Көне түркі жазуы және ескерткіштері

Көне түркі жазуы және ескерткіштері

• Түркілер өздерінің алғашқы әліпбиін ойлап тапқан. Олардың әріптері қар бетіндегі құс іздеріне ұқсап, кішкентай сызықшалар түрінде бейнеленген. Бұл жазу сына жазуы деп аталады.
• Қағаз болмаған кезде түркілер күміс ыдыстарға, ағаш тақталарға және үлкен тастарға жазған.
• Орхон және Енесей өзендерінің бойынан табылған құлпытастардағы жазбалар ең жақсы сақталған. Осы жазбаларды ғалымдар көне түркі жазуының Орхон-Енесей ескерткіштері деп атайды.
• Скандинавия ғалымдары құлпытастардағы жазуды рунь немесе руна жазуы деп атаған.
• Руна жазуы - Скандинавия халықтарының тіліндегі сөз.
• Ғалымдар көне түркі жазуын руна жазуы деп атаған.
• Руна жазуының ең үлкен ескерткіштері Орхон және Енесей өзендері бойынан табылған.
• Руна жазуы сөзінің мағынасы құпия, сыры ашылмаған.

Құлпытастар мен оларды зерттеу

• Орхон-Енесей жазбаларын және ескерткіштерін зерттеу 18 ғасырда басталған.
• Орхон жырларында түркі халықтарының тәуелсіздікке ұмтылуы туралы ой толғаулар бар.
• Күлтегін, Тонықуқ және Білге қаған ескерткіштері - тасқа қашалған ең ірі ескерткіштер.
• Страленберг, Енесей өзені аңғарынан руналар жазылған құлпытастар туралы хабар таратқан.
• Страленберг құлпытастарға жазылған жазуды руна жазуы деп атаған.
• 1889 жылы Орыс география қоғамының Сібір бөлімі тарапынан Монғолияға экспедиция жіберілді.
• Н.М.Ядренцев басқарған экспедиция 1889 жылы Орхон өзені бойынан екі үлкен ескерткіш тапты.
• В.В. Радлов 1891 жылы құлпытастардағы жазуды зерттеуі жүргізіп, оқыған.
• 1893 жылы Дания ғалымы В. Томсен әлемді дүрліктірген ашылу жасады, құлпытастардағы жазуды түркі тілінде жазылған деп таныды.
• В. Томсен – көне түркі жазуын алғаш жазған ғалым. 1893 жыл.
• Томсен ескерткіштерде Тәңірі және түрік сөзін тапты.

Көне түркі мемлекеттері

• Ежелгі түркілер сақтар мен ғұндардан шыққан.
• Түркілер батысында Византиямен, оңтүстігінде Парсы және Үндістанмен шектескен, шығысында Қытаймен шектесті.
• Ұлы Түрік қағанаты 545 жылы құрылды.
• Жоллығ Тегін Ұлы Түрік қағанатының тарихын құлпытас жазды.
• Күлтегін және Тонықуқ жырларын Жоллығ Тегін жазған.
• Түркілер құлпытастарды «бітік тас» немесе «жазба тас» деп атаған.
• Табғаш елі (Қытай) түркі еліне әсер еткен.
• Тасқа жазылған ең маңызды жәдігерлер (көне түркі жазулары) Күлтегін, Тонықұт және Білге қаған ескерткіштері.

«Күлтегін» жыры және зерттеушілері

• Күлтегін жыры Орхон-Енесей өзендерінің аңғарынан табылды (VI-VIII ғғ).
• Күлтегін жырында Түркия мемлекетінің жорықтары және қоныстануы туралы айтылады.
• Күлтегін жырының қазақша нұсқасын Қадыр Мырза Әлі жазған.
• Күлтегін - көк түркілердің шебері.
• Күлтегін жырындағы Күлтегін мен Білге қағанның әкесі Елтерес қаған.
• Күлтегін 5 жаста, Білге 7 жаста болды, әкелері қайтыс болған кезде.
• Күлтегін жырындағы тауғаштар - қытайға қарасты түркі тайпалары.
• Күлтегін жырында түркілер 50 жыл бойы тауғаштарға қарсы тәуелсіздікке ұмтылды.
• Күлтегін жыры батырлар жырының түріне жатады.
• 2001 жылы Күлтегін ескерткішінің көшірмесі Астана қаласына әкелінді.
• Күлтегін ескерткішінің көшірмесі Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде орналасқан.

Көне түркі жазуын оқыған ғалымдар

• Ғұбайдолла Айдаров, Құлмат Өмірәлиев, Әбжан Құрысжанов, Мархабат Томанов, Алтай Аманжолов және Мырзатай Жолдасбеков - түпнұсқасын қазақшаға аударған ғалымдар.

Бұл квизде көне түркі жазуының тарихы мен ескерткіштері туралы мәліметтер беріледі. Түркілердің алғашқы әліпбиі, Орхон және Енесей жазбалары, сондай-ақ руна жазуының мағынасы талқыланады. Егжей-тегжейлі ақпаратпен таныса отырып, көне түркі жазуының ерекшеліктерін меңгеріңіз.