Ғұндар тарихы

Ғұндардың пайда болуы және аумағы

• Б.з.б. І мыңжылдықта Орталық Азияның кең аумағын түрлі тайпалар мекендеген.
• Шаруашылықтың дамуы, тұрмыстың ортақтығы және саяси факторлар ірі тайпалық бірлестіктердің құрылуына әсер етті.
• Хунну (ғұндар) - алғашқы тайпалық бірлестіктердің бірі. Б.з.д. ІІІ ғасырда қытай деректерінде кездеседі.
• Ғұндар Тынық мұхитынан Солтүстік Қытайға, Алтайдан Жетісуға дейінгі аумақта таралып, кейін батысқа жылжыды.
• Ғұндар 24 руға бөлінген, әр рудың өз көшіп-қонатын жері болды.
• Ғұндардың жоғарғы билеушісі қытай деректерінде "шаньюй" деп аталған.

Ғұн мемлекетінің құрылуы және күшеюі

• Б.з.д. 3 ғасырдың соңында ғұндар бірігіп, өз мемлекетін құрды.
• Мөде шаньюй ғұндарды бір одаққа біріктіруші ретінде танымал.
• Ғұндар мен қытайлар арасында соғыстар жиі болды.
• Б.з.д. 3 ғасырда ғұндардың шабуылынан қорғану үшін Қытай императоры Ұлы қорғанды тұрғызды.
• Б.з.д. 209 жылы Мөде шаньюй Қытайдың шекаралық аудандарына жорықтар жасады.
• Мөде Хань әулетін Ордостағы көшіп-қонатын жерлерінен бас тартуға мәжбүр етті.
• Хань императоры Гаоцзу Мөдемен "өзара тыныштық және туыстық туралы шартқа" қол қойды.
• Шарт бойынша Хань императоры шаньюйге ханшасын әйелдікке беріп, жыл сайын салық төлеп тұруға міндеттелді.
• Мөде шығыстағы "шығыс ху" тайпаларын, Керулен және Онон өзендерінің алқаптарында мекендеген сяньби және ухуань тайпаларын бағындырды.
• Ғұндар батыстағы юечжи тайпаларына жорықтар жасады.
• Ғұндар қазіргі Кореядан Тибетке және Шығыс Түркістаннан Хуанхэ өзенінің орта ағысына дейінгі аумақты бағындырды.
• Солтүстікте ғұндардың мекені Байкалға дейін жетті.
• Ғұндар Саян-Алтай тайпаларына жорықтар жасады.
• Б.з.д. 201 жылы сюннулер Хуньюй, Цюйшэ, Динлин, Гэкунь және Синьли елдерін бағындырды.
• Олардың аумағы батысында Кем (Енисей) өзенінен Іле өзенінің алқабына дейін созылды.

Ғұндардың батысқа жылжуы

• Б.з.д. 201 жылғы жорықта ғұндар Алтай өңірін мекендеген тайпаларды бағындырды.
• Б.з.д. 177 жылы Мөде шаньюй юечжилерге қарсы жорыққа аттандырды.
• Ғұндар Чжанье-Ганбчжоу ауданында юечжилерді жеңіп, бірнеше иелікті бағындырды.
• Лоулань, Үйсін, Хуцзе және оларға шектес 36 иелік сюннулерге қаратылды.

Ғұн конфедерациясының әлсіреуі және ыдырауы

• Ғұндар бірлестігіне әр түрлі тайпалар мен этникалық-саяси құрылымдар кірді.
• Орталықтандырылған билікке бағынғысы келмегендіктен және тығыз экономикалық байланыстардың болмауы конфедерацияға әсер етті.
• Б.з.д. I ғасырдың ортасында ғұндар вассалдық иеліктерінен айырылды және б.з.д. 55 жылы оңтүстік және солтүстік болып екіге бөлінді.
• Оңтүстік бөлігін Хуханье шаньюй, солтүстік бөлігін Чжичжи шаньюй басқарды.
• Оңтүстіктегілер Ордос аумағында қалды, солтүстіктегілер Саян мен Байкал өңіріне ығысты.
• Б.з.д. 49 жылы Чжичжи Хань империясының боданына айналған оңтүстік ғұндардың жерін басып алуға әрекеттенді, бірақ нәтижесіз болды.
• Үйсін күнбиі Чжичжиге көмек беруден бас тартты.
• Солтүстік ғұндар оңтүстік ғұндардың жерінен кетуге мәжбүр болды.
• Чжичжи шаньюй солтүстік-батыс Моңғолияда өз ордасын орнатты.
• Б.з.д. І ғасырдың екінші жартысында Чжичжи бастаған ғұндар Қазақстанның Жетісу аймағына келді.
• Ғұндардың батысқа қарай қоныс аударуының екінші толқыны б.з. 93 жылы басталды.
• Олар Сырдария бойы мен Арал өңіріне, Орталық және Батыс Қазақстан аймақтарына жетті.
• Б.з. ІҮ ғасырында ғұндар Еуропаға дейін жетіп, Халықтардың ұлы қоныс аударуының басталуына себеп болды.

Ғұндардың Еуропадағы жетістіктері

• Ғұндар Шығыс Рим империясының жерлеріне шапқыншылықтар жасады.
• Ү ғ. басында Ругила патшалық құрып тұрған кезде Рим мемлекетіне шабуыл күшейді.
• Паннония жерінде Батыс ғұн империясы құрылды.
• 433 жылы Ругила қайтыс болғаннан кейін билік Аттиланың қолына көшті.
• Аттила Еуропаның көптеген халықтарын бағындырып, бүкіл Еуропаны дүр сілкіндірді.
• Аттила өлгеннен кейін Батыс ғұн империясы ыдырап кетті.

Ғұндардың шаруашылығы мен мәдениеті

• Көшпелі мал шаруашылығы ғұндардың өмірінде басты рөл атқарды.
• Жылқы өсіру мен ат баптауды жетік меңгерген.
• Ғұндардың ішінде отырықшылықпен айналысқандар да болған.
• Тарыны көп өсірген. Аңшылық үлкен орын алған.
• Қолөнері мен бейнелеу өнері жоғары деңгейде болды.
• Зергерлік өнерде полихромдық стильді дүниеге әкелген.
• Көк тәңіріне табынып, ата-баба рухына сиынған.
• Өздерінің дәстүрлі құқық жүйесін қалыптастырған.

Ғұн қоғамы

• Патриархалды-рулық қарым-қатынастар күшті болған.
• Елді шексіз билік иесі – шаньюй басқарған.
• Туыстары түменбасы лауазымын иеленді.
• Малға және жерге жеке меншік болған.
• Ер азаматтардың барлығы дерлік қатардағы жауынгер саналған.
• Ғұн әскерінің негізін атты әскер құрады.
• Жауынгер халық болғандықтан, қытайлықтар Ұлы Қытай қорғанын салдырған.
• Ғұндар - Орталық Азияда пайда болған ежелгі тайпалар одағы, түркі халықтарының арғы тегі.
• Қазақ халқының құрамына қосылып, қазақ халқын қалыптастыруға үлес қосты.