Илтгэх урлагийн үндэс

Илтгэх урлагийн үүсэл, мөн чанар

Илтгэх урлаг нь хүмүүсийн харилцаанаас үүссэн хамгийн эртний боловсролын салбар юм.
Эртний Грекэд хэргийг шүүн таслах шүүхийн танхимд илтгэх урлаг төгөлдөржин хөгжсөн.
Улс төрийн болон эрх мэдлийн төлөөх үйл тэмцэл нь эртний Грекийн илтгэх урлагийн үүсэл, хөгжилд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн.
Эртний Грекчүүд цэцэн мэргэн үг, ухаан бодол, уран яруу ярих чадвараараа өрсөлддөг “Агон” хэмээх тэмцээнийг зохион байгуулж байсан нь илтгэх урлагийн хөгжилд чухал нөлөө үзүүлсэн юм.
Илтгэх урлаг бол бодол санаагаа бусдад тодорхой, эмх цэгцтэй, товч тодорхой илэрхийлэх эрдэм ухаан юм.
Монгол хэлний тайлбар тольд "илтгэх" гэсэн үгийг олны өмнө асуудал дэвшүүлж, ярьж хэлэлцүүлэх, даалгавар биелэлт, үйл явдлын талаар мэдээлэх, тайлагнах, үзэл бодлоо илэрхийлэх гэх мэтээр тайлбарласан байдаг.
Илтгэх урлаг бол хүний өдөр тутмын амьдралын нэг хэсэг бөгөөд үзэл бодлоо илэрхийлэх, ойлгуулах, хүргэх, түгээх арга зам юм.
Илтгэх урлаг нь нэгэн үзэл санаа, бодол, зорилгыг хүмүүст ойлгуулах, итгүүлэх, үнэмшүүлэх, хамтран ажиллах, харилцах, нэгдсэн ойлголтод хүрэхэд тусалдаг.
Илтгэх урлаг нь ятгах, сэнхрүүлэх, автуулах, нөлөөлөх зорилготой байж болно.
Илтгэлийн үр дүн нь хэн, ямар зорилгоор ашиглахаас хамааран эерэг эсвэл сөрөг байж болно.

Илтгэх урлагийн зорилго

Бусдыг ятган ухуулах, итгүүлэх нь илтгэх урлагийн гол зорилго юм.
Хүнийг өөрийгөө таних, бусдад өөрийгөө зөв ойлгуулах
Эв нэгдлийг эрхэмлэсэн, иргэнлэг, хөгжсөн хүн болгох
Бусдыг хүндэтгэн үг сонсож чаддаг, харилцааны соёлтой болгох
Өөрийн бодол санаагаа бусдад хүргэж, итгүүлэх чадвартай манлайлагч болгох
Өөрийн болон бусдын хүсэл сонирхол, үйл хэргийг мэддэг болгох

Илтгэх урлагийн хэлбэр, шаардлага

Илтгэх урлаг нь ярих, бичихээр дамжин илэрхийлэгддэг.
Илтгэлийн үндсэн шаардлага нь товч, тодорхой, эмх цэгцтэй, уран чадварлаг байх явдал юм.

Илтгэх урлаг - урлаг уу, шинжлэх ухаан уу?

Зөв, сайхан найруулах, үгийг амилуулах, сонсогчийн сэтгэлийг хөдөлгөх, үзэл бодлыг өөрчлөх шинж чанараараа илтгэх урлаг нь урлаг мэт харагддаг.
Илтгэх урлагийн түүхэн хөгжил, зорилго, зорилт, хүрэх үр дүн, сэдвээ сонгох, илтгэл бэлдэх үйл явц, илтгэлийг бусдад хүргэх арга зам, үр дүнг цогцоор нь судалж, шинжлэх талаасаа бол шинжлэх ухаан юм.

Илтгэх урлагт амжилттай байхыг хүсвэл дараах зүйлсийг анхаарах нь чухал:

Олон дахин дадлага хийх
Өөртөө итгэлтэй байх
Ярих нөхцөл байдлаа тодорхойлох
Танхимын талаарх мэдээллийг урьдчилан олох, судлах
Илтгэх зорилгоо сайтар тогтоох
Ярих арга барилд суралцах
Илтгэх сэдвийнхээ талаарх нөөц мэдлэгтэй байх
Илтгэх үедээ мэдрэмжээ ашиглах, сурах

Үр дүнтэй илтгэлийн 7 зарчим

Ач холбогдолтой
Уялдаа холбоотой
Товч тодорхой
Сонирхолтой
Сэтгэл хөдөлгөм
Шинэлэг
Үр дүнтэй

