İqtisadi Nəzəriyyənin Predmeti

İqtisadi Nəzəriyyənin Predmeti

• İnsanlar yarandığı gündən bəri həm təbiətin, həm də cəmiyyətin sirlərini öyrənməyə çalışırlar.
• Elmlə, incəsənətlə və siyasətlə məşğul olmamışdan əvvəl yemək, paltar, ayaqqabı, yanacaq, mənzil və digər nemətlərə sahib olmaq vacibdir.
• İnsan cəmiyyətinin həyatının əsasını yaşamaq üçün zəruri nemətlərin istehsalı təşkil edir.
• Nemətlər insanlara hazır şəkildə verilmir; insanlar onları qruplar və kollektivlər şəklində istehsal edirlər.
• Mineral xammal ehtiyatları, işçi qüvvəsi, idarəetmə bacarığı, maşın və avadanlıqlar, torpaq və s. kimi mövcud təbii və maddi ehtiyatlardan istifadə edirlər.
• İqtisadi ehtiyatların məhdud olması istənilən qədər nemət istehsal etməyə və ideal cəmiyyət yaratmağa imkan vermir.
• Cəmiyyətin tələbatı sonsuzdur və istehsal imkanlarına nisbətən daha sürətlə artır, nəticədə nemətlərin bolluğunun yaradılması mümkünsüz olur.
• Cəmiyyət hər cür tələbatı deyil, normal və şüurlu tələbatı ödəməyi qarşısına məqsəd qoymalıdır.
• İqtisadiyyat cəmiyyətin zəruri nemətlərə olan tələbatının ödənilməsinin əsasını təşkil edir və iqtisadi münasibətlər bütün münasibətlər sistemində həlledici rol oynayır.
• İqtisadiyyat ictimai həyatın mürəkkəb bir sahəsidir, iqtisadi münasibətlərin toplusu və cəmiyyətin iqtisadi bazisidir.
• İqtisadiyyat xüsusi qanunlarla fəaliyyət göstərir, cəmiyyətin inkişafında həlledici rol oynayır və onun anatomiyasını təşkil edir.
• İqtisadi münasibətlər məhsulların yaradılması, bölüşdürülməsi və istifadəsi ilə yanaşı, təsərrüfatçılığın, istehsalın təşkili, iqtisadi vasitələr və stimulların xüsusiyyətlərini də şərtləndirir.
• İqtisadiyyat həm bütövlükdə iqtisadi sistemin xüsusiyyətlərini, həm də ayrı götürülmüş bir ölkənin fərqləndirici xüsusiyyətlərini əks etdirir.
• İqtisadiyyat istehsal (sənaye, kənd təsərrüfatı, tikinti, nəqliyyat və s.) və qeyri-istehsal (təhsil, səhiyyə, mənzil və s.) sahələrini əhatə edir.
• Ayrı-ayrı fəaliyyət növləri və istehsalatların iqtisadiyyatlarını fərqləndirmək lazımdır; məsələn, kənd təsərrüfatında bitkiçilik və heyvandarlığın iqtisadiyyatları.
• İqtisadiyyat əsas istehsal pillələrindən - firma, müəssisə və birliklərdən ibarətdir; hər birinin öz iqtisadiyyatı var.

