Гидросфера және Су Айналымы

Гидросфера

• Жердегі ең көп таралған заттардың бірі – Су.
• Гидросфера – Жердің су қабығы.
• Гидросфераның құрамына мұхит, теңіз, өзен, көл, суқойма, қар жамылғысы, мұздық, мұзтау кіреді.
• Гидросферадағы судың ара салмағы:
  • 96,5% мұхит
  • 1,7% жерасты суы
  • 1,7% мұздық
  • 0,01% жерүсті суы
• Шолпан планетасының атмосферасындағы су бу күйінде кездеседі.
• Гидросфера тірі ағзалардың ертеден бері өмір сүріп келе жатқан ортасы.
• Гидросферадағы судың ара салмағы:
  • Қар мен мұздықтар 24,8 млн км2
  • Жерасты суы 23,4 млн км2
  • Көпжылдық тоң 0,3 млн км2
  • Көл 0,2 млн км2
  • Ауадағы су 0,01 млн км2
  • Батпақ 0,01 млн км2
  • Өзен 0,002 млн км2
• 0оС-та су қатты күйде болады.
• Адам денесінің 2/3 бөлігі судан тұрады.
• Өсімдіктердің құрғақ дәндерінде 10-12% су бар.

Дүниежүзілік Су Айналымы

• Күн энергиясының әсерінен судың үздіксіз орын ауыстыруынан дүниежүзілік су айналымы пайда болады.
• Өзен суларының жаңару уақыты 11-14 тәулік.
• Атмосфераның су буына айналуына қажетті уақыт 8-9 тәулік.
• Дүниежүзілік су айналымының түрлері:
  • Кіші су айналымы
  • Үлкен су айналымы

Гидросфера

• Жердегі ең көп таралған заттардың бірі - су.
• Гидросфераның құрамына мұхит, теңіз, өзен, көл, суқойма, қар жамылғысы, мұздық, мұзтау кіреді.
• Гидросферадағы судың арасалмағы: 96,5% мұхит, 1,7% жерасты суы, 1,7% мұздық, 0,01% жерүсті суы.
• Шолпан планетасының атмосферасындағы су - бу түрінде болады.
• Тірі ағзалардың ертеден бері өмір сүріп келе жатқан ортасы - Гидросфера.
• Гидросферадағы судың арасалмағы: қар мен мұздықтар жамылғысы 24,8 млн км2, жерасты суы 23,4 млн км2, көпжылдық тоң 0,3 млн км2, көл 0,2 млн км2, ауадағы су 0,01 млн км2, батпақ 0,01 млн км2, өзен 0,002 млн км2.
• 0оС температурадағы су - қатты күйде болады.
• Адам денесінің 2/3 бөлігі - судан тұрады.
• Өсімдіктердің құрғақ дәндерінде 10-12% су кездеседі.
• Күн энергиясының әсерінен судың үздіксіз орын ауыстыруынан Дүниежүзілік су айналымы пайда болады.
• Өзен суларының жаңару уақыты - 11-14 тәулік.
• Атмосфераның су буына айналуына қажетті уақыт - 8-9 тәулік.
• Дүниежүзілік су айналымының түрлері: Кіші және Үлкен су айналымы.

Су ресурстары

• Жердегі тірі ағзалардың өмір сүруі мен қызмет етуіне маңызды минерал - Су.
• Қазақстанда ұзындығы 10 км-ден асатын 7000-нан астам өзен бар.
• Алтай тауынан шыққан өзендер: Ертіс, Бұқтырма, Үлбі, Қалжыр, Оба, Күршім.
• Алтай тауындағы өзендерде салынған СЭС-тер: Өскемен (1952 жыл), Бұқтырма (1960 жыл), Шульбинск (1987 жыл).
• Өскемен және Бұқтырма суқоймалары Ертіс өзенінде орналасқан.
• Ертіс өзені арқылы астық, руда, көлік, құрылыс материалдары тасымалданады.
• Ертіс өзеніндегі кемелер жыл сайын 200 күн жүзеді.
• Қазақстан өзендерінің шаруашылықта пайдаланылуы: қалаларды сумен қамтамасыз ету, кеме қатынасы, ағаш тасымалдау, балық аулау, жер суару, суландыру, энергетика ресурстары.
• Көл ресурстары: су, көл фаунасы, тұздар, емдік балшықтар, лай, шымтезек, қамыс, құрылыс материалдары.
• Тұщы немесе ащы көлдерде су құстары, ондатра, балық өсіруге қолайлы.
• Қазақстанда 70 артезиан алабы анықталған.
• Жер асты сулары 10-15 метрден 50-100 метрге дейін тереңдікте кездеседі: Кенді Алтай, Оңтүстік Алтай, Тарбағатай, Сарыарқа.
• Артезиан алаптарының терең қабаттарында жылы және ыстық сулар - термальды су кездеседі.
• 500-700 метрден 3000 метрге дейінгі тереңдікте жатқан сулар - термальды су.
• Термальды сулардың температурасы 30-40о-тан 56-96оС-ке дейін.
• Термальды сулар таралған аймақтар: Қызылқұм, солтүстік-батыс Арал маңы, Маңғыстау, Іле ойысы, Келес артезиан алабы.
• Рахманов бұлағы Шығыс Қазақстан облысы, Қатонқарағай ауданында орналасқан.
• Рахманов бұлағы 24-43оС температурадағы радонды термальды су шығарады.
• Рахманов бұлағы емдік қасиеті бойынша Ресейдегі Белокуриха, Грузиядағы Цхалтубо курорттарына ұқсас.
• Рахманов бұлағының ерекшелігі: құрамында радон бар, температурасы әр түрлі, қосымша жылытуды және су қосуды қажет етпейді.
• Минералды су көздері бар аудандарда курорттар салынған: Аяқ-Қалқан, Қапаларасан, Сарыағаш.

Мұздықтар

• Қазақстанда 2724 мұздық бар.
• Мұздықтардың жалпы ауданы 2000 км2.
• Ф.В. Геблер Қазақстандағы мұздықтарды зерттеген бірінші ғалым.
• 1835 жылы Ф.В. Геблер Үлкен Берел мұздығында болған.
• Қазақстандағы мұздықтардың аумағы бойынша жетекші орын Жетісу Алатауына тиесілі.
• Іле Алатауындағы ірі мұздықтар: Талғар, Шілік, Конституция, Корженевский, Шокальский, Жаңғырық, Мәметова, Красин, Оңтүстік Талғар.
• Қазақстандағы ең ірі мұздық - Корженевский мұздығы.
• Корженевский мұздығының ұзындығы 12 км, ауданы 38 км2.
• Корженевский мұздығының кейбір жерлеріндегі мұз қалыңдығы 300 метрге жетеді.
• Оңтүстік-батыс Алтайда 350 мұздық бар, жалпы ауданы 99,1 км2.
• Қазақстандағы ең ластанған өзендер: Ертіс, Орал, Ембі, Есіл, Сырдария, Іле.

Бұл тест гидросфера мен дүниежүзілік су айналымы туралы білімді тексереді. Су қабығы, оның құрамындағы компоненттер мен әлемдегі су айналымының механизмдері қарастырылады. Оқыту барысында гидросфераның экологиялық маңызы мен су ресурстарының бөлінуі туралы түсінік алуға болады.