Jami talab va jami taklif

• Jami talab va jami taklif (aggregate demand and aggregate supply) macroeconomic nazariyasining asosiy tushunchalaridan biridir.
• Ushbu tushunchalar makroiqtisodiy oʻzgarishlarni tahlil qilish va iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishda muhim rol oʻynaydi.

Jami Talab (Aggregate Demand - AD)

• Jami talab (AD) maʼlum bir narx darajasida xaridorlar tomonidan sotib olinishi mumkin boʻlgan tovar va xizmatlarning umumiy miqdorini ifodalaydi.
• AD egri chizigʻi odatda pastga yoʻnaltirilgan boʻladi, yaʼni narxlar pasayganda talab ortadi.

Jami Talabning Asosiy Komponentlari

• Isteʼmol xarajatlari (C): Uy xoʻjaliklarining tovar va xizmatlarga qiladigan xarajatlari.
• Investitsiya xarajatlari (I): Korxonalarning yangi kapital, uskunalar va qurilishga qiladigan xarajatlari.
• Davlat xarajatlari (G): Davlatning tovar va xizmatlarga qiladigan xarajatlari (masalan, infratuzilma, taʼlim, mudofaa).
• Sof eksport (NX): Eksport va import oʻrtasidagi farq (eksport - import).

Jami Talab Egri Chizigʻining Siljishi

• Isteʼmol xarajatlarining oʻzgarishi: Isteʼmolchilarning ishonchi, daromadlari va soliq siyosati isteʼmol xarajatlariga taʼsir qiladi.
• Investitsiya xarajatlarining oʻzgarishi: Foiz stavkalari, biznes ishonchi va texnologik oʻzgarishlar investitsiya xarajatlariga taʼsir qiladi.
• Davlat xarajatlarining oʻzgarishi: Davlat siyosati va byudjet qarorlari davlat xarajatlariga taʼsir qiladi.
• Sof eksportning oʻzgarishi: Xorijiy daromadlar, valyuta kurslari va savdo siyosati sof eksportga taʼsir qiladi.
• Agar ushbu omillardan biri oʻzgarsa, AD egri chizigʻi oʻngga (talabning ortishi) yoki chapga (talabning kamayishi) siljiydi.

Jami Taklif (Aggregate Supply - AS)

• Jami taklif (AS) maʼlum bir narx darajasida korxonalar tomonidan ishlab chiqarilishi va sotilishi mumkin boʻlgan tovar va xizmatlarning umumiy miqdorini ifodalaydi.
• AS ikki xil muddatda koʻrib chiqiladi: qisqa muddatli jami taklif (SRAS) va uzoq muddatli jami taklif (LRAS).

Qisqa Muddatli Jami Taklif (Short-Run Aggregate Supply - SRAS)

• SRAS egri chizigʻi odatda yuqoriga yoʻnaltirilgan boʻladi, yaʼni narxlar oshganda taklif ham ortadi.
• Qisqa muddatda ish haqi, xom ashyo narxlari kabi ishlab chiqarish xarajatlari qisman oʻzgarmas boʻlib qoladi.

Uzoq Muddatli Jami Taklif (Long-Run Aggregate Supply - LRAS)

• LRAS egri chizigʻi vertikal boʻladi, yaʼni narxlar oʻzgarmasdan, iqtisodiyotning potensial ishlab chiqarish darajasini ifodalaydi.
• Uzoq muddatda iqtisodiyotning ishlab chiqarish quvvati resurslar (mehnat, kapital, tabiiy resurslar) va texnologiya bilan belgilanadi.

Jami Taklif Egri Chizigʻining Siljishi

• Ishlab chiqarish xarajatlarining oʻzgarishi: Ish haqi, xom ashyo narxlari, energiya narxlari SRAS egri chizigʻiga taʼsir qiladi.
• Resurslarning mavjudligi va unumdorligi: Mehnat resurslari, kapital, tabiiy resurslar va texnologik taraqqiyot LRAS egri chizigʻiga taʼsir qiladi.
• Agar ushbu omillardan biri oʻzgarsa, AS egri chizigʻi oʻngga (taklifning ortishi) yoki chapga (taklifning kamayishi) siljiydi.

Makroiqtisodiy Muvozanat

• Makroiqtisodiy muvozanat jami talab (AD) va jami taklif (AS) egri chiziqlari kesishgan nuqtada yuzaga keladi.
• Bu nuqta muvozanat narx darajasini va muvozanat ishlab chiqarish hajmini belgilaydi.

Muvozanatning Oʻzgarishi

• Talabning oʻzgarishi: Agar AD egri chizigʻi oʻngga siljisa, muvozanat narx darajasi va ishlab chiqarish hajmi ortadi. Agar chapga siljisa, muvozanat narx darajasi va ishlab chiqarish hajmi kamayadi.
• Taklifning oʻzgarishi: Agar AS egri chizigʻi oʻngga siljisa, muvozanat narx darajasi kamayadi va ishlab chiqarish hajmi ortadi. Agar chapga siljisa, muvozanat narx darajasi ortadi va ishlab chiqarish hajmi kamayadi.

Iqtisodiy Siyosat

• Davlat jami talab va jami taklifga taʼsir etish orqali iqtisodiyotni barqarorlashtirishga harakat qiladi.
• Fiskal siyosat: Davlat xarajatlari va soliq siyosatini oʻzgartirish orqali talabni boshqarish.
• Monetar siyosat: Markaziy bank foiz stavkalari va pul massasini oʻzgartirish orqali talabga taʼsir etadi.
• Taklifni ragʻbatlantirish siyosati: Ishlab chiqarishni oshirish uchun resurslar unumdorligini oshirish, texnologik taraqqiyotni ragʻbatlantirish va ishchi kuchini yaxshilash.

Qoʻllanilishi

• Iqtisodiy oʻsishni tahlil qilish: Jami talab va jami taklif oʻzgarishlari iqtisodiy oʻsishga qanday taʼsir qilishini tushunish.
• Inflyatsiya va deflyatsiyani tahlil qilish: Narx darajasining oʻzgarishiga taʼsir etuvchi omillarni aniqlash.
• Ishsizlikni tahlil qilish: Ishlab chiqarish hajmi va bandlik oʻrtasidagi munosabatlarni tushunish.
• Siyosat tavsiyalari: Iqtisodiyotni barqarorlashtirish va oʻsishni ragʻbatlantirish uchun siyosat yoʻnalishlarini ishlab chiqish.