İqtisadiyyatın Öyrənilməsi və Elmlər

• İqtisadiyyat cəmiyyətdə iqtisadi münasibətləri öyrənən iqtisad elmləri sistemidir, cəmiyyətin iqtisadi quruluşunu və qanunauyğunluqlarını öyrənir.
• İqtisadiyyat müxtəlif sahələrdə baş verən prosesləri təhlil edir və nemətlərin istehsalı və bölgüsünə dair tövsiyələr hazırlayır.
• İqtisadiyyat elmi fundamental və tətbiqi tədqiqatlara bölünür.
• Fundamental tədqiqatların vəzifəsi iqtisadi qanunların dərk edilməsi və onlardan səmərəli istifadə yollarının əsaslandırılmasıdır.
• Fundamental elmlərə iqtisadi nəzəriyyə, iqtisadi tarix, iqtisadi təlimlər tarixi, statistika və mühasibat uçotu daxildir.
• Tətbiqi elmlər fundamental tədqiqatların nəticələrindən konkret problemlərin həllində istifadə edirlər, funksional və sahə əlamətlərinə görə təsnifləşdirilir.
• Müasir iqtisad elmi ağaca bənzədilərsə, iqtisadi nəzəriyyə onun gövdəsi, xüsusi iqtisadi elmlər isə qollarıdır.
• İqtisadi nəzəriyyənin predmetinin müəyyən olunmasında iqtisadçılar arasında yekdil fikir yoxdur.
• Merkantilistlərə görə iqtisadi nəzəriyyə mübadilə qanunları, fiziokratlara görə həm mübadilə, həm də istehsalın idarə edilməsi ilə əlaqədar qanunlardır.
• Adam Smitə görə iqtisadi nəzəriyyə sərvət haqqında elmdir, Rikardoya görə isə sərvətin bölüşdürülməsi qanunları haqqında elmdir.
• Sonralar iqtisadi nəzəriyyənin öyrəndiyi məsələlərə istehlak da daxil edilmişdir.
• Müasir dövrdə iqtisadiyyat iqtisadi hadisələrdən bəhs edən elm kimi sadəcə "İqtisadiyyat" adlandırılır.
• Pol Samuelsonun dərsliyi kapitalist ölkələrində geniş istifadə olunur və iqtisadi nəzəriyyənin predmetinə dair beş fikir sadalayır.
• Samuelson hesab edir ki, iqtisadi nəzəriyyənin predmeti dəqiq müəyyən oluna bilməz və buna ehtiyac yoxdur.
• İqtisadi nəzəriyyə insanlar arasında mübadilə və pul sövdələşmələri, insanların gündəlik fəaliyyətləri, yaşamaq üçün vəsait əldə etmələri, istehsal və istehlak sahəsində bəşəriyyətin vəzifələri, sərvət, əmtəələrin istehsalı və bölgüsü haqqında elmdir.
• İqtisadi nəzəriyyə mülkiyyət formasından asılı olmayaraq təsərrüfatçılığın prinsiplərinə əməl olunmasını nəzərdə tutur.
• Müasir dövrdə iqtisadi problemlərin həlli məhdud ehtiyatlardan səmərəli istifadə olunmasından asılıdır.
• İqtisadi nəzəriyyə cəmiyyət üzvlərinin tələbatlarını ödəmək üçün istehsal ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunması problemlərini öyrənir.
• İqtisadiyyatı öyrənmə dərketmə baxımından mikroiqtisadiyyat, makroiqtisadiyyat, mezoiqtisadiyyat və meqoiqtisadiyyat sahələrinə bölünür.
• Mikroiqtisadiyyat istehsalın və xidmətin müəssisə səviyyəsində araşdırılması və idarə edilməsidir.
• Makroiqtisadiyyat ölkənin və regionun iqtisadiyyatının bütövlükdə öyrənilməsidir.
• Mezoiqtisadiyyat makroiqtisadiyyatın yarım sistemidir və bir-biri ilə bağlı sahələri əhatə edir.
• Meqoiqtisadiyyat dünya təsərrüfatını, yəni beynəlxalq miqyasda iqtisadiyyatı öyrənir.

İqtisadi Nəzəriyyənin Vəzifələri

• İqtisadi nəzəriyyə cəmiyyətin iqtisadi həyatında baş verən hadisələri öyrənir və aydınlaşdırır.
• Hər bir elmin nəzəri müddəaları ictimai həyatda nə qədər tez tətbiq edilirsə və özünü nə qədər tez doğruldursa, rəhbərlik üçün əsas və cəmiyyətin dəyişdirilməsində əməli nəticələr verirsə, onlar bir o qədər dəyərli olurlar.
• İqtisadi nəzəriyyə sadəcə faktları təsvir etməklə kifayətlənmir, iqtisadi həyatın dərinliklərinə nüfuz edir və iqtisadi prosesləri idarə edən qanunları aşkara çıxarır.
• İqtisadi nəzəriyyə insanlarda siyasi və iqtisadi şüuru formalaşdırır, gerçəkliyi aşkara çıxarır, problemlərə tənqidi yanaşır və düzgün nəticələr çıxarır.
• İqtisadi nəzəriyyənin vəzifələrindən biri də sənaye, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat və s. kimi sahə və funksional elmlər üçün metodoloji əsas olmasıdır.
• Dünya liderləri iqtisadi siyasətlə məşğul olarkən iqtisadçılarla məsləhətləşirlər və onların tövsiyələrini nəzərə alırlar.
• ABŞ prezidenti iqtisadi şurasına daxil olan iqtisadçıların tövsiyələrindən istifadə edir.
• ABŞ prezidentinin iqtisadi məruzəsində işsizlik, inflyasiya, iqtisadi artım, vergilər və digər iqtisadi problemlər xüsusi yer tutur.
• Gündəlik həyatda rastlaşdığımız konkret problemlərin əksəriyyəti iqtisadi məzmuna malikdir.
• Cəmiyyətdə gedən sosial-iqtisadi proseslərdən baş çıxarmaq istəyən hər kəs iqtisadi təfəkkürə malik olmalıdır.
• İqtisadi sistemin mahiyyətini anlayan müəssisə rəhbəri daha ağıllı qərarlar qəbul edə bilir.
• İqtisadiyyatın öyrənilməsi cəmiyyətdə gedən mürəkkəb iqtisadi proseslərdən düzgün baş çıxarmağa və çevik qərarlar qəbul etməyə kömək edir.
• İqtisadi nəzəriyyənin öyrənilməsi iqtisadi təfəkkürün mürəkkəbliyi və ziddiyyətliliyi ilə bağlıdır və cəmiyyətin inkişafına əks təsir göstərə bilər.

