Климат: фактори и компоненти

• Климат - бұл белгілі бір жердің немесе аймақтың атмосферасының ұзақ мерзімді жағдайы.
• Климатқа температура, жауын-шашын, жел және ылғалдылық сияқты метеорологиялық элементтердің орташа мәндері мен ауытқулары тән.

Климаттың негізгі компоненттері

• Температура - белгілі бір кезеңдегі (жылдық, маусымдық, айлық) ауаның орташа температурасы.
• Жауын-шашын - түскен сұйық (жаңбыр, қар, бұршақ) немесе қатты (қар, бұршақ) су формаларының мөлшері.
• Жел - ауа қозғалысының жылдамдығы мен бағыты.
• Ылғалдылық - ауадағы су буының мөлшері.
• Атмосфералық қысым - ауаның берілген бетке түсіретін күші.

Климатқа әсер ететін факторлар

• Географиялық ендік - күн сәулелерінің түсу бұрышын және күн ұзақтығын анықтайды, бұл температураға әсер етеді.
• Теңіз деңгейінен биіктік - биіктік артқан сайын температура әдетте төмендейді.
• Теңізден қашықтық - су құрлыққа қарағанда баяу жылынады және суытады, сондықтан теңіз жағалауындағы климат жұмсақ болады.
• Мұхиттық ағыстар - жылуды экватордан полюстерге және керісінше тасымалдайды, температура мен жауын-шашынға әсер етеді.
• Жер бедері - таулар ауа массаларының өтуіне тосқауыл бола алады және орографиялық жауын-шашынның пайда болуына себепші болады.
• Өсімдік жамылғысы - ауаның ылғалдылығы мен температурасына әсер етеді.
• Адам әрекеті - қазба отындарын жағу және ормандарды кесу атмосферадағы парниктік газдардың концентрациясының артуына әкеледі және климаттың өзгеруіне себепші болады.

Климаттық белдеулер

• Тропикалық климат - жыл бойы жоғары температура және мол жауын-шашынмен сипатталады.
• Субтропикалық климат - ыстық жазы және жұмсақ қысы болады. Жауын-шашын мөлшері орташа.
• Қоңыржай климат - айқын маусымдарға (жаз, күз, қыс, көктем) бөлінеді. Температура кең ауқымда өзгереді.
• Континенталды климат - ыстық жазы және суық қысымен сипатталады. Жауын-шашын мөлшері орташадан төменге дейін.
• Полярлық климат - жыл бойы төмен температура болады. Жауын-шашын өте аз түседі.

Климаттың өзгеруі

• Жаһандық жылыну - Жер атмосферасы мен мұхиттарының орташа температурасының жоғарылауы.
• Жауын-шашынның өзгеруі - кейбір аймақтар құрғақ болса, басқалары ылғалдырақ болады.
• Мұздықтар мен мұз қабаттарының еруі - теңіз деңгейінің көтерілуіне әкеледі.
• Экстремалды ауа райы құбылыстары - құрғақшылық, су тасқыны, дауыл және басқа да экстремалды құбылыстардың жиілігі мен қарқындылығының артуы.

Климаттың өзгеру себептері

• Парниктік эффект - атмосферадағы кейбір газдар (су буы, көмірқышқыл газы, метан, азот оксиді) күннен келетін жылуды ұстап тұрып, Жерді жылытады.
• Адам әрекеті - қазба отындарын (көмір, мұнай, табиғи газ) жағу және ормандарды кесу атмосферадағы парниктік газдардың концентрациясының артуына әкеледі және парниктік эффектінің күшеюіне себепші болады.
• Табиғи факторлар - жанартаулық әрекет, күн белсенділігінің өзгеруі және Жер орбитасындағы өзгерістер де климатқа әсер етуі мүмкін, бірақ олардың қазіргі климаттың өзгеруіне қосқан үлесі адам әрекетімен салыстырғанда аз.

Климаттың өзгеруінің салдары

• Теңіз деңгейінің көтерілуі - жағалау аймақтары мен аралдарға қауіп төндіреді.
• Ауыл шаруашылығындағы өзгерістер - кейбір аймақтар белгілі дақылдарды өсіруге қолайсыз болса, басқалары қолайлырақ болуы мүмкін.
• Аурулардың таралуы - жылу мен ылғал кейбір аурулардың таралуына қолайлы жағдай жасайды.
• Биологиялық әртүрліліктің жоғалуы - кейбір түрлер климаттағы жылдам өзгерістерге бейімделе алмай, жойылып кетеді.
• Халықтың миграциясы - климаттың өзгеруі құрғақшылық, су тасқыны және басқа да экстремалды құбылыстардан зардап шеккен аймақтардан халықтың миграциясына әкелуі мүмкін.

Климаттың өзгеруімен күресу шаралары

• Парниктік газдар шығарындыларын азайту - жаңартылатын энергия көздеріне (күн, жел, су энергиясы) көшу, энергетикалық тиімділікті арттыру, таза технологияларды пайдалану.
• Климаттың өзгеруіне бейімделу - бөгеттер салу, сумен жабдықтау жүйелерін жақсарту, құрғақшылыққа төзімді дақылдарды әзірлеу, экстремалды ауа райы құбылыстары туралы ерте ескерту жүйелерін құру.
• Көгалдандыру - ағаштар отырғызу және ормандарды қалпына келтіру, себебі олар атмосферадан көмірқышқыл газын сіңіреді.
• Халықаралық ынтымақтастық - парниктік газдар шығарындыларын азайту және климаттың өзгеруіне бейімделу үшін мемлекеттер арасындағы ынтымақтастық.

Климаттың адам әрекетіне әсері

• Ауыл шаруашылығы - климат белгілі бір аймақта қандай дақылдарды өсіруге болатынын және қанша өнім алуға болатынын анықтайды.
• Көлік - экстремалды ауа райы жағдайлары (қарлы боран, су тасқыны, дауыл) көлік байланыстарын бұзуы мүмкін.
• Энергетика - климат жылыту және салқындату үшін энергияға сұранысты анықтайды.
• Туризм - климат туризмнің дамуы үшін маңызды фактор болып табылады.
• Денсаулық сақтау - климаттың өзгеруі аурулардың таралуына әсер етуі және жылу соққысы мен экстремалды температураға байланысты басқа да аурулардың қаупін арттыруы мүмкін.

Климат – бұл белгілі бір жердің немесе аймақтың атмосферасының ұзақ мерзімді жағдайы. Оған температура, жауын-шашын, жел және ылғалдылық сияқты ауа райы элементтерінің орташа мәндері мен ауытқулары кіреді. Климатқа географиялық ендік, биіктік және теңізге қашықтық сияқты факторлар әсер етеді.