Илтгэгчийн баримтлах 5 зарчим

Өөртөө итгэл төрүүлж айдсыг давж гарах:
- Өөрийгөө бэлдэх, багаас эхлэх, бусдаас зөвлөгөө авах
- Яагаад энэ тухай ярих болсноо тунгаах, ойлгох
- Ярих зүйлээ сайн судалх
Сэтгэлийн чадал, төрөлх байдлаа ашиглах:
- Ердийн үед хэрэглэдэг дохио зангаагаа ашиглах
- Биеэ бүү барь: чөлөөтэй хөдөлгөөн хийх
- Сонсож байгаа хүмүүс рүүгээ танхим дүүрэн хараагаар онцлон тогтож харх
- Хошин шогийн мэдрэмжээ чөлөөтэй гарга
- Санаагаа оновчтой илэрхийлж, өөрийнхөөрөө ярих
Анхаарлаа төвлөрүүлж, хялбаршуулах:
- Ярьж байгаа сэдвийнхээ чухал болохыг тодорхойлох
- Сонсогчдод анхаарал тавьж тэдний хэрэгцээнд мэдээллээ уялдуулах
- Товч тодорхой байж, өгөгдсөн цаг хугацаанаас хэзээ ч битгий хэтэр
- Үзүүлэн таниулах материал ашиглах
- Гол гол асуудлыг, гол ухагдахууныг дахин давтах
Бэлтгэл дадлага хийх:
- Сонсогчдоо судалх
- Тэмдэглэл хөтөлж, дүрслэл, товчлолыг ашиглах
- Боломж гарах бүрт ярих дасгал хийх
- Найз нөхдийнхөө өмнө дадлага сургуулилт хийх
- Ярих зүйлээ өгөгдсөн хугацаанаас 25 хувиар нэмж бэлдэх
Дүрслэл хэрэглэх:
- Мэдлэгийн 85 хувь нүдээр дамждагийг сана
- Санаагаа зураглах
- Дохио зангаа, хөдөлгөөний хэлийг ашиглах
- Зураг дүрслэл төсөөлөл төрүүлэх үгсийг ашигла
- Үзүүлэн таниулах зүйлс, материал танхимын аль ч хэсэгт харагдахаар тооц

Илтгэгчийн баримтлах зарим нэмэлт зүйл

Ямар ч хүнд асуудал гарсан ч үл анзаарч, илтгэх
Цаг ямагт үнэн, шударга зүйлийг ярих
Таалагдахын тулд бус, таниулахын төлөө илтгэх
Мэдрэмжтэй байх
Өөрийгөө ялан дийлдэг байх

Илтгэх урлагийн арга барил дахь бусад чухал зүйлс

Татганасан эрс хөдөлгөөн, эвгүй бөгөөд залхуутай хөдөлгөөнөөс зайлсхийх нь чухал.
Тайзан дээр холхих, хоёр хөл дээрээ сэлгэх, босч суух зэрэг давтагдсан хөдөлгөөн хийх хэрэггүй.
Сонсогчдыг хэсэг хэсгээр нь харж ярих нь танхим бага байх үед ашигтай.
Лекторын байрлал гэрэлтэйхэн газар байх ба нүүр царайгаа ашиглан ярихад анхаарах нь чухал.
Тааламжгүй байдалд биеэ барих чадвар, тэвчээр шаардлагатай.
Нэг хэвийн зүйлийг давтан ярихаас зайлсхийх нь зүйтэй: илтгэлийн эхэн, эцэст хортойгоор нөлөөлнө
Яриандаа нэг тєрлийн санааг давтахгvй, нэг vгийг ойр, ойрхон хэрэглэхгvй байх нь чухал.
Ярианы хэлбэр энгийн, ойлгомжтой байвал сайн. Гадаад үг хэллэг оруулах бол тайлбарлах хэрэгтэй.
Ойлгомж муутай егөө, ёжтой үгнүүд оруулахгvй байвал зvгээр: Оюун сайн хөгжөөгүй хүмүүст ойлгогдохгүй байж мэднэ.
Энгийн тод зүйрлэл, жишилт хэрэглэн ярих нь сайн нөлөө үзүүлнэ.

Сонсогчдын анхаарлыг татах

Сонсогчдын анхаарлыг татах нь илтгэлийн хамгийн чухал, хамгийн хэцүү ажил юм.
Яриа хүн бүрийн амсаж, туулж өнгөрүүлсэн зүйлд ойрхон, энгийн, сонирхолтой байвал бүх хүний анхаарлыг татаж чадна.
Иймээс илтгэлийн эхлэл нь энгийн, ойлгомжтой, сонирхолтой байх ёстой бөгөөд анхаарлыг нь татаж, гогдохоос хамгаалах хэрэгтэй.
Энгийн, ер бусын асуулт, хэрэг дээрээ ярьж байгаа зүйлтэй холбоотой санаандгүй, хачин сонин зүйлсээр илтгэлээ эхлэх нь хүмүүсийн анхаарлыг татах боломжтой юм.
Илтгэлийн өвөрмөц эхлэл нь сонсогчдыг хатгах, татах зэргээр цаашдын ярианд хүмүүсийн идэвхийг чиглүүлдэг.
Улиг болсон яриагаар эхлэх нь сонсогчдын идэвхгүй байдалд хүргэж болдог, ярих чадвар муу харагдуулдаг.