İqtisadi Qavrama və Təfəkkür

• İqtisadi təfəkkür iqtisadi şüurun ünsürlərindən biridir və insanın mənəvi fəaliyyətinin tərkib hissəsidir.
• İqtisadi təfəkkür insanların iqtisadi hadisələri dərk etməsinin xüsusi formasıdır, istehsalın qanunauyğunluqlarını anlayışlar vasitəsilə əks etdirməsidir.
• İqtisadi təfəkkür iqtisadi münasibətlərə və onların inkişaf qanunlarına dair baxışlar sistemidir.
• İqtisadi təfəkkürün obyekti iqtisadi münasibətlər, subyekti isə istehsalı təşkil edən insanlardır.
• İqtisadi təfəkkür cəmiyyət həyatının sosial şəraitindən, sinfi mənsubiyyətdən, istehsal və əmək təşkilindən asılıdır.
• İnsanlar yalnız gerçəkliyi dərk etməklə kifayətlənmirlər, onların bilikləri əməli nəticələrə xidmət etməlidir.
• İqtisadi anlayışlardan istifadə etməklə cəmiyyətdə gedən hadisələrdən baş çıxarmaq və onları idarə etmək mümkündür.
• İqtisadi anlayışlardan istifadə etməyi bacarmadıqda təfəkkürdə sinkretizm əmələ gəlir, iqtisadi hadisələrin başlıca əlamətlərini ayırd etmək olmur.
• İqtisadi təfəkkür zahiri əlamətlərə görə deyil, daxili şəxsi mənbələrə görə müəyyən edilir.
• İqtisadi təfəkkür insanların maddi mənafeləri ilə əlaqədardır və onların davranışını müəyyən edir.
• İnsanlarda iqtisadi təfəkkür müəyyən kateqoriyalar vasitəsilə formalaşır və ardıcıl olaraq bir neçə mərhələdən keçir.
• İlk mərhələdə istehsalla əlaqə prosesində ən sadə təsəvvür formalaşır.
• Bu təsəvvür hadisələrin zahiri tərəflərini əks etdirir və empirik mərhələdir.
• Empirik biliklər əsasında daha geniş və dərin anlayışlara yiyələnmək mümkündür.
• Ümumiləşdirmənin gedişində konkret olan biliklər saflaşır, lakin mücərrəd təfəkkür mərhələsi ilə proses başa çatmır.
• Çünki mücərrəd anlayışlar yalnız sistemsiz təsəvvür verir.
• Elmi mücərrəd anlayışlar münasibətlərin mürəkkəb şəbəkəsini, hadisələri və onların mahiyyətini müəyyən etməyə imkan verir.
• Bu andan təfəkkür nəzəri mərhələsinə daxil olur və biliklərin sintezini təmin edir.
• Təfəkkür həqiqətə doğru hərəkətində müəyyən pillələrdən keçir:
  • Hipotez (fərziyyə)
  • Konsepsiya
• Konsepsiyalar hadisələrə dair geniş baxışlar sistemidir; Azərbaycan Respublikasının iqtisadi inkişaf konsepsiyası buna misaldır.
• Qarşıya qoyulan vəzifələrin həlli üçün bir neçə konsepsiya hazırlanır.
• Müxtəlif konsepsiyalar elmi cəhətdən əsaslandırılmalı, obyektiv iqtisadi qanunların tələbləri nəzərə alınmalıdır.
• Konsepsiyaların dərindən işlənməsi nəticəsində elmi cəhətdən doğrultmuş iqtisadi nəzəriyyə formalaşır.
• İqtisadi təfəkkür yaradıcı xarakter daşıyır, məlum forma və metodlara tənqidi yanaşır, stereotiplərdən yaxa qurtarmağı bacarır.
• İnsanlar anadangəlmə iqtisadi təfəkkürə malik olmurlar, onu həyatda qazanırlar.
• İqtisadi təfəkkürün formalaşması cəmiyyətdəki iqtisadi münasibətlərlə əlaqədə başlayır və ailədə, məktəbdə və kollektivdə davam edir.
• İqtisadi təfəkkürə yiyələnmək üçün sağlam düşüncəyə malik olmaq vacibdir.
• Həm də istehsalın idarə olunmasının obyektiv iqtisadi qanunauyğunluqları haqqında biliklərə yiyələnmək lazımdır.
• Yeniləşən cəmiyyətdə kütlələrin yaradıcılıq imkanlarının aşkara çıxarılması və idarəetmədə fəal iştirakı xüsusilə vacibdir.
• İqtisadiyyat insanların fəaliyyətinin başlıca sahəsi olduğuna görə onlarda iqtisadi təfəkkürün formalaşdırılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

