensya bilang panloob na pulis o tinig ng tao, gaya ng Kristiyanismo.
• Ayon kay Leonardo Mercado, mas komyunal ang pananaw ng ilang relihiyon sa konsensya, tulad ng Buddhismo.
• Ayon kay Ganath Obeyesekere, sa Buddhismo, ang paggawa ng mabuti ay dahil sa "karuna", hindi sumbat ng konsensya.
• Sa Confucianismo, naniniwala ang mga Confucianista na likas na mabuti ang tao, kaya't di nakabatay sa guilt ang moralidad nila.

Konsensya Sa Islam

• Sa Islam, "damir" ang salin ng konsensya, na lumitaw matapos ang kontak sa Kristiyanismo.
• Tumutukoy ang damir sa panloob na sentimyento ng tao, katulad ng "loob" sa kulturang Pilipino, at gumanap bilang tagapayao.
• Inilalantad ito sa mga anghel na nagtatala ng gawa ng tao para sa Araw ng Paghuhukom.
• "Damir hayy" (buhay na konsensya) at ang hindi tapat ay may "damir mayyit" (patay na konsensya).

Pagpapanatili ng Malinis na Budhi

• Mahalaga ang pagpapanatili ng malinis na budhi para sa tapat na pakikipag-ugnayan sa kapwa.
• May buhay at budhi na nakadepende sa kilos at pagpapasya.
• Kailangan alagaan ito upang hindi maging marumi, gaya ng payo ni Kant.
• Matutong Magnilay - Mahalaga ang tahimik na pagmumuni-muni upang mapakinggan ang budhi.
• Huwag Balewalain ang Budhi.
• Isaalang-alang ang Kapwa - Hindi sapat ang pagsisisi para sa sariling ginhawa; dapat isaalang-alang din ang kabutihan ng iba.
• Makinig sa Awturidad - Ang budhi ay maaring magkamali.

Ang mga impormasyon na ito ay maaaring makatulong sa iyong pag-aaral.