İqtisadi Qanunlar və Kateqoriyalar

• Cəmiyyətdə iqtisadi proseslər daxili qanunlarla idarə olunur və iqtisadi qanunlar sosial-iqtisadi proseslərin inkişaf qanunlarıdır.
• İqtisadi qanunlar insanlar, hadisələr və proseslər arasında daim təkrarlanan, onların mənafelərini ifadə edən obyektiv əlaqələrdir.
• İqtisadi qanunlar hadisə və proseslər arasındakı daxili, zəruri və sabit əlaqələri ifadə edir.
• İqtisadi qanunlar obyektiv xarakter daşıyır, insanların şüurundan asılı olmayaraq meydana çıxır və fəaliyyət göstərir.
• İnsanlar iqtisadi qanunları yarada, ləğv edə və dəyişdirə bilməzlər, lakin onlardan öz mənafelərinə uyğun istifadə edə bilərlər.
• İqtisadi qanunların obyektiv xarakterdə olmasını inkar edənlər bu qanunların insanların iradəsindən asılı olduğunu qeyd edirlər.
• Təbiət qanunları kimi, iqtisadi qanunlar obyekiv olsa da, onları fərqləndirən cəhətlər var:
  • Təbiət qanunları insanların iştirakı olmadan meydana gəlir, iqtisadi qanunlar isə insan cəmiyyəti ilə eyni vaxtda meydana gəlir.
  • Təbiət qanunları uzunmüddətli və əbədidir, iqtisadi qanunlar isə tarixi inkişafın müəyyən pilləsində meydana gəlir və şərait aradan çıxdıqda öz yerini yenisinə verir.
• İqtisadi qanunları üç qrupa bölmək olar:
  • Spesifik iqtisadi qanunlar;
  • Ümumi iqtisadi qanunlar;
  • Bir neçə sosial-iqtisadi quruluşda fəaliyyət göstərən iqtisadi qanunlar.
• Spesifik iqtisadi qanunlar inkişafın bir pilləsini digərindən fərqləndirir və istehsal, bölgü, mübadilə və istehlakın formalarına xasdır.
• Kapital yığımı qanunu, rəqabət qanunu kapitalizmə xas olan spesifik qanunlardır.
• Əsas iqtisadi qanun istehsalın məqsədini ifadə edir və insanların iqtisadi mənafeləri ilə əlaqədardır.
• İqtisadi mənafelər insanların birgə əmək fəaliyyətində formalaşır və iqtisadiyyatın hərəkətverici qüvvəsidir.
• İqtisadi inkişaf əmək bölgüsü ilə paralel olaraq fərdlərin və cəmiyyətin mənafeləri arasındakı ziddiyyəti üzə çıxarır.
• Kapitalizm iqtisadi məcburiyyətin, insanların mənafelərinə iqtisadi təsiretmənin çevik sistemini yaradır.
• Ümumi iqtisadi qanunlar iqtisadi inkişafın bütün mərhələlərində fəaliyyət göstərir və onlara əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi, tələbatın artması qanunları misal göstərmək olar.
• Ümumi iqtisadi qanunlar ən ümumi əlaqələri səciyyələndirir, iqtisadi tərəqqi qanunları kimi çıxış edir və iqtisadi inkişafla əlaqədar olaraq tarixi səhnədən çıxmır.
• Dəyər qanunu və pul tədavülü qanunu ümumi qanunlara aid edilmir, lakin iqtisadi münasibətləri zühura çıxarır.
• İqtisadi kateqoriyalar iqtisadi hadisələrin ümumi cəhətlərini ifadə edən və obyektiv xarakter daşıyan ümumi anlayışlardır.
• Mülkiyyət, istehsal, bölgü, mübadilə, istehlak, əmtəə, dəyər, maliyyə və s. iqtisadi kateqoriyalara misaldır.
• İqtisadi qanunlarla iqtisadi kateqoriyalar arasında qarşılıqlı əlaqə vardır.
• İqtisadi kateqoriyalar iqtisadi qanunların məzmununu təşkil edir və hadisə və proseslərin məzmununu müəyyən etməyə imkan verir.